शिक्षामा प्रविधिको प्रभाव

A+ A A-

व्यक्तिगत हिसाबले म शिक्षालाई सीप र कक्षा २ शब्दहरूबाट बनेको भनी विश्वास गर्छु । जन्मदेखि मृत्युपर्यन्त सिक्ने जुनसुकै औपचारिक वा अनौपचारिक सबै ज्ञानहरूलाई नै सीप भनिन्छ र ती ज्ञान हासिल गर्ने ठाउँहरू कक्षा हुन् ।

भनिन्छ नि, ‘शिक्षा ज्ञानको ज्योति हो ।’ यसले मानिसलाई सुमार्गतर्फ डोहोर्‍याउँछ । केवल मानव जातिले मात्र होइन, पशुपन्छीहरूले पनि शिक्षा प्राप्त गर्न सक्छन् । सोच्नुहोस् त, तालिमप्राप्त कुकुर र कुनै घरपालुवा कुकुरको बानी व्यवहारमा कति भिन्नता पाउन सकिन्छ ? दैनिक जीवन सञ्चालन गर्नका लागि सिकिने जीवनोपयोगी सीपदेखि विद्यालयमा गई कखरा सिक्ने सीप पनि शिक्षा नै हो । शिक्षा वास्तवमै गुणी हुन्छ तर त्यसलाई सही तरिकाबाट ग्रहण गर्न सकिएन भने त्यसको प्रभाव पनि सकारात्मक आउँदैन ।

विधि अर्थात् तरिका । यसमा 'प्र' उपसर्ग थपिदिँदा प्रविधि बनेको हो । प्रविधिभित्र हरेक अत्याधुनिक वस्तुहरू पर्छन् र यो गतिशील हुन्छ । तर, वैज्ञानिक युगमा प्रविधि मानव जातिका लागि आशिर्वाद र श्राप दुवै बनेको छ । यो पनि शिक्षा जस्तै हो । यसलाई मानिसले जसरी चलाउँछ यसले सोहीअनुसारको फल दिन्छ । प्रविधिको उपयुक्त प्रयोग गरेको खण्डमा यो हाम्रालागि वरदान सावित हुन्छ तर यसलाई पनि दुरूपयोग गरियो भने यसले गतिलो परिणाम दिँदैन, जुन हामीले देखे/भोगेकै छौँ ।

विश्वव्यापी रूपमा कोरोना भाइरसको महामारी फैलिइरहँदा बन्दाबन्दी अर्थात् लकडाउन नै उपयुक्त रोकथामको उपाय बन्यो । विगत ४ महिनादेखिको लकडाउन आज भर्खर नेपालमा अन्त्य भएको घोषणा त गरियो तर यसको छाप र भोगाइ भने ताजै छ । यस बीचमा प्रविधिको प्रयोगले विद्यार्थीहरूले पढ्न मात्र पाएका छैनन् ।

बाहिर सुनसान भए पनि आफ्नो प्राज्ञिक वर्षहरू खेर नजाने गरी पढाइलाई निरन्तरता दिन पाइरहेका छन् । प्रविधिकै कारण आज आंशिक रूपमा नै सही मानिसहरूले अनलाइन व्यापार गरिरहेका छन् । लकडाउन जस्तो कठिन परिस्थितिमा पनि ‘घरबाट काम’ भन्ने नाराका साथ कर्मचारीहरू दत्तचित्त भई आफ्नो कामलाई निरन्तरता दिइरहेका छन् ।

सशरीर संभव नभए पनि भर्चुअल रूपमा मानिसहरूले हाजिरी जवाफ, गायन, वक्तृत्वलगायतका विभिन्न प्रतियोगितासँगै थुप्रै तालिमहरूमा पनि भाग लिइरहेका छन् । प्रविधिका कारण आज मैले नजानेको वा थाहा नपाएको चीनको ग्रेटवाल, जापानको इतिहास अनि मिश्री संस्कृतिका बारेमा जान्ने मौका पाएकी छु ।

प्रविधिकै कारण अंग्रेजी भाषा सिक्नका लागि मेरी आमाले कुनै कन्सल्टेन्सी धाउनुपरेको छैन । नबुझेका पाठ र विषय शिक्षकसँग सोध्न डराउने हर्केले आज गुगल र युट्युब जस्ता भरपर्दा अनलाइन शिक्षकहरू पाएको छ । भान्छामा गई खानाका परिकार पकाउन नआउँदा आज शर्मिलाले सासूको गाली खानुपरेको छैन । अनि उनले पकाएका कुराहरू पँधेरामा गई उर्मिला र बिनितालाई मुखले बोलेर सुनाउनुपरेको छैन ।

अहिलेको जस्तो छरितो जमानामा खालि प्रविधिले यो गर्‍यो, त्यो गर्‍यो मात्र भन्दा प्रविधिलाई अन्याय हुन्छ । किनभने प्रविधि यति माथि पुगिसक्यो कि एउटा सफ्टवेयरमार्फत विद्यार्थी, शिक्षक मात्र नभएर अभिभावकहरूले पनि लाभ लिन सक्ने भइसकेका छन् ।

भारतको शिक्षासम्बन्धी सफ्टवेयर बनाउने एउटा कम्पनीले आज सिंगो विद्यालय र छात्रावास एउटै सफ्टवेयरभित्र अटाएको छ, जहाँ शिक्षकहरूले पढाइरहँदा विद्यार्थीहरू गृहकार्य गरिरहन्छन्, प्रधानाध्यापक र व्यवस्थापकको छलफल त्यही सफ्टवेयरमा भइरहँदा अभिभावक छोरीको शुल्क तिरिरहन्छ ।

त्यति मात्र होइन, सोही सफ्टवेयरको प्रयोग गरी सबैलाई सबैको फोन ट्यापिङको सुविधा हुन्छ, जसका कारण एकले अर्काको गतिविधि थाहा पाउन पनि सक्छ, जसले विद्यालय व्यवस्थापन र विद्यार्थि अनुशासनमा ठूलो मद्धत पुर्‍याइरहेको छ । यस किसिमको सफ्टवेयर विशेषगरी सरकारी विद्यालयका लागि बनाइएको हो, जसलाई केही नेपाली विद्यालयहरूले पनि प्रयोगमा ल्याएका छन् ।

यसो भन्दैमा प्रविधिको नकारात्मक पक्ष नभएको भने पक्कै होइन । प्रविधिको छरितो विकासले गर्दा भर्खरै कखरा सिक्न थालेका ससाना नानी-बाबुहरू बाहिर दौडने, उफ्रिने गर्नुको सट्टा घरैभित्र बसी एकोहोरो मोबाइलमा झुन्डिएको देख्न सकिन्छ, जसका कारण उनिहरूको सामाजिक व्यवहार राम्रोसँग विकास हुन सकिरहेको छैन ।

विशेषगरी माध्यमिक तह र उच्च शिक्षा अध्ययनरत विद्यार्थिहरूका निम्ति गुगल असाइनमेन्ट गर्ने माध्यम बनेको छ । गुगल त उनीहरूको शिक्षाको स्तरोन्नति गर्ने सन्दर्भ सामग्रीका निम्ति बनेको थियो तर आज गुगलको सदुपयोग गर्नुपर्ने बालबालिका र विद्यार्थीहरूलाई गुगलले नजानिँदो ढंगबाट प्रयोग गरिरहेको छ ।

पब्जी र क्लास अफ क्लान जस्ता अनालाइन खेलहरूले विद्यार्थीहरूको बानीमा नै परिवर्तन आइरहेको कुरा एक अध्यनले पत्ता लगाएको थियो । यस्ता खेलहरूका कारण उनीहरूको निद्रा, समय र व्यवहार नै परिवर्तन हुन जान्छ र कालान्तरमा यसले मानसिक समस्या निम्त्याउन सक्छ । प्रविधिकै कारण धेरै बालबालिकाहरूमा विभिन्न किसिमका रोगहरू पनि देखिन थालेको छ ।

बिहानदेखि बेलुकीसम्म ग्याजेटमा भुल्दा धेरैजसोमा आँखासम्बन्धी रोग लाग्ने गरेको पाइएको छ । एक्काइसौँ शताब्दीमा जन्मिएका बालबालिकाहरू राम्ररी बोल्नु र कुद्नुअघि नै आमाबाबुले भुलाउनकै लागि मोबाइल र टेलिभिजन जस्ता विद्युतीय सामग्री थमाइदिन्छन् । आफ्नो व्यस्त समयको चापका कारण आफ्ना नानी-बाबुमा यस्ता सामग्रीको बानी परेको उनीहरू पत्तै पाउँदैनन् ।

बालबालिकालाई कम्तीमा छ वर्षसम्म यस्ता विद्युतीय सामग्रीहरूबाट टाढै राख्नु बुद्धिमानी हुन्छ बरु उक्त समयमा उनीहरूलाई हजुरबुबा, हजुरआमा अथवा घरकै कोही जेष्ठ सदस्यसँगको सान्निध्यमा राख्न सक्ने हो भने त्यो बाल मगजमा सामाजिक परिवेश र रहनसहनले स्थान पाउन सक्छ ।

त्यसका अलावा आमाबाबुसँगका रमाइला खेल अनि व्यावहारिक ज्ञान, आफ्नै उमेर समूहका साथीभाइहरूसँगको घुलमिलले उनीहरूमा सिर्जनात्मकता थप्न सक्छ । उमेरसँगै उनीहरूलाई पत्रपत्रिका पढ्न सिकाउने, असल र खराब बानीहरूका बारेमा बताउने हो भने उनीहरूमा थप विवेक पैदा हुन्छ ।

विद्यालयमा पनि ढोकाबाहिर खेलिने खेलका साथै पुस्तकालयमा नयाँ तथा पुराना पुस्तकहरू राखिदिएर उनीहरूमा पढ्ने बानीको विकास गर्न सकिन्छ । सानैदेखि यस किसिमका बानीहरूमा अभ्यस्त गराउने हो भने बालबालिकामा मोबाइल र विद्युतीय सामग्रीको आकर्षण बढ्न पाउँदैन ।

यसो भन्दैमा ठूलो भएपछि बालबालिकाहरूलाई ध्यान नदिने भन्नेचाहिँ होइन । सानो उमेरमा राम्रो शिक्षा पाएका बालबालिकाहरू पनि किशोरावस्थामा सङ्गतका कारण बिग्रिएका प्रशस्त उदाहरणहरू छन् । त्यस कारण उनीहरू किशोर-किशोरी भएपछि आमाबाबुले उनीहरूसँग एक मित्रको जस्तो व्यवहार गर्नुपर्छ, जसले गर्दा उनीहरू आफूले गरेका र गर्न लागेका सबै कुराहरू आमाबाबुसँग खुलेर गर्न सक्छन् ।

कथंकदाचित उनीहरू गलत कदम उठाउँदै छन् भने पनि आमाबाबुले रोक्न सहज हुन्छ । अतः प्रविधि आफैँमा गलत होइन । खालि यसलाई कसरी प्रयोग गरिन्छ भन्ने कुराले फरक पार्छ । प्रविधिलाई एउटा स्वच्छ नदीको संज्ञा दिने हो भने पनि त उक्त नदीलाई सही तवरले प्रयोग गरियो भने त्यसबाट विद्युत् उत्पादन गर्न सकिन्छ नि ! यदि सोही नदीमा फोहोर फालियो भने कालान्तरमा त्यसले दुर्गन्धशिवाय केही दिँदैन ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, भदौ ७, २०७७ १८:३७