भोजराज घिमिरे : मुख्य सचिवदेखि कुशल स्रष्टासम्म

A+ A A-

भोजराज घिमिरे, नेपालको प्रशासनिक र कूटनीतिक क्षेत्रमा सुपरिचित नाम हो । सरकारी सेवाको सर्वोच्च तह अर्थात् मुख्य सचिव भएर निवृत्त भएका घिमिरे एक साहित्यिक व्यक्तित्व पनि हुन् ।

नेपाली साहित्यका क्षेत्रमा पछिल्लो समय अर्थात् अवकासपछिको जीवन लगभग पूरै समर्पित गर्दै आएका छन् घिमिरे । अहिले हरेकजसो समय अध्ययन र लेखनमै बित्ने गरेको बताउँछन् उनी । गीतबाट औपचारिक साहित्यिक यात्रा सुरू गरेका घिमिरे कविता हुँदै अहिले गजल, कथा र उपन्यास लेखनमा पनि सक्रिय छन् ।

जन्म, बाल्यकाल र शिक्षा

पूर्वी तराई झापा जिल्लाको बाहुनडाँगीमा मध्यमवर्गीय किसान परिवारमा जन्मिएका हुन् डा. घिमिरे । पण्डित पद्मलाल र लीलादेवीबाट झापामा २०१४ सालमा जन्मिएका घिमिरेको परिवार स्वयंमा शिक्षा-सचेत र मध्यमस्तरको आर्थिक अवस्था भएको परिवार थियो ।

राम्रै खेती किसानी रहेको हुँदा परिवारमा खान, लगाउनका लागि अतिरिक्त आर्थिक भार पर्दैनथ्यो । अन्नपात आफ्नै जमिनमा उत्पादन हुने र अन्य भड्किलो खर्चको अवस्था त्यसबेला नभएकाले सहज जीवनचर्या थियो परिवारको ।

घरमै कखरा सिके भोजराजले । त्यसपछि घर नजिकैको विद्यालयबाट ९ कक्षासम्मको शिक्षा लिए । विक्रमको २०२० को दशकको अन्त्यतिर सरकारले नयाँ शिक्षा लागू गर्‍यो । त्यसपछि निजी स्रोतबाट चलिरहेको उनी पढिरहेको विद्यालय खारेज गरियो । त्यसपछि घिमिरे इलामको करफोक पुगे पढ्न ।

कक्षा ९ को अर्धवार्षिक परीक्षा सकिइसकेका कारण करफोकको विद्यालयले उनलाई भर्ना लिन मानेन । उनका भाञ्जाको प्रधानाध्यापक केशवलाल जोशीसँग राम्रै चिनजान रहेछ । भाञ्जाले भनसुन गरेर प्रधानाध्यापकलाई मनाए र घिमिरेलाई भर्ना लिने वातावरण बन्यो । तर, विद्यालयले अब सुरु हुने त्रैमासिक परीक्षामा राम्रो गर्नुपर्नेछ भन्ने शर्त राख्यो । घिमिरेले उक्त शर्त स्वीकार गरे ।

त्यस विद्यालयमा त्रैमासिक रूपमा परीक्षा सञ्चलन हुने गर्थ्यो असारको अन्त्यमा । उनी त्यस स्कुलमा जाँदा दोस्रो चौमासिक परीक्षा आउन २०-२५ दिन मात्र बाँकी थियो । शर्तअनुसार नै त्यसपछिको त्रैमासिक परीक्षामा घिमिरे सामेल भएनन् तर कक्षामा नै प्रथम भए । यसपछि प्रधानाध्यापकले उनलाई विद्यालयमा भर्ना मात्र गरेनन्, हरेक कुरामा प्रोत्साहन पनि गर्दै गए ।

त्यसबेला कक्षा ९ को दोस्रो र तेस्रो चौमासिक परीक्षा मात्र दिन पाएका घिमिरेले ती २ परीक्षामा पाएको कुल प्राप्ताङ्क ३ वटै त्रैमासिक परीक्षा दिएर कक्षामा दोस्रो हुने अर्को विद्यार्थीको भन्दा निकै बढी थियो । घिमिरे भन्छन्, ‘चुनौतीले गर्दा नै त मभित्र दबिएर रहेको क्षमता बाहिरिएको होला नि !’

भर्ना त भए अब रजिष्ट्रेशनको काम बाँकी नै थियो । रजिष्ट्रेशन गर्न जिल्ला शिक्षा कार्यालय जानुपर्थ्यो । जिशिकाले उनको रजिष्ट्रेशन लिन मानेन ।

प्रधानाध्यापकले सल्लाह ‘जिशिकाले रजिष्ट्रेशन लिन मानेन भने सिधा परीक्षा नियन्त्रण कार्यालयमा निवेदन पठाउनू’ भनेका थिए । घिमिरेले त्यही गरे ।

घिमिरे करफोकमा गएर पढ्न थाले र रजिष्ट्रेशन पनि त्यहीँबाट भरे । घिमिरेले झापामा पढेको विद्यालयलाई ‘अवैधानिक रूपमा किन विद्यालय सञ्चालन गरेको ?’ भनेर प्रष्टीकरण सोधिएछ ।

२०३० सालमा एसएलसी प्रथम श्रेणीमा पास गरे घिमिरेले । एसएलसीपछि उच्चशिक्षाका लागि उनी काठमाडौं आए र अमृत साइन्स क्याम्पसमा आईएस्सी भर्ना भए ।

आईएस्सी पढिरहँदा २०३१-२०३३ सालमा राजनीतिक कारण बन्द र हड्ताल भइरह्यो । यसका कारण परीक्षाको टुंगो भएन । ४ महिनापछि परीक्षाको सूचना निस्कियो । लामो समय टुंगो नभएको परीक्षा होला भनेर विद्यार्थीहरूले उक्त सूचना पत्याएनन् ।

परीक्षाको सूचनामा विश्वास नभएकाले केही साथीहरूसँग घिमिरे रातभर ‘ट्वाइन्टी नाइन’ खेलेर बसे । भोलिपल्ट परीक्षा भयो । त्यो परीक्षामा एउटा विषयमा ‘ब्याक’ लाग्यो । त्यसैलाई, आफ्नो जिन्दगीले भोगेको एक मात्र असफलता हो भन्ने ठान्छन् घिमिरे ।

आईएस्सी पूरा गरेर घिमिरे बीएस्सी पढ्न त्रिचन्द्र क्याम्पसमा भर्ना भए । सजिलै बीएस्सी उत्तीर्ण गरे घिमिरेले ।

उनी प्राणीशास्त्रमा त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा भर्ना भए स्नातकोत्तर अध्ययनका लागि २०३५ सालमा । स्नातकोत्तर पूरा गरे- प्रथम श्रेणीमा प्रथम भएर अर्थात् ‘गोल्ड मेडलिष्ट’ बने घिमिरे । त्यस समयका उनका सबैभन्दा मिल्ने मित्र मधुरमण आचार्य, जो पछि परराष्ट्र सचिव र संयुक्त राष्ट्रसंघमा नेपालको स्थायी प्रतिनिधि (राजदूत)समेत भए, पनि सोही श्रेणीमा उत्तीर्ण भए । त्यसरी एउटै विषयमा एकैचोटि सर्वप्रथम भई उत्तीर्ण भएको त्रिभुवन विश्वविद्यालयको इतिहासमै सायद पहिलो घटना हो भन्छन् घिमिरे ।

एमएस्सी गरेपछि जागिरमा प्रवेश गरेका घिमिरेले जागिरे जीवनकै क्रममा अर्थशास्त्रमा विद्यावारिधिसमेत गरेका छन् ।

विद्यालयमा मेधावी छात्र

कक्षा २ मा पढ्दा भोजराज एकचोटि अर्धवार्षिक परीक्षामा अनुत्तीर्ण भए । रिजल्टका दिन त्यहाँ उपस्थित भोजराजका अभिभावक अभिनारायण घिमिरे, जसलाई उनी दाजु भनेर सम्बोधन र सम्मान गर्छन् तर नातामा भतिजो पर्छन्, उनले विद्यालयको भोजराजलाई मञ्चमै चड्कन दिए ।

भोजराजलाई निकै नरमाइलो लाग्यो । त्यसपछि उनले सोचे, ‘अब प्रथम नै हुन्छु ।’ त्यसपछिको पढाइमा सुधार आयो पनि र कक्षा ४ मा पुगेपछि भने कहिल्यै दोस्रो भएनन् विद्यालयमा ।

‘दाजुको चड्कनले मलाई पहिलो हुनुपर्छ भन्ने ज्ञान दियो’, घिमिरे भन्छन्, ‘त्यही चड्कनले पढाइ सधैँ मेरो पहिलो प्राथमिकता रह्यो र म राम्रो विद्यार्थीमा गनिएँ पनि ।’

कलेजको उटपट्याङले जागिरमा असर

घिमिरेसँगै एमएस्सी पढ्दा पूर्वकूटनीतिज्ञ मधुरमण आचार्यलगायतका सहपाठी थिए । उनका सहपाठीहरू क्षमतावान् र उस्तै ‘अराजक’ पनि थिए । आफ्ना कुरा र मान्यतामा अडिग थिए उनका सहपाठी ।

उनीहरूको स्वभावका कारण घिमिरेको व्याचलाई विश्वविद्यालयका प्राध्यापकहरूले ‘बदमास व्याच’ भन्ने गरेको घिमिरे सुनाउँछन् ।

‘विद्यार्थी जीवनका स्वाभाविक उट्पट्याङ गरियो सायद त्यसबेला तर ठूला हानि नोक्सानी हुने बदमासी भने गरेनौँ’, घिमिरे भन्छन् ।

घिमिरेलगायतका केही साथीहरूले गरेका बदमासीका कारण उनले र मधुरमण आचार्य, जो उनीसँगै एमएस्सीमा ‘टपर’ भएका थिए, त्रिवि केन्द्रीय क्याम्पसमा पढाउन पाएनन् । घिमिरेका अनुसार त्यसअघिसम्म टपरले विश्वविद्यालयमै पढाउन पाउँथे ।

त्यसबेला प्राणीशास्त्र विभागका प्रमुख थिए, युगलविक्रम मल्ल । मल्लले पढाउने विषयको पुस्तक मल्लसँग मात्र रहेछ, पुस्तकालयमा पनि नपाइने रहेछ । पुस्तक ल्याएर पियनले बेञ्चमा राखेर हिँडेछन्, भोजराज र मधुरमण मिलेर उक्त पुस्तक लुकाइदिएछन् । प्राध्यापक मल्ल पढाउन आए तर पुस्तक भेटेनन् ।

मल्लले रिसाउँदै उक्त पुस्तक खोजीनीति गरे तर कसैले बताएनन् पुस्तकका बारेमा । ‘सायद मल्ल सरले सङ्केत पाइसक्नुभएको थियो हामीले लुकाएको तर केही नभनी नपढाई फर्किनुभयो’, सम्झिन्छन् घिमिरे ।

उनले र मधुरमणले आफूले पढेको विषयमा त्रिविमा टप गरेर पनि विश्वविद्यालयको केन्द्रीय क्याम्पसमा पढाउन नपाएको मुख्य कारण यही नै हो कि ? भनने भोजराज अहिले सोच्छन् ।

डिन कार्यालयले उनीहरूलाई अमृत साइन्स क्याम्पस पढाउन पठायो करारमा । भोजराजले केही समय त्यहाँ पढाए ।

सरकारी जागिर : शाखा अधिकृतदेखि मुख्य सचिवसम्म

भोजराज र मधुरमणले अस्थायी सहायक प्राध्यापकका रूपमा अमृत साइन्स क्याम्पसमा पढाउँदै गर्दा लोकसेवाले शाखा अधिकृत माग्यो । मन नलागी नलागी लोकसेवा परीक्षा दिए घिमिरेले । घिमिरेका अनुसार जम्मा ७ वटा सम्भाव्य प्रश्नको अनुमान गरेर तयारी गरेकामा तिनैमध्येबाट ५ वटा प्रश्न सोधियो ।

उनले लोकसेवामा नाम निकाले । दुविधामा परे उनी- विश्वविद्यालय पढाएर प्राध्यापक बन्ने कि निजामती सेवामा जाने ? अन्ततः अस्थायी जागिरमा अल्झिनुमा भविष्य निश्चित छैन भन्ने ठाने । अब उनको प्रवेश भयो निजामती सेवामा- शाखा अधिकृतका रूपमा यो २०३९ सालको अन्त्यतिर ।

शाखा अधिकृत भएको ६ वर्षपछि सहायक सचिवमा भिडे र सफल भए घिमिरे । सहायक सचिवलाई नै पछि उपसचिव बनाइयो ।

उपसचिव भएको ६ वर्षपछि राजस्व, परराष्ट्र र प्रशासनमा सहसचिव खुल्यो । परीक्षा दिने तयारी गरे तर राजस्वको परीक्षाको अघिल्लो रात घिमिरे बिरामी परे । परीक्षा नदिने सोच बनाएर आराम गरेर बसिरहेका थिए, मधुरमण आचार्य आए र परीक्षा दिन सुझाए मात्र होइन, करबल नै गरे । सिटामोल खान दिएर उनै मधुरमणले नै मोटरसाइकलमा राखेर परीक्षा हलसम्म पुर्‍याए ।

त्यही ‘हाप्न’ लागेको परीक्षा राजस्व समूहतिर मात्र उनको सहसचिवमा नाम निस्कियो । प्रथम श्रेणीमा रहेर उनले विभिन्न मन्त्रालय र निकायमा रहेर इमान्दारीपूर्वक काम गरे ।

सहसचिव भएको ६ वर्षपछि नै घिमिरे सचिवमा बढुवा भए । महेश आचार्य कृषिमन्त्री थिए । आचार्यले भनेका थिए- ‘तपाईं कृषि मन्त्रालयमा आउनुपर्छ ।’

शेरबहादुर देउवा प्रधानमन्त्री थिए । कांग्रेसभित्र आन्तरिक किचलो र विवाद कायम थियो । मन्त्रिपरिषद्ले सचिवमा बढुवा गरे पनि उनको पदस्थापन भने भएको थिएन । मुख्यसचिव केशवराज राजभण्डारीले ‘कृषिमन्त्रीले माग्नुभएको छ, तपाईंको पदस्थापन कृषि मन्त्रालयमै हुन्छ’ भने ।

त्यही बेला सत्तारुढ कांग्रेस सभापति गिरिजाप्रसाद कोइरालाले कांग्रेसका मन्त्रीलाई राजीनामा दिन ह्विप जारी गरे । महेश आचार्यले राजीनामा दिए । उनको पदस्थापना कृषि मन्त्रालयमा हुन सकेन ।

त्यसपछि घिमिरेको पोस्टिङ राष्ट्रिय योजना आयोगमा भयो ।

राजा ज्ञानेन्द्रले देउवालाई अक्षम घोषणा गरेर प्रधानमन्त्रीबाट हटाएका थिए । डा. विमल कोइराला मुख्य सचिव थिए । प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापा थिए । विमल कोइरालाले घिमिरेलाई उद्योग मन्त्रालयमा पठाउने भनेछन् । तर, यो पनि सम्भव भएन । घिमिरेलाई यसका लागि दरबारबाट स्वीकृति मिलेन भन्ने लाग्छ ।

उद्योग र अर्थ मन्त्रालयमा लामो समय काम गरेका घिमिरे त्यसपछिका २ वर्ष ४ महिना राष्ट्रिय योजना आयोगमा बसे ।

एमाले-कांग्रेसको संयुक्त सरकार बन्यो । उद्योगमन्त्री ईश्वर पोखरेल थिए । पोखरेलले घिमिरेलाई रुचाए पनि आफ्नो मन्त्रालयमा लैजान भने सकेनन् । घिमिरे पर्यटन मन्त्रालय पुगे । भोजराजले प्रधानमन्त्री शेरबहादुर देउवालाई भेटेरै भने, ‘चित्त बुझेन ।’

प्रधानमन्त्रीले ‘सरकारले निर्णय गरेपछि जानू’ भनेको घिमिरे बताउँछन् । ‘पर्यटनमन्त्री दीपकुमार उपाध्यायलाई पनि गुनासो गरेँ तर उहाँले पनि अब मलाई सहयोग गर्नुस् भन्नुभयो’, घिमिरेको भनाइ छ ।

संस्मरण छन् तर बाहिर ल्याउने योजना छैन

जागिरका क्रममा विभिन्न स्थानमा र फरकफरक जिम्मेवारीमा रहेर काम गर्दाका अनुभव प्रशस्त छन् घिमिरेका । ‘ती अनुभव र अनुभूतिलाई संस्मरणका रूपमा ल्याउने होइन ?’ भनेर सोध्दा ‘जुन दिन आफूलाई बजारमा लगेर बिकाउने मन लाग्छ, त्यसै दिन सोचूँला’ भन्छन् घिमिरे ।

‘फेरि अर्को कुरा पनि छ’ भन्दै उनले थपे, ‘संस्मरण लेख्दा इमान्दार भइएन भने त्यो त पाठकप्रति अन्याय नै हुन्छ । जुन दिन मलाई आफ्नो जिन्दगीको हर पहलुलाई खुला रूपमा प्रस्तुत गर्ने हिम्मत आउँछ मभित्र, त्यस दिन सोचूँला । फेरि म जस्ता जागिरेको संस्मरण पढेर नै के फाइदा होला पाठकलाई ?’

‘जगेडा’का बिर्सन मन लाग्ने १५ महिना

पर्यटनसम्बन्धी बैठकमा भाग लिन घिमिरे बङ्गलादेशको ढाकामा भएका बेला ‘भिजिट’का क्रममा एक जना श्रीलंकाली साथी एउटा खाल्डोमा परे । त्यो देखेर अचानक घिमिरे हाँसे । फर्किएर त्यही बाटो आउँदा त्यहाँ खाल्डो छ भन्ने घिमिरेले पनि बिर्सिएछन् । उनी पनि त्यही खाल्डोमा परे ।

घिमिरे भन्छन्, ‘त्यसबेलै केही अनिष्ट हुँदै छ भन्ने सङ्केत मिलेको थियो ।’

उनी भोलिपल्टै नेपाल फर्किए । बेलुकै टीकादत्त निरौलाको फोन आयो- सचिवहरूको सरुवा भएको बारे । बिहान अफिस पुगेर फाइल हातमा लिएर पल्टाउँदा नै उनलाई लाग्यो- ‘सचिवहरूको सरुवा भयो भन्छन् । मेरो पनि त भयो होला नि । आखिर सरुवा नै भइन्छ भने किन फाइल खोल्नु ? अनैतिक काम गरेजस्तो होला ।’

सवा १० बजेतिर मुख्य सचिव डा. विमल कोइरालाले फोन गरेर बोलाए घिमिरेलाई । घिमिरे कोइरालाकहाँ गए । कोइरालाले पनि घिमिरेको सरुवा भएको बताए ।

‘कहाँ भयो सरुवा ?’, घिमिरेले विमललाई सोधे ।

कोइरालाले जगेडामा पठाइएको जानकारी दिए ।

घिमिरेले ‘खास्सा भयो, कम्तीमा भजन गाउनु त परेन अब’ भनेको बताउँछन् ।

घिमिरेको उक्त भनाइमा व्यंग्य थियो । उनले विमललाई भने, ‘मैले खोजेकै भयो दाइ !’

तर, जगेडामा राखिए पनि जगेडाका सचिवहरूलाई गाडी र इन्धन सुविधा खोसिएन, मुख्य सचिवकै कार्यालयमा हाजिर गराइयो ।

घिमिरेको कात्तिकमा पर्यटन मन्त्रालयमा पदस्थापन भयो, माघमा राजा ज्ञानेन्द्रले शासनसत्ता आफ्नो हातमा लिए । त्यसको एक महिनापछि फागुनमै उनीलगायत ६ जना सचिवलाई जगेडामा हालियो । जगेडामै रहे पनि घिमिरेले आफूलाई फरक ढंगले व्यवस्थित र क्रियाशील गराइरहे ।

उनले जगेडामा रहेका १५ महिना सङ्गीत सिकेको बताउँछन् । शंकर कोइराला र भोजराज बिहान ७ बजे नै सांस्कृतिक संस्थान जान्थे, हारमोनियम सिक्न । त्यतिबेला मन्त्रिपरिषद् कार्यालयमा जगेडाका सचिवका लागि एउटा कोठा छुट्याइएको थियो । त्यहीँ हाजिर गरेर घिमिरेलगायत अन्य सचिवहरू एक बजेसम्म कुरा गरेर बस्थे । त्यहीँ भोजराजले कविता लेख्न सुरु गरेका हुन् । ‘यसरी सिर्जनात्मक काममा लागेर नै खालि समय सदुपयोग गर्ने काम मात्र भयो’, भन्छन् भोजराज ।

राजनीतिक परिवर्तन भयो । दोस्रो जनआन्दोलन सफल भयो । डा. रामशरण महत अर्थमन्त्री बने । महतले घिमिरेलाई आफ्नो मन्त्रालयमा आउन भने । त्यतिबेला मुख्य सचिव ‘लोकमानसिंह कार्कीलाई हटाउने कुरा चलिरहेको थियो । त्यसैले, भोजराजले मन्त्रीलाई मुख्य सचिव हटाउने कुरा चल्दै छ रे ! म त नहटाउनुस् नै भन्छु । यदि सरकारले हटाउने नै हो भने म पनि मुख्य सचिवको दाबेदार हुँ, म अर्थमा आउँदिनँ मन्त्रीज्यू’ भनेको सुनाउँछन् । तर, महतले अहिले अर्थ मन्त्रालयमै आएर सहयोग गर्न घिमिरेलाई अनुरोध गरे ।

त्यहीबीच लोकमानलाई हटाउने प्रक्रिया चल्यो, कायमुकायम मुख्य सचिव मुकुन्द शर्मा पौडेललाई बनाइयो ।

घिमिरेले अर्थ सचिवकै रूपमा रहेर त्यस वर्षको बजेट बनाए । त्यसबीचमा एउटा अखबारले टीकादत्त निरौलाका बारेमा प्रशंसा गर्दै घिमिरेको आलोचना गरेर लेख्यो । एक जना पत्रकार आएर घिमिरेलाई भने, ‘फलानो अखबारले तपाईंको नकारात्मक कुरा लेखेछ, म सकारात्मक लेख्छु ।’

घिमिरेले भने, ‘कसैलाई नराम्रो देखाएर आफू राम्रो भइँदैन । उहाँ (टीकादत्त) मैले आदर गर्ने व्यक्ति हो, उहाँका बारेमा नराम्रो भनेर म राम्रो बन्न चाहन्नँ ।’

घिमिरेले थपे, ‘अन्त्यमा मुख्य सचिव हुनेचाहिँ म नै हुँ ।’

अन्ततः २०६३ साउनमै घिमिरे मुख्य सचिव बने ।

घिमिरेले ३ वटा प्रमुख दलका शीर्षनेताले नेतृत्व गरेको सरकारमा मुख्य सचिव भएर काम गरे । उनले कांग्रेस नेता गिरिजाप्रसाद कोइराला, माओवादी नेता पुष्पकमल दाहाल (प्रचण्ड) र एमाले नेता माधवकुमार नेपालको प्रधानमन्त्रीत्वमा मुख्य सचिव भएर काम गर्ने अवसर प्राप्त गरे ।

त्यसबेलाका उनका तीतामीठा निकै धेरै अनुभव र अनुभूति छन् । ती अहिले सार्वजनिक गर्ने सोचमा छैनन् घिमिरे । ‘समय आउला, जुनबेला मैले ती अनुभव र अनुभूति सार्वजनिक गर्ने अवस्था हुन्छ’, घिमिरे भन्छन्, ‘त्यसबेला पुस्तककै रूपमा आउन सक्छ ।’

‘३ जनाको स्वभाव र कार्य शैली फरकफरक किसिमको थियो । मुख्य सचिव भने निर्णयकर्ता होइन, समन्वयकर्ता मात्र हो’, उनको भनाइ छ, ‘सुरुका केही दिन थोरै असजिलो भए पनि समग्रमा कुनै प्रधानमन्त्रीसँग कहिल्यै नराम्रो भएन, न त उहाँहरूले नै मलाई नराम्रो गर्नुभयो । र, अहिले पनि त्यसबेला उहाँहरूबाट पाएको सद्भावको स्मरण गर्दै हुन्छु म ।’

नखाएको बिष

काम गर्ने मान्छे अर्थात् जिम्मेवारीमा रहेका मान्छेका सकारात्मक र नकारात्मक दुवै पक्षबारे कुरा हुन्छन् । आलोचना नै बढी खेप्नुपर्छ जिम्मेवारीमा बस्नेले ।

त्यसमाथि हाम्रो सामाजिक-मनोवैज्ञानिक संरचना र सोच नै फरक छ । हामी हरेक व्यक्ति, विषय र काममाथि हरेक पल शंका गरिरहन्छौँ ।

शंकाले आलोचना जन्माउँछ र विवाद अनि द्वन्द्व पनि ।

भोजराज घिमिरेले पनि आफ्नो लामो सरकारी सेवाका क्रममा पटकपटक आलोचना खेपेका छन् । नखाएको विषको असर भोगेका छन् । एकातिर प्रस्ट र रुखो अनि दृढ स्वभावका छन् भोजराज, त्यसमाथि सरकारी कर्मचारी ।

प्रधानमन्त्रीदेखि पियनसम्मबाट आउने अनेक खप्की र आलोचनाका हिसाब उनले राखिरहेकै छन् तर ती समयक्रममा मात्र सार्वजनिक गर्ने सोचमा छन् घिमिरे ।

यहाँ एउटा सन्दर्भचाहिँ उल्लेख गरिहाले उनले ।

उनी पर्यटन सचिव थिए । लुम्बिनीमा अन्तराष्ट्रिय बौद्ध सम्मेलन गर्ने भयो सरकारले । सम्बन्धित मन्त्रालयका सचिव भएकाले उनी नै बढी जिम्मेवार हुनु स्वाभाविक थियो ।

तत्कालीन पर्यटनमन्त्रीसहित उनी लुम्बिनी गए । तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्र पनि उपस्थित थिए कार्यक्रममा ।

राजा ज्ञानेन्द्र उद्घाटन सत्रभरि कार्यक्रम स्थलमा बसे र उनले सम्बोधन गर्ने कार्यक्रम थिएन, स्वाभाविक रूपमा सम्बोधन नगरी चितवन हिँडे ।

पर्यटन सचिव भएका हैसियतमा घिमिरेले विभिन्न देश र संस्थाबाट प्राप्त शुभकामना सन्देश वाचन गरे तर त्यसबेलाको संस्कारअनुसार राजालाई सम्बोधन गर्दा, ‘मौसूफका जुनाफमा’, ‘पाउको धुलो’, ‘सरकारको अनन्य भक्त’ जस्ता शब्दावली प्रयोग गर्ने चलन थियो, त्यो गरेनन् भोजराजले ।

कार्यक्रमबाट राजा हिँडेपछि नेपालकै एक जना भिक्षुले अंग्रेजीमा भनेछन्, ‘राजा आए, केहीबेर बसे अनि दिवा भोज खाने हतारमा केही सम्बोधन नगरी चितवनतिर लागे ।’

यता, दरबारमा हल्ला पुगेछ, ‘सचिव घिमिरेले राजाको आलोचना गर्‍यो ।’

लुम्बिनीकै हुक्के होटलमा बसेका घिमिरे र अरूबीच यो कुरा चल्यो । सँगै बसेका अरू पनि थिए । तत्कालीन सहसचिव शंकर कोइराला, जो पछि मन्त्री पनि भए, उनले पनि हुक्के होटलमा गरिएको कुरा सुनेका थिए ।

तत्कालीन मन्त्रीले पनि घिमिरेलाई सोधे यसबारे । मन्त्रीले मात्र होइन, प्रधानमन्त्रीले समेत ‘के हो सचिवजी, तपाईंले त हुक्के होटलमा बसेर राजाको आलोचना गर्नुभयो रे !’ भने ।

दरबारबाट पनि निकै खोजिभएछ यसबारेमा ।

घिमिरेले तत्कालीन प्रधानमन्त्रीलाई भनेछन्, ‘दाइ, म त्यति गैरजिम्मेवार सचिव हुँला त, जसले त्यत्रो अन्तर्राष्ट्रिय कार्यक्रममा राजा अर्थात् राष्ट्र प्रमुखको आलोचना गरोस् ?’ यसको साक्षी पनि शंकर कोइराला नै भएका घिमिरे बताउँछन् ।

पछि दरबारका एक जना सचिवले तत्कालीन मुख्य सचिव कोइराललाई, ‘ए मुख्य सचिवज्यू ! कस्ताकस्ता सचिव छन् हँ अचेल ? पयर्टन सचिवले त महाराजाधिराज सरकारकै आलोचना गरेछ लुम्बिनीमा’ भनेछन् । पछि कोइरालाले नै भोजराजलाई सुनाएछन् यो कुरा ।

त्यही घटनालाई लिएर सरुवा हुन्छ भन्ने थियो भोजराजलाई । पछि १९ माघको घटना भएपछि श्रीमती निर्मलालाई भोजराजले भने रे, ‘अब मेरो जागिर पनि जान सक्छ, जेलसम्म हाल्न सक्छन् । तिमी त्यसका लागि तयार भएर बस्नू ।’

सरकारी कुरा घरमा कहिल्यै नसुनाउने र अफिसका फाइल घरमा लिएर कहिल्यै नआउने भोजराजले यसो भनेपछि श्रीमती निर्मलाले त पत्याइनछन् तर एक महिनामा नै जगेडमा पुर्‍याइएछन् भोजराज ।

अनि क्यानाडाका राजदूत

मुख्य सचिवबाट ५१ वर्षको उमेरमै निवृत्त भए घिमिरे । उनलाई अब लेखपढ गरेर बस्ने सोच थियो । माधवकुमार नेपाल नै प्रधानमन्त्री थिए । घिमिरेलाई कुनै संवैधानिक निकायको नेतृत्व गर्न पनि प्रस्ताव आयो तर उनले त्यो स्वीकार गरेनन् । प्रधानमन्त्री नेपालले नै कतै राजदूत भएर जान प्रस्ताव गरेको बताउँछन् घिमिरे ।

त्यसबेला खाडीका विभन्नि देशदेखि बेलायत, अमेरिका, अस्ट्रेलिया निकै वटा देशमा राजदूत थिएनन् । कुनै एउटामा पठाउलान् भन्ने आस थियो उनमा ।

क्यानाडालगायत ब्राजिल र दक्षिण अफ्रिकामा राजदूतावास खोल्ने निर्णय गर्दै थियो सरकारले । भोजराजलाई लाग्यो, ‘पुरानो ठाउँमा धेरै झमेला होला । अब सेवानविृत्त भएर पनि किन झमेलामा फस्नु ? कांग्रेसको भागमा परेको थियो परराष्ट्र मन्त्रालय । सुजाता कोइराला परराष्ट्रमन्त्री थिइन् । गिरिजाप्रसाद कोइरालाले एक दिन भोजराजलाई भनेछन्, ‘तपाईं एम्बेस्डरमा जाने भनेको सुनँे । कुन देशमा जाने, ल भन्नुस् ।’

भोजराजले भने, ‘जहाँ पठाए पनि हुन्छ गिरिजाबाबु तर मुख्य सचिव जानेजस्तो देशमा हुनुपर्‍यो । फेरि भागबण्डाको कुरा पनि आउला । त्यसैले मलाई नयाँ खुल्ने क्यानाडा दूतावासमा पठाइदिए पनि हुन्छ ।’

त्यही कुरा एक पटक घिमिरेले नेकपाका हालका महासचिव विष्णु पौडेलसँग पनि भनेका थिए । ‘अन्त्यमा त्यहीँका लागि राजदूत नियुक्त भएँ । चाहेको भए खालि रहेका अन्य देशमा पनि पठाउनुहुन्थ्यो होला उहाँहरूले’, घिमिरे भन्छन् ।

त्यसपछि उनी क्यानाडामा खुलेको नयाँ दूतावासमा राजदूत बनेर गए । तर, उनको शर्त थियो- ‘मुख्य सचिवभन्दा तल्लो हैसियतमा जान्नँ ।’ त्यसैअनुसार भयो ।

२०७१ सालमा राजदूतबाट फर्किएर आए घिमिरे ।

शिक्षामा एमएस्सीपछि जागिरे जीवनकै क्रममा अर्थशास्त्रमा विद्यावारिधिसमेत गरे घिमिरेले । त्यसपछि भने उनको दैनिकी साहित्यलेखन र अध्ययनमै बितिरहेको छ । यसमै उनलाई सन्तुष्टि पनि भएको बताउँछन् ।

भन्छन्, ‘पठन र लेखन नै अबको मेरो काम हो ।’

साहित्ययात्रा

घिमिरेले विद्यालय तहमै कविता कोर्थे । कलेजसम्म आउँदा पनि कविता, कथा लेख्दै थिए । तर, जब उनी जागिरमा छिरे, उनको लेखनीमा केही अवरोध भयो ।

‘जागिरमा बढी व्यस्त भएपछि सिर्जनशील कर्ममा अवरोध हुनेरहेछ’, घिमिरे भन्छन्, ‘निकै लामो समय मेरो लेखन ऊर्जामा जागिर अवरोध बन्यो ।’

तर, पछि जागिरे जीवनकै साथीहरूको सङ्गत र उत्प्रेरणाले पुनः घिमिरे साहित्यकर्ममा फर्किए । डा. विमल कोइराला, शंकर कोइरालालगायतको सङ्गत उनको पछिल्लो साहित्य लेखनमा ऊर्जा बनेको बताउँछन् ।

उनी गीतकार सुरेन्द्र खड्काको उत्प्रेरणाले गीत लेख्न थालेका थिए थिए, २ वटा एल्बम आइसकेका थिए । एउटा गीतको पुस्तक पनि आयो । पछि सङ्गीतकार शक्तिबल्लभसँगको भेटले उनी गजलयात्रातिर पनि मोडिए । शक्तिकै सङ्गीतमा उनीलगायतका उनका अन्य मित्रहरूका गीत÷गजलका एल्बमहरू बजारमा आए ।

पछिल्लो समय उनी गजल, कथा र उपन्यास लेखनमा केन्द्रित छन् । भर्खरै मात्र उनको ‘अन्तिम प्रश्न’ कथाकृति आएको छ ।

घिमिरेका हालसम्म ४ वटा गजलसङ्ग्रह, एउटा गीतसङ्ग्रह, एउटा कवितासङ्ग्रह, एउटा कथासङ्ग्रह प्रकाशित छन् भने केही उपन्यास र एउटा गजलसङ्ग्रह प्रकाशनको तयारीमा छन् । उनका एकल ४ वटा र संयुक्त २ वटा गीत-गजल एल्बम आधा दर्जन प्रकाशन भइसकेका छन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन २४, २०७७ १३:५५