मनुजबाबु : एउटा ‘सिर्जनशील सनक’

A+ A A-

मनुजबाबु मिश्र नेपाली चित्रकला र साहित्यका क्षेत्रमा स्थापित र प्रिय नाम हो । आफ्नो जीवनको लगभग सबै समय कलामै समर्पित गरेका मिश्र पछिल्लो समय झण्डै ३ दशक एकान्तबास बसे । एकान्तबासकै क्रममा २ वर्षअघि उनले यो लोक त्यागे ।

आज मनुजबाबुको ८५औँ जन्मदिन । यसै सन्दर्भमा उनका बारेमा मेरा केही बुझाइ र देखाइ प्रस्तुत गर्ने जमर्को गरेको छु ।

मनुजबाबुका बारेमा सम्पूर्ण रूपमा म भन्न सक्दिनँ । र, उनका बारेमा म ‘जान्ने भएर’ लेख्न वा बोल्न थालेँ भने धेरै ठाउँमा चिप्लिन सक्छु । कारण- मनुजबाबु व्यक्ति जो देखिन्थे सशरीर, उनी अन्तर्यमा ती हुँदै होइनन्, थिएनन् । अरू नै केके थियो उनीभित्र, कसैले अनुमानसम्म गरेन ।

अरू त अरू, सरकार नामको ‘स्वार्थी’हरूको समूह होस् वा ‘राज्य’ नामको ‘वैधानिक लुटेरा’, कसैले पनि मनुजबाबु र मनुजबाबुहरूको खोजीनीति गरेनन् ।

मनुजबाबु कला, विशेषगरी चित्रकलाका अमूल्य निधि थिए राष्ट्रका लागि । उनी बहुप्रतिभाशाली त थिए नै, भित्र आगो बोकेर बाहिर ‘पानी-चित्र’ बनाउँथे । तर, उनका चित्रले उनीभित्रको आगो दनदनी बालिरहेको हुन्थ्यो ।

आफ्ना चित्रमा विद्रोह बढी अभिव्यक्त गर्थे मनुजबाबु । उनका चित्र हेर्दा पनि यो प्रस्ट हुन्छ । प्रायः उनका चित्रमा त्रिशूल, सिङ अनि रकेट छुट्दैनन्, दुर्गा बराल उर्फ वात्सायनका कलामा काग नछुटेजस्तो ।

मिश्रले आफ्नाे कलामा त्रिशूल, सिङ र रकेट प्रयोग गर्नुको पनि अर्थ छ । उनका अनुसार सिङ पशुको प्रतीक हो अर्थात् मान्छेभित्रको पशुलाई देखाउन उनी सिङको बिम्ब प्रयोग गर्थे । यसरी नै त्रिशूल शक्तिको प्रतीक हो । त्रिशूलका ३ वटा तीरमा ब्रह्मा, विष्णु र महेशको शक्ति निहित हुन्छ भन्ने भनाइ पनि रहँदै आएको छ ।

उसो त त्रिशूल हिन्दुविशेषको मात्र नभएर इजिप्सियनहरूको पनि शक्ति र आस्थाको प्रतीक मानिन्छ ।

रकेटले पश्चिमा सभ्यतालाई सङ्केत गर्ने उनी बताउँथे । पश्चिमा सभ्यताले यति तीव्र गतिले विश्वमा एक प्रकारको सांस्कृतिक उपनिवेश जमाइरहेको छ कि त्यसलाई थेग्न निकै हम्मे पर्ने उनको बुझाइ थियो ।

यद्यपि, मनुजबाबुले मान्छेभित्रको पशु देखाउन जुन सिङको प्रयोग आफ्ना कलामा गरेका छन्, त्यो आफ्नै मुहार भएका चित्रमा मात्र प्रयोग गरेका छन् ।

उनी भन्थे, ‘म आफैँमा आममान्छे हुँ । ममा पनि त्यो पशु छ, जुन अन्य मान्छेमा छ । मैले ममा भएको पशु देख्दिनँ, अरूले देख्छ । यस कारण म आफ्नै मुहार भएका कलामा मात्र सिङ हाल्छु, जसले आममान्छेकै प्रतिनिधित्व गर्छ ।’

एउटा ‘सिर्जनशील सनक’

सनक र त्यसमा सिर्जनशील, अनौठो त पक्कै लाग्यो होला । मैले चिनेका, भेटेका केही यस्ता पात्र छन्, जसलाई म सोझै ‘सनकी’ भन्न सक्दिनँ तथापि उनीहरू खासमा ‘सनकी’ नै हुन् ।

यस्तै पात्र हुन् मेरा लागि अग्रज र प्रसिद्ध चित्रकार तथा साहित्यकार मनुजबाबु मिश्र ।

मनुजबाबुसँग मेरो प्रत्यक्ष भेट धेरै भएन, न त ‘उठबस’ नै लामो समय रह्यो । त्यही भएर त माथि नै भनिसकेको छु कि मैले मनुजबाबुलाई ‘चिनेर’ होइन, देखेर मात्र यहाँ उनीबारे केही लेख्दै छु । मैले मनुजबाबुलाई जम्माजम्मी एक दर्जनचोटि भेटेँ हुँला सशरीर । र, उनीसँग जम्माजम्मी २०-२४ घन्टा बितएँ हुँला ।

चिन्न त मैले म स्वयम्‌लाई चिन्न सकेको छैन आजसम्म । मेरा बाआमा, जसले मलाई जन्माएर, हुर्काएर, बढाएर, पढाएर अहिले पनि आफ्नै काखमा राखिरहनुभएको छ, ४० वर्षसम्म, उहाँहरू पनि भन्नुहुन्छ बेलाबेला, जब मैले उहाँहरूलाई तनाव दिएको हुन्छु- ‘४० वर्षसम्म चिन्न सकेनौँ तँलाई ।’

किन मलाई मेरै बाआमाले चिन्न सक्नुभएन ? के छ ममा त्यस्तो अजीवको चिज, जसले जबजब बाआमालाई तनाव दिन्छ अनि बाआमाको भनाइ आउँछ, ‘तँलाई चिन्न सकेनौँ ।’

मेरो सन्दर्भ यहाँ उल्लेख गर्नुको ‘तुक’ थिएन तर मनुजबाबुलाई मैले ‘नचिनेको’ सन्दर्भ पुष्टिका लागि सहायक रूपमा मात्र प्रस्तुत गरेको हुँ ।

मनुजबाबुलाई मैले देखेको भौतिक बिम्बमा मात्र म कुरा गर्छु, उहाँको अन्तर्य उल्लेख गर्ने सामर्थ्य म राख्दिनँ । यो पुनः निवेदन गरेँ आदरणीय पाठक सामु ।

मनुजबाबु मेरा लागि ‘अजीव’ जीव, ‘अप्राप्य’ ज्ञान, ‘अनौठा’ सर्जक, ‘सिर्जनशील सनकी’ हुन् ।

यसो भन्नमा मलाई कुनै हिच्किचाहट छैन कि उनी आममान्छे भन्दा नितान्त पृथक्, आममान्छे भन्दा केही माथि र आममान्छे भन्दा केही बढी नै जिद्दी र हठी थिए ।

सन्दर्भ एकान्तबासकै ।

मनुजबाबु २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि एकान्तबासमा बसे । यो एकान्तबास उनको आफ्नै ‘सनक’को निर्णय थियो ।

उनी अभिभावकत्वमा विश्वास गर्थे अर्थात् केन्द्रमा विश्वास गर्थे । ‘जब केन्द्र भत्किन्छ, विनास त्यहीँबाट सुरु हुन्छ’, उनी मसँगका हरेक भेटमा भन्थे ।

केन्द्र भनेको ‘शक्ति’ पनि हो भन्थे उनी । उनको आसय परिवारमा, समाजमा वा राष्ट्रमा एउटा अद्भूत र अदम्य शक्ति चाहिन्छ भन्ने थियो । त्यस्तो शक्तिको वशमा अन्य सबै रहनुपर्ने र ‘सकारात्मक शासन’ उक्त शक्तिले अन्यमाथि गर्नुपर्ने उनको भनाइ थियो ।

पछिल्लो पटकको भेटमा उनले भनेका थिए, ‘पहिला त मलाई राजा मात्र केन्द्र वा शक्ति हुन सक्ला भन्ने लागेको थियो, पछि जो भए पनि एउटा अदम्य शक्ति चाहिने रहेछ भन्ने महसुस भयो ।’

उनको आसयको अन्तर्यमा छिर्न खोजेँ र सोधेँ, ‘के निरङ्कुश शासक चाहिन्छ भन्नुभएको हो ?’

उनले घुमाउरो उत्तर दिएका थिए, ‘शासक भनेपछि निरङ्कुश वा उदार भन्ने नै हुँदैन । अभिभावक कहिले कडा र कहिले नरम हुनुपर्छ तर सधैँ नरम भएर भने शासन हुँदैन ।’

उनी २०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनबाट विचलित बने र प्रजातन्त्रको विरोधमा वा असहमतिमा स्वयं‌ले एकान्तबासको घोषणा गरे ।

आफ्नै निवासलाई कला सङ्ग्रहालय, कलालय बनाएर त्यहीँ रमाउन थाले । कला सिर्जना र साहित्य लेखनमै आफ्ना दिन बिताउन थाले ।

कति पटक उनलाई पट्यार लाग्यो होला त्यहाँ बसिरहँदा ? त्यसको वास्ता गरेनन्, कारण- स्वनिर्णयले नै बसेका थिए एकान्तबास उनी ।

तर, जीवनको उत्तरार्द्धमा भने उनी केही विचलित देखिन्थे । उनको मनोदशाले भन्दै थियो, ‘मैले आफ्नै सनकलाई नियन्त्रण गर्न पो सकिनँ कि ऊबेला !’

मैले यहाँ अहिले यस्तो कुरा उनीबारे लेख्दा वा भन्दा जोकोहीले पत्याउँदैनन्, किनभने धेरैलाई विश्वास छ कि मनुजबाबुले यसो भन्नै सक्दैनन् वा सोच्नै सक्दैनन् ।

तर, तथ्य हो यो कुरा जसको साक्षी कवि, गजलकार मित्र सुरेश सुवेदी हुन् ।

उनले पछिल्लो भेटमा मसँग भनेका शब्द थिए, ‘मेरो विवेकले मलाई यतिन्जेल एकान्तबास राख्यो तर यतिका वर्षसम्म त्यसले के भयो र देशमा ? अहिले सम्झिँदा म मेरो निर्णयमा पुनः सोच्दै छु तर अब ढिला भइसकेको छ ।’

सनकको अनौठो रूप

२०६५ सालतिर हो, म मेरो पहिलो कविताकृति ‘एउटा अर्को सङ्ग्रामको घोषणा’ प्रकाशनको तयारीमा थिएँ । मलाई अत्यन्त मनपर्ने कलाकार हुन् मनुजबाबु ।

मैले मेरा मित्र सुरेश सुवेदीलाई लिएर मनुजबाबुसँग मेरो कविताकृतिका लागि आवरण चित्र अनुरोध गर्न गएँ ।

मलाई उनीजतिको राष्ट्रिय, अन्तर्राष्ट्रिय ख्यातिप्राप्त कलाकारले म बबुरो नामै नसुनेको एउटा उदीयमान कविलाई आफ्नो कला किन दिन्थे होला र ! भन्ने लागिसकेको थियो । सुरेशजीलाई मैले यो कुरा भनेको पनि थिएँ ।

तर, अघिल्ला केही पटक मनुजबाबुसँग भेट भएको, कला, साहित्य र जीवनका विवध पक्षमा बारबार कुराकानी भइरहेको हुँदा ‘मागिहेरौँ न त दिइहाले त राम्रै हुन्छ’ भनेर सुरेशजी र म गयौँ उनीकहाँ ।

मनुजबाबुले मेरो प्रस्ताव सुन्नेवित्तिकै भने, ‘पहिला तिम्रा कविता सुनौँ, चित्त बुझे मात्र दिन्छु कला ।’

निकै सङ्कोच लाग्यो- कतै ‘काम छैन यस्ता कविताको, यस्तो पनि हुन्छ कविता ? अझै केही वर्ष अभ्यास गरेर आउनू’ भनिदिए भने त बर्बाद हुन्छ ।

(केही ‘अग्रज’, ‘स्थापित’, ‘प्रसिद्ध’ साहित्यकार, समालोचकले मलाई नै पनि पहिला यसो भनेका हुन् र मैले उनीहरूकै सिर्जना र समालोचनासँग आफ्ना सिर्जना र समालोचना दाँजेर धेरै पटक हेरेको छु- विचराहरू ! उमेरले दाह्री फुलाएर ‘स्तरीय’, ‘अग्रज’, ‘स्थापित’ हुने हो र ? भन्ने निष्कर्षमा पनि पुगिसकेको हुँ ।)

मैले २ वटा कविता सुनाउन्जेल चुपचाप सुने मनुजबाबुले । साक्षी सुरेशजी थिए ।

२ वटा कविता सुनिसकेपछि लगभग सबै कविता सुनाउन लगाए मनुजबाबुले ।

यो त सामान्य थियो मेरा लागि । एउटा उदीयमान कविले अग्रज वा समकालीन कविका बीचमा आफ्ना कविता भएभरका सबै सुनाउन पाउँदा त्यसै पुलकित हुने नै भयो ।

दर्जनजति कविता सुनेपछि मनुजबाबुले भने, ‘आहा ! कविता जस्तै कविता लेखेछौ ।’

शायद उनी चित्रकलामा जुन विद्रोह प्रस्तुत गर्छन्, मेरा कवितामा पनि शब्दमा त्यस्तै विद्रोह पो उनले पाए र खुसी वा सन्तुष्ट भए कि भन्ने लाग्छ अहिले सम्झिँदा ।

सुरेशजी र म यसपछि मनुजबाबुले देखाएको ‘सनक’ देखेर आज पनि चकित मात्र होइन, आश्चर्यचकित नै बन्छौँ ।

अनि च्याते चित्रको ढड्डा

कविता सुनिसकेपछि उनले बनाएर राखेका केही रङ्गीन र केही स्केचका ढड्डा अगाडि ल्याए र भने, ‘कुनकुन मनपर्छ, कुनकुन कविताहरूमा मिल्छन्, सबै लिएर जानू अनि किताब छापिएपछि किताबसँगै चित्र ल्याइदिनू !’

हामी बिलखबन्दमा- यति मजाले बाइण्डिङ गरेर सुरक्षित गरिएका चित्र कसरी लैजानू !

मनुजबाबुले शायद हाम्रो अप्ठ्यारो बुझे । उनी आफैँले स्केल लगाएर बाइण्डिङ गरिएका चित्र र स्केच सरासर च्यातेर दिए । मैले कविताअनुसारका स्केच छनोट गरेँ, उनले च्याते ।

सुरेश र म हेरेको हेर्‍यै ।

ती उनले दिएका चित्रलाई मैले अत्यन्त सम्मान र हार्दिकतासाथ राखेँ । पुस्तक प्रकाशन भएपछि पुनः सुरेशजीलाई लिएर म मनुजबाबुकहाँ पुगेँ- खुसीले पुलकित बन्दै र कृतज्ञ हुँदै ।

पुस्तक र उनले ‘फिर्ता गर्नू’ भनेर दिएका चित्र लगेर बुझाएँ । कविताकृति उनले त्यहीँ पल्टाएर केही पढे अनि फेरि सस्नेह बधाई दिए । उनको त्यो बधाईको धाप मेरा लागि निकै ठूलो भारी बनेर आजसम्म रहेको छ । कारण- मैले त्यसयता मनुजबाबुले सोचेजस्ता कविता, जुन उनले मबाट अपेक्षा गरेका थिए, त्यस्ता लेख्न सकेको छैन ।

सन्दर्भ : साहित्यको

मनुजबाबु मिश्र कलाकार मात्र थिएनन्, कुशल शब्दशिल्पीसमेत थिए । उनले निबन्धमा त राम्ररी नै हात चलाएका थिए । जीवनबोधी, दार्शनिक स्वभावका उनी आफू लेखन र कलामा समेत त्यही प्रतिविम्बित गर्न रुचाउँथे ।

उनी कलाका राम्रा अध्येता पनि थिए । विश्व कलाका बारेमा गहन अध्ययन गरेका मनुजबाबुलाई कलाकै कारण देश, विदेशमा सुपरिचित गरायो पनि ।

तर, उनको साहित्य सन्दर्भचाहिँ ओझेलमा पर्‍यो, कलाका अगाडि ।

समालोचक डा. तारानाथ शर्माले स्वप्न सम्मेलनको भूमिकामा लेखेका छन्, ‘... उपन्यास त धेरैले लेखेका छन्, आकर्षण गर्ने गरी लेखेका छन्, तिरीमिरी झ्याइँ पार्नेगरी लेखेका छन् तर जुन नौलोपना, जुन ज्ञानको गहिराइयुक्त चिन्तन र जुन विलक्षण बौद्धिकता मिश्रले आफ्नो यस उपन्यासमा देखाएका छन्, त्यस्तो नेपाली उपन्यासमा त कतै पाइँदैन नै अन्तर्राष्ट्रिय साहित्यमा पनि दुर्लभ छ ।’

शर्माको यस भनाइले पुष्टि गर्छ कि मनुजबाबु मिश्र कलाकार मात्र थिएनन्, एक जना विशिष्ट, बौद्धिक र तीक्ष्ण निबन्धकार र आख्यानकारसमेत थिए । उनका उपन्यासमा अथवा निबन्धमा अनेक रूपले जीवन दर्शन, मान्छेका कथा, वैश्विक जीवनका विविध पक्ष अटाएका छन् ।

विश्व साहित्य र कलाको समेत सूक्ष्म अध्ययन गरेका मिश्रलाई धेरैले चित्रकारका रूपमा मात्र चिनिरहेका छन् र सोहअनुसार उनको व्यक्तित्व विश्लेषण हुँदै आएको छ । तर, मनुजबाबुका सुपुत्र पूर्वपत्रकार तथा साझा पार्टीका संयोजक लेखक रवीन्द्र मिश्र आफ्ना पिताको अर्को सशक्त पाटो साहित्य सिर्जना अलिक ओझेल परेको हो कि भन्ने चिन्ता गर्छन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, साउन १९, २०७७ २०:३२