एउटा राष्ट्रवादी स्रष्टाको अवसान

A+ A A-

नेपाली भाषा, साहित्यका क्षेत्रमा लामो समयदेखि सक्रिय स्रष्टा राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरे शताब्दी पुरुष बनेका थिए । राष्ट्रकै महत्त्वपूर्ण सम्पत्ति र गहनाका रूपमा रहेका यी व्यक्तित्व राष्ट्र र नागरिकका तर्फबाट समेत अत्यन्तै सम्मानित बनेका थिए ।राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरेको १ सय १ वर्षको उमेरमा निधन भएको छ । गत वर्ष उनको एक सय वर्ष पुगेको अवसरमा राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारी स्वयं उपस्थित भएर कविवरको शुभजन्मोत्सवमा शुभकामना दिएकी थिइन् ।

कविवर घिमिरे नेपाली काव्य साहित्यमा पद्यकविताका क्षेत्रमा अमूल्य रत्न थिए । नेपाली छन्दकवितामा निरन्तर र कालजयी अनि उत्कृष्ट र परिष्कृत काव्यधारा बगाइरहेका घिमिरे पछिल्लो समय जीवनकै पहिलो र महत्त्वाकाङ्क्षी महाकाव्य 'ऋतम्भरा' लेखनमा जुटेका थिए ।

बुढ्यौली र गल्दो शारीरिक अनि मानसिक अवस्थाका बाबजुद उनले आफ्नो महत्त्वाकाङ्क्षी महाकाव्यको अन्तिमतिर पुगेको यस पंक्तिकारलाई केही समयअघि बताएका थिए । तर, के त्यो उनको सपना पूरा भयो होला त लेखनमा ? किनभने अब त्यो महाकाव्य लेखिसकेकै भए पनि उनले त्यसलाई सुम्सुम्याउन पाउनेछैनन् ।

कलाकार र स्रष्टाले सधैँ मुलुकका भाषा, साहित्य र कलाको विकास, विस्तार र संरक्षण गरिरहेका हुन्छन् । उनीहरूकै कारण भाषा, साहित्य र कलाले फस्टाउने, फुल्ने र विस्तारित हुने मौका पाउँछ र मुलुक अनि जनताले गर्व गर्न पाउँछन् ।

हामीकहाँ भने स्रष्टा, कलाकारलाई हेर्ने फरकफरक आँखा भए । हामी जात, वर्ग, लिंग, वर्ण, धर्म, राजनीतिका आँखाबाट कलाकार र स्रष्टालाई हेर्न थाल्यौँ । स्रष्टाको सिर्जना वा कलाकारको कला हाम्रा प्राथमिकतामा पर्न सकेनन् बरु उसका अनुहार, जात, धर्म, लिंग, वर्ग, राजनीतिक आबद्धता आदि उसको क्षमता, प्रतिभा, योगदान मापनका आधार बन्दै गए ।

परिणति- कलाकार र स्रष्टाले यीमध्ये कुनै न कुनै रङको, कुनै न कुनै जातको, कुनै न कुनै धर्मको, कुनै न कुनै वर्गको, कुनै न कुनै लिंगको, कुनै न कुनै राजनीतिक दलको हुनुपर्ने भयो । होइन भने स्रष्टा वा कलाकार नै नहुने अवस्था आयो ।

राष्ट्रकविकै सवालमा पनि यस्ता व्यवहार (घटना ?) भए । नेपाली पद्यसाहित्यका महारथि मानिन्छन् माधवप्रसाद घिमिरे । खण्डकाव्य र गीतिनाटकबाट प्रसिद्ध र जनमनमा बसेका घिमिरेले केही अत्यन्तै मार्मिक गीतहरू पनि रचना गरेका छन् ।

‘गौरी’ शोककाव्य, ‘राष्ट्रनिर्माता’ खण्डकाव्य, ‘मालती-मंगले’ गीतिनाटक, ‘नवमञ्जरी’, ‘घामपानी’, ‘नयाँ नेपाल’, ‘किन्नर-किन्नरी’ उनका काव्यहरू हुन् ।

नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठान (तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान)मा लामो समय सदस्यदेखि कुलपतिसम्म रहेर नेतृत्व गरेका घिमिरेका बारेमा विगतदेखि नै विभिन्न सन्दर्भहरू उठ्दै आएका छन् । उनका प्रशंसक र आलोचक दुवै सतहमा देखिँदै आएका छन् । प्रशंसकहरू उनका सिर्जना पढेर/सुनेर एउटा कुशल र जनमनका स्रष्टाका रूपमा सम्मान गर्दै आएका छन् भने आलोचकहरूले मूलतः २ किसिमले उनको आलोचना गर्दै आएका पाइन्छ ।

एक पक्ष कविताको ‘आधुनिक धार’, जो पद्यकविता बुझ्दैन, पद्यकविताको रस लिन जान्दैन/सक्दैन, त्यो धारले उनको तीव्र आलोचना गर्दै आएको छ । अर्कातर्फ राजनीतिक कवि/साहित्यकारहरू, जो स्रष्टा कम र पार्टी कार्यकर्ता बढी रहँदै आएका छन्, उनीहरू पनि न्वारनदेखिको बल निकालेर घिमिरेको उचाइलाई घटाउने हरसम्भव प्रयत्न गरिरहेका छन् । कविता भनेको नारा, उत्तेजना वा आक्रामक शब्दको जञ्जाल हो भन्ने मानसिकता भएकाहरू यस कोटिमा पर्छन् ।

पद्य कविताका आलोचक विशेषगरी गद्यकवितामा रमाइरहेकाहरू हुन् र उनीहरू माधव घिमिरेका कविता/काव्यलाई पुरातन साहित्यको संज्ञा दिन्छन् । तर, दुर्भाग्य, माधव घिमिरेका हरेकजसो काव्य/गीत जनजिब्रोमा झुन्डिइरहँदा उनका आलोचकका २ पंक्ति पनि जनजिब्रोमा टाँसिन सकेका छैनन् ।

तर, आलोचनाका निम्ति उनै अगाडि छन् । उखु भन्ने चिज हुन्छ, जसमा धारिलो बोक्रा हुन्छ, त्यसलाई दाँतले ताछेर भित्रको भाग चपाएर मात्र गुलियो रस लिन सकिन्छ । जसका दाँत छैनन् वा जसले उखुको बोक्रा ताछेर भित्रको भाग चपाउने सामर्थ्य राख्दैन, त्यसले उखुको स्वाद थाहै पाउँदैन अनि उसले भन्ने भनेको ‘उखुको कुनै स्वाद हुँदैन/छैन’ नै हो ।

पद्यसाहित्य पनि उखु जस्तै हो, जसलाई राम्ररी भिजेर गहन रूपले पढेर मात्र महसुस गर्न सकिन्छ । पद्यको लालित्य बुझ्न सजिलो पनि छैन, यसका लागि पाठक स्वयं कवि पनि बन्नुपर्ने हुन्छ । विभिन्न छन्दको ज्ञान/छन्दका लयको ज्ञान भएमा मात्र पद्यसाहित्य छिचोल्न र रस लिन सकिन्छ । तब अहिले कोरा नारा र उत्तेजनालाई उत्तम कविता मान्ने जमातबीच माधव घिमिरेहरू आलोचित बन्नु कुनै अनौठो विषय भने होइन ।

यसरी नै उनका आलोचकको अर्को समूह छ- राजनीतिक कार्यकर्ताहरूको, जो कुनै न कुनै राजनीतिक दलका सक्रिय सदस्य छन् । उनीहरूले घिमिरेलाई आलोचना गर्ने शब्द हो- मण्डले वा राजावादी ।

पञ्चायतकालमा आफ्नो सक्रिय जीवन बिताएका कविवर घिमिरे सरकारी निकायमा पटकपटक नियुक्त भए । राजा महेन्द्रका निकट रहे । वीरेन्द्रका पनि निकट नै रहे । समग्रमा तत्कालीन दरबारका निकट रहे, यो यथार्थ हो ।

र, त्यस समयमा राजनीति गर्न/व्यवस्था परिवर्तन गर्न/फरक राजनीतिक सत्ता स्थापना गर्न भनेर कफन बाँधेर हिँडेका केही औँलामा गन्न सकिनेहरूबाहेक कसले राजाको विरोध गर्‍यो ? कसले ‘गणतन्त्र’को वकालत गर्‍यो वा राजको गद्दीमाथि धावा बोल्यो ? अनि माधव घिमिरे मात्र राजावादी/मण्डले ? वा त्यस समयमा राज्यको (अझ भनुँ राजाको) नुन खानेहरू सबै नै राजावादी नै हुन्, मण्डले नै हुन् ।

अब छिरौँ प्रसंगमा । किन माधवप्रसाद घिमिरे राजावादी/मण्डलेको आरोप खेपिरहन बाध्य भए ?

केहीअघि राष्ट्रकवि घिमिरेसँग यस विषयमा निकै बेर कुरा भयो पंक्तिकारको । कुरै कुरामा प्रसंग निकालियो- राजावादी वा मण्डलेको आरोप कहिलेसम्म लागिरहला ?

उनले एउटा रोचक घटना सुनाए, जुन धेरैलाई थाहा नहुन सक्छ । उनको ‘गाउँछ गीत नेपाली, ज्योतिको पंख उचाली/जयजय जयजय हे नेपाल, सुन्दर शान्त विशाल’ कविता निकै लोकप्रिय थियो ।

धेरैका मुखमा यो कविता झुन्डिएको थियो । यही कविता राजा महेन्द्रको जन्मोत्सवको अवसरमा रेडियो नेपालबाट गाइने भयो तर ‘जयजय जयजय हे नेपाल’को ठाउँमा ‘जयजय जयजय हे महेन्द्र’ राखेर ।

यसको सूचना कविवर घिमिरेलाई दिइयो । उनले यो कुरा स्वीकार गरेनन् र भने, ‘यो कविता कसैको भक्तिगानका निम्ति लेखिएको होइन, मेरो कविताको मर्म नबिगारियोस् ।’

यसपछि कुरा पुग्यो- तत्कालीन गृहमन्त्री विश्वबन्धु थापाकहाँ । मन्त्री थापा त्रिपुरेश्वर बस्थे । त्यहीँ बोलाइयो घिमिरेलाई । र, विश्वबन्धुले एकान्त कोठामा राखेर ‘धम्कीपूर्ण सल्लाह’ दिए ।

उक्त कविता ‘जयजय जयजय हे महेन्द्र’ भनेरै गाइने बताए । त्यसपछि कविवरले उही कुरा दोहोर्‍याए, ‘मैले मेरा कुनै पनि सिर्जना कुनै शासक वा कोही कसैको भक्तिगानका निम्ति लेखेको होइन, मेरो यस कुरामा सहमति छैन ।’

यति भनेर कविवर मन्त्री निवासबाट बाहिरिए । तर, उनको कविता बिगारियो, राजा महेन्द्रको भक्तिगानमा उक्त कविता कविवरकै शब्दमा ‘दुरूपयोग’ गरियो । यसपछि विश्वबन्धु थापासँग कविवरको सम्बन्ध राम्रो हुन सकेन ।

तर, यो प्रसंग उनले भन्दै हिँडेनन् कतै । प्रष्टीकरणको आवश्यकता पनि ठानेनन् । यद्यपि, उनी बाँचुन्जेल त्यही समयको धङधङीको ट्याग ‘मण्डले’/‘राजावादी’ बोकिरहन बाध्य थिए ।

अर्काथरि पनि छन् घिमिरेका आलोचक, जो उनलाई ‘खुराफाती’ ठान्छन् । उनीहरूका अनुसार महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटासँगै तत्कालीन सोभियत संघको तासकन्दमा भएको साहित्य सम्मेलनमा देवकोटाले गरेको भाषणलाई लिएर घिमिरेले राजा महेन्द्रलाई ‘देवकोटा त कम्युनिस्ट भएछन्’ भनेर सुनाएका थिए रे ! र, त्यही कारण देवकोटालाई ‘माइनस’ गरेर घिमिरे राजा महेन्द्रसँग नजिक भएर ‘महाकवि’को ठाउँ लिन चाहन्थे रे ! यो हो भने पनि २ समकालीन प्रतिस्पर्धीबीच सामान्य कुरा हो ।

यसकै आधारमा उनका सिर्जना वा सिर्जनशीलतामाथि प्रश्न उठाइनु बेवकुफी मात्र हो । त्यो व्यक्तित्व र अवसरको टकराव थियो, नकि सिर्जना वा सिर्जनशीलताको । अनि यस्ता टकराव जहिल्यै र जुनसुकै अवस्थामा समकालीनबीच भइरहेकै छन् । अझ आज त यस्तो झनै बढी देखिन्छ ।

अन्त्यमा,
स्रष्टा सिर्जनाले बाँच्छ, कलाकार कलाले । स्रष्टा स्रष्टा नै हो, कलाकार कलाकार नै हो, चाहे जुनसुकै जात, धर्म, वर्ग, लिंग, वर्ण, समुदाय वा राजनीतिक आस्थाको होस् ।

हरेक मान्छेका पेटभित्र फोहोर छ, हरेक मान्छेको रूप, रङ र स्वभाव फरक छ । विचार र दर्शन फरक छ । देखाइ र भोगाइ फरक छ । बुझाइ र हेराइ फरक छ । हरेक स्रष्टा र कलाकारको पनि यी कुराहरूमा फरक छ ।

यसर्थ, हामीले स्रष्टाको सिर्जना, कलाकारको कला हो हेर्ने, बाँकी कुरा तपशीलका हुन् ।

राष्ट्रकवि अब हामीमाझ रहेनन् तर उनका जीवन्त र कालजयी सिर्जना भने हाम्रा अमूल्य निधि भएर रहनेछन्, जुन नेपाली जनमनमा सदाका लागि बसिरहनेछन् ।

उनीजतिका राष्ट्रवादी स्रष्टा पाउन निकै मुस्किल छ । उनको चर्चित खण्डकाव्य 'राष्ट्रनिर्माता' खण्डकाव्यमा लेखेका छन्, जुन आजको सन्दर्भमा झनै उपयुक्त छ ।

थुतिन्छ पत्ता जब खातबाट
सिद्धिन्छ शोभा अनि फूलबाट
विच्छिन्न विच्छिन्न हुने प्रवृत्ति
सहन्नँ भाइ म त एक रत्ति ।

विशाल नेपाल म रच्छुरच्छु
कहाँ छ मृत्युञ्जयलाई मृत्यु ?
विलो लिएझैँ सरमा उनेर
यो राज्य बाँड्ने चिज हैन हेर!

हार्दिक श्रद्धाञ्जलि राष्ट्रकविप्रति !

प्रकाशित मिति: बुधबार, भदौ ३, २०७७ ००:५५