युधिष्ठिरको परीक्षा

A+ A A-

धृतराष्ट्रका भाइ पाण्डुका कुन्ती र माद्री नामका २ पत्नी थिए । कुन्तीबाट युधिष्ठिर, भीम र अर्जुन जन्मिए । माद्रीबाट नहकुल र सहदेव जन्मिए ।

यी ५ जनालाई पाण्डव भनिन्थ्यो । यीमध्ये युधिष्ठिर सत्यवादी र आदर्शवादी थिए । भीममा शक्ति र साहस थियो । अर्जुनमा सीप र जाँगर तथा नहकुलमा ज्ञान र बुद्धि थियो । सहदेव रूपवान् तथा अनुशासित थिए ।

गुरुको असल निर्देशन तथा आफ्नो शक्ति र योजनाबाट पाण्डवहरूले ईन्द्रप्रस्थ नामको राज्य कायम गरेका थिए । धृतराष्ट्रका छोराहरू भने पाण्डवलाई देखी सहँदैनथे । उनका सय जना छोरामध्ये दुर्याेधन र दुशासन उद्दण्ड थिए ।

पाण्डवहरू सत्यवादी, धर्मात्मा र कर्तव्यपरायण थिए । कौरवहरू धूर्त, स्वार्थी र घमण्डी थिए । उनीहरू विभिन्न षड्यन्त्र गरेर पाण्डवलाई दुःख दिन्थे ।

एक दिन कौरवले सल्लाह गरी पाण्डवसँग पासा खेल्ने योजना बनाए । पासा खेल्दा पाण्डवले जितेमा कौरवले आफ्नो आधा राज्य उनीहरूलाई दिने भए । पाण्डवले हारेमा उनीहरूले १२ वर्ष वनवास र १ वर्ष अज्ञातवास जानुपर्ने शर्त राखियो ।

जाल गरेर कौरवले पासा जिते । शर्तअनुसार पाण्डवले राज्य छाडेर वनवास जानुपर्ने भयो । उनीहरू पत्नीसहित वनवास लागे । त्यसबेला जंगलमा ऋषिमुनिका आश्रम हुन्थे ।

पाण्डवहरू विभिन्न आश्रममा पुगेर अर्ति लिन्थे । त्यहाँ धर्म, न्याय, मानवता र बन्धुत्वका बारेमा छलफल हुन्थ्यो । पाण्डवका आफन्तहरू वनमै पुगेर सहानुभूति प्रकट गर्थे । उनीहरू भन्ने गर्थे, 'सत्यको सधैँ विजय हुन्छ । आपतको साथी धैर्य हो । दुःख सहेपछि अवश्य सुख आउँछ ।' पाण्डवहरूले स्वयं पनि धैर्य र अनुशासनको पाठ पढे ।

वनवासको अवधि सकिनै लागेको थियो । पाण्डवहरू अज्ञातवासको योजना बनाउँदै थिए । एक जना ब्राह्मण कहालिँदै त्यहीँ आइपुगे ।

उनी विलाप गर्दै भन्न थाले, ‘धर्मात्मा युधिष्ठिर, बहादुर पाण्डव, त्यो हरिण अग्निकवच सिङमा उनेर भाग्यो । मैले समाउन सकिनँ । हरिण पक्रेर धर्मको रक्षा गरिदिनुहोस् प्रभु !’

ब्राह्मणको अनुरोध सुन्नासाथ पाण्डवहरू हरिणको पछि लागे । हरिण जंगलको बीचतिर पुगिसकेको थियो । निकैबेर लखेट्दा पनि उनीहरूले हरिण भेट्टाएनन् ।

मध्याह्नको चर्काे घाममा उनीहरूका ओठमुख सुके । उनीहरू शीतलका लागि एउटा रूखको छहारीमा बसे । उनीहरूलाई खुब तिर्खा लागेको थियो ।

नजिकमा कुनै जलाशय नदेखेपछि युधिष्ठिरले भने, ‘सहदेव ! कतै ताल, तलाउ, नदी छ कि गएर पानी ल्याऊ ।’

‘हस्’ भन्दै पानी लिन गएका सहदेव फर्किएनन् । त्यसपछि पालैपालो अरू भाइहरू पनि पानी लिन जाँदा हराए । यो देखेर युधिष्ठिर निकै चिन्तित भए । पानीको प्यास र भाइहरू हराएको चिन्ताले रन्थनिँदै उनी एउटा जलाशय नजिक पुगे । त्यहाँ त आफ्ना चारै भाइ मृत अवस्थामा फेला परे ।

युधिष्ठिर अत्यन्त शोकमग्न बने । उनका आँखाबाट बर्बर आँसु चुहिए । शोक आश्चर्य र शङ्का मिश्रित स्वरमा उनले भन्न थाले, ‘के बिगारे मेरा भाइहरूले ? कसले मारे यिनीहरूलाई ? को वीर निस्कियो मेरा भाइहरूलाई मार्ने ? कतै यो दुर्याेधनकै चालबाजी त होइन ? उनले पानीमा विष त मिसाएनन् ?’

युधिष्ठिरले दुर्योधनका कर्तुतहरू सम्झिए । त्यसपछि उनले आफू बाँच्नुको कुनै अर्थ देखेनन् । उनले पनि त्यही जलाशयको पानी पिएर मर्ने विचार गरे ।

उनी जलाशयमा पुगे र अञ्जुलीमा पानी उभाए । त्यही बेलामा जंगलतिरबाट आवाज आयो, ‘सत्यवादी युधिष्ठिर ! पानी खानुपूर्व मेरो प्रश्नको उत्तर देऊ, नत्र तिमीले पनि विनाअर्थको मृत्युवरण गर्नुपर्नेछ ।’

युधिष्ठिर झसङ्ग भए । उनलाई मृत्युको भय थिएन तर मर्नुपूर्व कसैका प्रश्नको उत्तर दिनुलाई आफ्नो कर्तव्य ठाने ।

उनले भने, ‘तपाईं को हुनुहुन्छ मलाई थाहा छैन तर प्रश्न सोध्नुहोस् । म सही उत्तर दिन तयार छु ।’

'त्यसो भए मेरो प्रश्नको उत्तर देऊ', उनले भने ।

रूद्ध, मरुत र विष्णुमध्ये कुन प्रधान हो ?
- रूद्ध

पृथ्वीभन्दा भारी के हो ?
- माता

आकाशभन्दा उच्च को हो ?
- पिता

पवनभन्दा अधिक तीव्र गति के हो ?
- मन

संख्यामा ३ कोसभन्दा धेरै के हो ?
- चिन्ता

मृत्युको समीपमा भएका व्यक्तिको मित्र को हो ?
- दान

धर्म, ऐस, स्वर्ग अथवा सुखका मुख्य स्थान के हुन् ?
- धर्मको मुख्य स्थान दक्षता हो
ऐसको मुख्य स्थान दान हो
स्वर्गको मुख्य स्थान सत्य हो
सुखको मुख्य स्थान सिल हो

मनुष्यको आत्मा के हो ?
- प्राण

जंगललाई कुन वस्तुले ढाकेको हुन्छ ?
- अज्ञान

आलश्य के हो ?
- धर्मलाई नकार्नु

सुखी को हो ?
- जो ऋणी नहोस्

सच्चा स्नान के हो ?
- जसले मनको मयल धुन्छ

गाजलभन्दा अधिक कालो के हुन्छ ?
- कलङ्क

लोकमा श्रेष्ठ धर्म के हो ?
- दया नै श्रेष्ठ धर्म हो

दया के हो ?
-सबैको सुखको इच्छा गर्नु दया हो

लज्जा के हो ?
- गर्न नहुने कामबाट दूर रहने

राष्ट्रको मृत्युको कारण के हो ?
- अराजकता

ब्राह्मणको प्रमाण के हो, कुल चरित्र, शिक्षा वा शास्त्रज्ञान ?
- चरित्रले नै ब्राह्मणलाई प्रमाणित गर्छ

धर्म तर्कमा हुन्छ ?
- हुँदैन

त्यसो भए ऋषिको विचारधारामा हुन्छ ?
- हुँदैन किनकि एउटा ऋषिको विचारधारा अर्काे ऋषिको विचारधारासँग मेल खाँदैन

त्यसो भए धर्मको सत्य केमा हुन्छ ?
- व्यक्तिको हृदयको अन्तरमनको गुफाभित्र हुन्छ

सबैभन्दा बढी आश्चर्य के हो ?
-सबै व्यक्ति जान्दछन् कि मृत्यु अन्तिम सत्य हो तर पनि सोच्छन् कि उसको अन्तिम सत्य मृत्यु नहोस्

यति प्रश्नको उत्तर पाएपछि फेरि पहिलेकै ठाउँबाट आवाज आयो, ‘स्याब्बास, तिमीले चित्तबुझ्दा र ठीक उत्तरहरू दियौ । म तिम्रो कुनै एक भाइ बचाइदिन्छु । भन, कसलाई बचाइदिऊँ ?’

युधिष्ठिर गम्भीर बने । उनले मनमनै सोचे- धर्म रक्षाको र अधर्म विनाशको कारण हो । म त जीवित छु । मैले माता माद्रीप्रतिको कर्तव्य निर्वाह गर्नुपर्छ ।

त्यसपछि उनले ठूलो स्वरमा भने, ‘मेरो ज्ञानी र बुद्धिमान भाइ नहकुललाई बचाइदिनुहोस् ।’

यति भन्नासाथ प्रश्नकर्ता युधिष्ठिरका सामुन्ने प्रकट भए र आफ्नो परिचय दिँदै भने, ‘म धर्मदेव यक्ष हुँ । तिमी साँच्चै आदर्श व्यक्ति रहेछौ । म तिम्रा सबै भाइ बिउँताइदिन्छु । तिमीहरूको अज्ञातवास पनि सफल हुनेछ ।’

यति भन्दै धर्मदेव यक्ष बिदा भए र सबै भाइहरू पनि बिउँतिए । पाण्डवले धीत मरुञ्जेल पानी खाए र ब्राह्मणको अग्निकवच लिएर उनीहरू त्यहाँबाट फर्किए ।

यसरी यो परीक्षाबाट हामीले मानिसको जीवनभरिका लागि चाहिने कुरा अन्तिम लक्ष्य भनेको सुखी हुनु हो र अन्तिम सत्य पनि मृत्यु हो भन्ने कुराको ज्ञान हासिल गर्न सक्छौँ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, भदौ २, २०७७ २०:१३