हीरा आकाश अर्थात् नचम्किएको हीरा

A+ A A-

‘जे भन्छु गीता छोएर भन्छु’ शीर्षकमा ‘हिजोआज’ दैनिकमा एउटा स्तम्भ छापिन्थ्यो । हीरा आकाश छापिएको हुन्थ्यो लेखकको नाम । छोटो तर व्यंग्यात्मक हुन्थ्यो त्यो स्तम्भ ।

कविता लेखिरहेको भए पनि जिल्लाका अरू कविहरूसँग मेरो परिचय त्यति थ्एिन । बिर्तामोडका केशव आचार्य र लक्ष्मण ढकालसँग भने राम्रो चिनजान थियो । विश्वदीप साहित्यिक मासिकले हामी नयाँ कविहरूलाई एकआपसमा चिनाउने ठूलो काम गरेको थियो । मदन ढकाल र गोपीकृष्ण खनालले त्यसको नेतृत्व गरेका थिए ।

त्यसैबेला (२०३८ साल) शनिश्चरेमा आदर्श साहित्यिक तथा सांस्कृतिक दोभान खुलेको थियो, सुरेन्द्र बुढाथोकी अश्रुको अध्यक्षतामा । त्यस संस्थाले मेरो सम्पादनमा ‘आजको कविता’ नामक साहित्यिक पत्रिकाको पहिलो अंक प्रकाशन गरिरसकेको थियो । दोस्रो अंक हास्यव्यंग्यको रूपमा ‘खितिती’ नामक पत्रिका निकाल्ने भएका थियौँ । प्रकाशनका लागि झापा प्रेस भद्रपुरमा पुर्‍याइएको थियो ।

त्यो प्रेसका मालिकको नाम एसएल शर्मा थियो । यसअघि कहिलेकाहीँ नाम सुनेको भए पनि देखेको थिइनँ उनलाई । सेतो कुर्ता-सुरुवाल लगाउने, कपाल पनि फुल्न लागेको, अग्लो व्यक्तित्व थियो उहाँको । पत्रिका छाप्न ५ सय रुपैयाँ लाग्ने बताएपछि सुरुमा आधा पैसा दिने र आधा पत्रिका लगेर विज्ञापन उठाएर दिने कुरा भएको थियो ।

पत्रिका छापिएपछि लिन जाँदा ‘तपाईंहरूको पत्रिका दर्ता भएको पनि रहेनछ । हास्यव्यंग्यात्मक रहेछ । पत्रिका प्रशासनले जफत पनि गर्न सक्छ । पूरै पैसा तिरेर लानुहोस्’ भने अग्ला मान्छेले । विज्ञापनको पैसा नउठाई प्रेसलाई तिर्ने पैसा थिएन । म रनभुल्ल परेर बाहिर निस्किएँ ।

प्रेसको बरण्डामा कान छोप्ने लामोलामो कपाल पालेको गुण्डा जस्तो मान्छे उभिएको थियो । मलाई निराश जस्तो देखेर होला, उसले विस्तारै बोलायो । उसको आवाज मैले सोचेजस्तो डरलाग्दोे थिएन । परिचय भयो । उसले आफ्नो नाम हीरा आकाश बतायो । मैले आफ्नो परिचय दिएँ । उसले पनि मेरो नाम सुनेको जस्तो गरेन ।

तैपनि त्यसै दिनदेखि हामी साथी भयौँ । म उसलाई आफ्नो परिचय केही भव्य रूपमा दिन चाहन्थेँ । म यसो भन्न चाहन्थेँ कि म ऊभन्दा निकै राम्रो कवि हुँ र भर्खरै धनकुटा जेसिजबाट आयोजना गरिएको पूर्वाञ्चलस्तरीय कविता प्रतियोगितामा तेस्रो भएको थिएँ ।

त्यसपछि विस्तारै ऊसँग मेरो घनिष्ठता झाङ्गिँदै गयो । ऊ त्यही झापा प्रेसमा जागिर खाँदोरहेछ । पहिला ऊ नामी फुटबल खेलाडी थियो रे तर मैले चिन्दा उसले खेल्न छाडिसकेको रहेछ । कपाल लामो हुनाको कारण त्यही रहेछ तर उसले जीवनभर नै कपाललाई कानभन्दा माथि कहिल्यै जान दिएन ।

ऊ भद्रपुरबाट बाहिर त्यति हिँड्दैनथ्यो । विस्तारै बिर्तामोडतिर आउन थाल्यो । ऊसँग मेरो घनिष्ठता बढ्दै गयो । केशव, अमृतहरूसँग त उसको चिनजान पहिल्यैदेखि रहेछ । विशवदीप पत्रिकाले हामीलाई साँघुर्‍याउँदै एक ठाउँमा भेला पारिदयो । भवानी घिमिरेसँग अलिक अघिकै चिनजान थियो । हीरा त भवानी घिमिरेको साथीकै छोरा पो रहेछ ! कृष्णबहादुर पराजुली एक चर्चित प्रहरी इन्सपेक्टर थिए रे- हीराका बुबा तर चाँडै बितेछन् ।

भवानी घिमिरेको सङ्गतमा हामी झापाली युवाहरू थाहै नपाई पुगेछौँ । झापाको साहित्यिक सङ्गठनमा भवानी घिमिरेको भूमिकालाई बिर्सिइयो भने झापाली साहित्यिक यात्रा अधुरो हुन्छ । हामी आफैँ प्रतिभाशाली थियौँ होला तर हामीलाई बाटो देखाए भवानी घिमिरेले ।

२०४० सालमा झापाबाट भोक कविताआन्दोलन शुरु भयो । यसको प्रवक्ताथिएभवानी घिमिरे तर यो आन्दोलनमो प्रस्तावकथियो हीरा आकाश । २१ असार २०४० मा देवकोटा स्मृति भवन भद्रपुरमा लीला उदासीको सभापतित्वमा आयोजित सभाबाट यस आन्दोलनको घोषणा भएको थियो । त्यसबेला हीरा भद्रपुरबाट बरुण साप्ताहिक चलाउँथ्यो । बरुण साप्ताहिकलाई भोक कविताको मुखपत्रका रूपमा प्रयोग गर्न थालियो ।

भोक कविताका नाममा पत्रपत्रिकाहरूमा खुरुखुरु कविता छापिन थालेपछि प्रशासन चनाखो हुनथाल्यो । हामी कविहरूका पछि गुप्तचरहरू घुम्न लागे तर हामी कुनै राजनीतिक दलबाट सञ्चालित नभएका हुनाले केही गर्न सकेको थिएन । भवानी घिमिरे रुसी वामपन्थी भए पनि हामीलाई उहाँले परिचालन गर्न सक्नुभएको थिएन । हीरा आकाश, केशव आचार्य, अमृतलाल श्रेष्ठ, प्रकाश बुढाथोकी, दुर्गा दाहाल, देवेन्द्रकिशोर ढुंगाना, लक्ष्मण ढकाल र म त्यस आन्दोलनमा प्रतिबद्ध थियौँ ।

पछि डिकमान विरही थपिए र देवेन्द्रकिशोर निस्किए । हामी सबैका कविता एकदमै विद्रोही हुन्थे । भवानी घिमिरेको नेतृत्वमा चलाइएको हुनाले यो वामपन्थीहरूले चलाएको हो भन्ने प्रचार रहेछ भित्रभित्रै ।

२०२५ सालतिर द्रोणाचार्य क्षेत्रीहरूले चलाएको आन्दोलनकै झलकका रूपमा हेर्दै प्रशासन सतर्क भएको रहेछ । हामी त कवि, जति ताली, उति कविता लेख्दै थियौँ ।

यस्तैमा बरुण पत्रिका हीराले विवेचना प्रेसबाट छाप्न थालेछ । विवेचना प्रेस नकुलकाजीको थियो । उनी त्यसबेला पञ्चायतका खरो आलोचक पञ्च पत्रकारका रूपमा चिनिन्थे । उनी राम्रा कवि तथा उपन्यासकार पनि थिए । उनले पञ्चायती साहित्यको प्रस्ताव गरेर साहित्यिक क्षेत्रमा पनि एउटा विवाद उभ्याएका थिए । जे भए पनि उनको विवेचना पत्रिका त्यसबेलाको झापाको प्रमुख पत्रिका मानिन्थ्यो ।

आफू कुनै कारणले व्यस्त भई एउटा अंक नकुलकाजीलाई नै निकाल्ने जिम्मा दिएछ हीराले । ४ पृष्ठको पत्रिकामा रासस र यताउताका समाचारले भर्दै भोक कविताको ठाउँमा आफैँले आफ्नी श्रमिती मिनीको नाममा एउटा कविता लेखेर छापेछन् । त्यो लामो कवितामा एउटा वाक्य‘२०२८ सालको मार्ने र मर्ने अभियान पनि भोककै अभिव्यक्ति हो’ भन्ने थियो । त्यसै वाक्यलाई समातेर प्रशासनले कविलाई होइन, सम्पादकलाई समात्यो । हीराका माध्यमबाट भोक कविता तारेख धाउन थाल्यो ।

हामीलाई पनि त्यस्ता कविता नलेख्ने चेतावनीहरू आउन थाले । तर, हामीले लेख्ने र छाप्ने काम निरन्तर राख्यौँ । त्यसपछि त अरू साप्ताहिकहरूले पनि भोक कविताको स्तम्भ राख्न थाले । कविता आन्दोलनले नयाँ उचाइ पाउन थाल्यो । नकुलकाजीको उक्त कामलाई हामीले हाम्रो आन्दोलनलाई तुहाउने षड्यन्त्रका रूपमा लियौँ ।

२०४४ सालको घटस्थापनाको दिन बिर्तामोडको देवी प्रा. वि. (तात्कालीन)मा हीरा आकाशको संयोजकत्वमा ‘मन्थन झापा’ नामको संस्था स्थापना गरियो । संस्था घोषणाको त्यो दिन भवानी घिमिरे, लीला उदासी, कृष्णप्रसाद सिटौला, चक्र बाँस्तोला, रामबाबु प्रसाईं, गणेशबहादुर प्रसाईं, बैरागी काइँलालगायत २० जनाजति झापाली कविहरू थियौँ ।

संस्थाको प्रस्तावक हीरा भएकाले उसैलाई संयोजक बनाइयो । यस संस्थाले तत्काल प्रत्येक महिनाको पहिलो शनिबार कविगोष्ठी गर्ने निर्णय गर्‍यो । यस संस्थाले नसोचेको चर्चा पाउन थाल्यो । जिल्लाका कांग्रेस, कम्युनिस्ट नेताहरूसमेत यसै संस्थाबाट सङ्गठित हुन थालेको शंका प्रशासनमा पुगेछ । भोक कविताका अभियन्ताहरू एककदम अघि बढेर विशेष रूपमा सङ्गठित हुनपुगेका थिए । एउटा कुराचाहिँ के स्पष्ट थियो भने केशव आचार्यबाहेक सबै जना २०३६ सालका नीलोवादी थियौँ ।

देशको राजनीतिक अवस्था तरल हुँदै थियो । रारजनीतिक गतिविधिहरू पनि सक्रिय हुँदै थिए । हाम्रो मन्थन अभियानले हरेक पत्रिकामा चर्चा पाउन थाल्यो । हाम्रा कविताहरू क्रमशः आक्रामक हुँदै जान थाले तर लेखनमा कलालाई महत्त्व दिएकाले नारा लेखनबाट जोगिएका थियौँ । संयोजकबाहेक अरू कुनै पदको व्यवस्था गरिएको थिएन । त्यसैले ऊ एक्लै प्रशासनको आँखाको निशानामा थियो ।

२०४३ सालदेखि हीरा र म कृषि विकास बैंकका कर्मचारी भएका थियौँ । ऊ सुब्बामा आएको थियो म खरदारमा । यस अभियानले हामीलाई जागिरमा पनि असर गर्ला जस्तो हुन थालेको थियो । हीरा र मेरो पारिवारिक आर्थिक अवस्था उस्तै थियो । त्यो जागिर छुटे अर्को विकल्प थिएन । तैपनि हामीभित्र अनौठो आँट पलाएको थियो । हामीसँग जिल्लाका र देशकै ठूला नेताहरूको साथ थियो ।

२०४५ सालमा धुलाबारी जेसिजले आयोजना गरेको कार्यक्रममा हीराले ‘नेल्सन मण्डेला’ शीर्षकको कविता सुनायो । त्यस कार्यक्रममा तत्कालीन प्रमुख जिल्ला अधिकारी भगवान सिंह पनि थिए । त्यो कविता सुनेर उनले स्टेजमै प्रतिक्रिया गरेका थिए । कार्यक्रम सकिएपछि भोलिपल्ट उसलाई सोधपुछका लागि जिल्ला प्रशसन कार्यालयमा बोलाइयो ।

भगवान सिंहले कविताको अर्थ सोध्दै खुब हप्काए र जागिर खाइदिने चेतावनी दिए । यी तिनै सीडीओ थिए, जसको आदेशबाट २०४४ सालमा कन्काईको बगरमा लक्ष्मी पाण्डेको हत्या भएको थियो ।

२०४६ सालको आन्दोलनपछि मन्थन झापा पनि निस्क्रिय हुँदै गयो । अब हाम्रो लेखनको धार पनि परिवर्तन हुन थालेको थियो । बहुदल आएपछि सबैले आआफ्नो राजनीतिक पहिचान निर्धारण गर्दै जाँदा हीरा मालेतिर पुगेको थियो, म, दुर्गा र डिकमान कांग्रेसमा पुगेछौ । केशव, लक्ष्मण, प्रकाश र अमृत दोधारमा थिए ।

राजनीतिक रूपमा हामी जताजता पुगे पनि त्यसले हामीलाई कुनै फरक पारेन । यसो हुनुमा भवानी घिमिरेको सबैभन्दा ठूलो योगदान थियो । उहाँ सधैँ भन्नुहुन्थ्यो, ‘साहित्यिक क्षेत्रमा पार्टीलाई कहिल्यै ल्याउनुहुँदैन ।’ हुन पनि हामीबीच कहिल्यै पनि राजनीतिक बहस भएन ।

२०४७ सालपछि लेखकहरू पनि आआफ्ना नयाँ धार बनाएर हिँड्न लागे तर हामीलाई ती कुराले खासै अर्थ गरेन । हुनत हीरा पनि प्रगतिशील लेखक संघको सचिव भयो । म पनि नेपाली लेखक संघका विभिन्न पदमा बसेँ तर हामीबीचमा यी सङ्गठनहरूको भूमिका नगण्य थियो । न उसलाई प्रगतिवादले तान्न सक्यो, न मलाई अराजकताले । हामी दुवैले जे लेख्यौँ, जनताका बारेमा लेख्यौँ ।

पार्टी साहित्य र नारावादी लेखनमा नअटेको हीरा झापाली प्रगतिवादीहरूको नजरमा समेत लो प्रोफाइलमा थियो । उसको यो स्वाभिमान र असंलग्न स्वभावका कारण अफिसभित्रका प्रगतिशील युनियनहरूले पनि उसको पदोन्नतिका लागि खासै पहल गरेनन् ।

हीरा गम्भीर अध्येता र दृढ सोचाइ भएको कवि थियो । ऊ कहिल्यै पनि आफ्नो दृष्टिकोणबाट विमुुख भएन । उसले आफ्नालागि कतै कसैसँग हात फैलाएन । सेतो लाम्चो अनुहारको हीराले कहिल्यै आफूलाई गरिब र असहाय देखाएन ।

ऊ खर्चालु थियो । खाने कुराको सौखिन । मासु पकाउन सधैँ अघि सर्ने । मलाई लाग्छ, हाम्रो समूहका मध्ये सबैभन्दा धेरै हीराको पाहुना भएको म नै हुँला ।

भक्तिमान देवानकी छोरी उषा देवानसँग प्रेम विवाह भएको थियो उसको । उषा भाउजूले उसको साहित्यिक यात्रामा सधैँ सहयोग गर्नुभएको थियो । उहाँको एउटै मात्र गुनासो हुन्थ्यो, उसको अत्यधिक रक्सी पिउने बानी । मलाई भनिरहनुहुन्थ्यो, ‘भाइ, दाइलाई सम्झाउनु न । खाए पनि थोरै खानु, घरमै खानु भन्नु न ।’

म सम्झाउँथेँ, नभेटेसम्म मान्थ्यो भेटेपछि उस्तै । उसको र मेरो एउटै अफिस भएकाले पनि भाउजूले ममाथि भरोसा गर्न खोज्नुभएको थियो होला । २ छोरा र एक छोरीको बाबु थियो ऊ ।

सधैँ उसको दिमागमा नयाँनयाँ कुराहरू आइरहन्थे । केही न केही काम दिइरहन्थ्यो । उसले दिएका अधिकांश घरका कामहरू मैले गरेको छु । एक पल्ट उसले पालैपालो शीर्षक दिने र त्यसमा सबैले कविता लेख्ने योजना ल्यायो । पहिलो शीर्षक उसैको थियो ‘विद्रोहमा उठेका हातहरू ।’

अरू ककसले लेखे यो शीर्षकमा थाहा छैन, मैलेचाहिँ लेखेको थिएँ । एक पल्ट पत्रात्मक आन्दोलनको कुरा ल्यायो । एकअर्कोमा पत्रमार्फत् विचारहरू आदानप्रदान गर्ने । यसमा पनि मैले भाग लिएको थिएँ । २०४४ सालमा इलाममा हुँदा मैले एउटा पत्रात्मक कविता लेखेको थिएँ । त्यसको शीर्षक थियो ‘हीरा आकाशलाई चिट्ठी ।’

पछि गएर त्यो कविता निकै चर्चित भयो । आज पनि मेरा प्रतिनिधि कवितामध्ये यो एउटा मुख्य हो भन्ने लाग्छ ।

भावुक र अन्तरमुखी स्वभावका कारण उसले कुनै क्षेत्रमा पनि उल्लेख्य सफलता हासिल गर्न सकेन । आफ्नो गोजीमा पैसा भएसम्म कसैलाई तिर्न नदिने उसको बानीको साथीभाइहरूले पनि सकेसम्म दुरूपयोग गरे ।

२०४२ सालमा एउटा साँझ बिर्तामोडको सञ्जोक होटलमा एकै छाकमा उसले ४ हजार रुपैयाँ तिरेको थियो । त्यस दिन उसलाई उकासीउकासी खर्च गर्न लगाउनेमा भवानी घिमिरे पनि हुनुहुन्थ्यो । छेउमा बसेर कोक र सेकुवा खाँदै खर्चको साक्षी बसेको थिएँ म । पछि थाहा पाएँ, त्यो पैसा उसले आफ्नो पैतृक सम्पत्तिबापत भर्खरै दाजुबाट पाएको अंश रहेछ ।

त्यसबेला बिर्तामोडकै अलिक कुनामा १० हजार रुपैयाँमा एक कठ्ठा जग्गा सजिलै आउन सक्थ्यो । मलाई लाग्छ, उसले त्यो सबै पैसा त्यसरी नै सकेको हुनुपर्छ ।

परिवारप्रति ऊ एउटा असफल बाबु र पति हो भन्ने मलाई लाग्छ किनकि उसले कमाएको पैसालाई सही ठाउँमा खर्च गर्न सकेन । परिवारको आर्थिक अवस्था उठाउन हुनुपर्ने वित्तीय अनुशासनउसमा कायम हुन सकेन । उसको र मेरो घरेलु अवस्था उस्तै भएर पनि उसको भन्दा एक तहमुनिको जागिरबाट मैले जस्तो व्यवस्थापन गर्न सकेँ, त्यसका पछाडि मेरो रक्सी नपिउने बानी पनि हो भन्ने लागेको छ ।

ऊ सधैँ अफिसको ऋणमा हुन्थ्यो । सापटी कट्टी गर्दा हरेक महिना थोरै मात्र हातमा पर्थ्यो । उसको पिउने बानी अफिसभित्र पनि चर्चित हुँदै गयो । कर्मचारी व्यवस्थापनले हेर्ने नजर नकारात्मक हुन थाल्यो । त्यसको प्रभाव उसको पदोन्नतिमा पर्‍यो । २०४३ सालमा खरदारमा पसेर म अधिकृत भइसक्दा पनि ऊ सुब्बामै थियो ।

नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानले उसको कवितासङ्ग्रह छापिदियो । महानन्द पुरस्कार, स्रष्टा पुरस्कार जस्ता प्रतिष्ठित पुरस्कारहरू पायो । पछिल्लो कालमा ‘दर्जी लेखन’ भनेर एउटा प्रयोगको थालनी गरेको थियो उसले । त्यसको पहिलो प्रयोग दुर्गा दाहालको ‘टाँगिँदै गरेको आकाश’माथि गरेको थियो । कृष्णभूषण बलको ‘भोलि बास्ने बिहान’माथि पनि काम गरेको थियो । यो एउटा अनौठो प्रयोग थियो । यसमा त्यसै किताबभित्रका शब्द र वाक्यहरू झिकेर नयाँ कविता बन्थ्यो तर त्यो कहाँबाट झिकेको हो, थाहा पाउन गाह्रो हुन्थ्यो । त्यसलाई उसले ‘दर्जी लेखन’ भनेकोे थियो ।

२०६४ सालमा मेरो मुख्य कार्यालय काठमाडौंमा सरुवा भयो । हीरा मुख्य शाखा भद्रपुरमा थियो । उसको साहित्यिक गतिविधि पछिल्लो कालमा स्थगित जस्तो अवस्थामा पुगेको थियो । उसको पिउने बानी झन् बढेको थियो । स्वास्थ्य निकै खस्किएको थियो । म काठमाडौं आएपछि उसका अफिसियल कामहरू पनि गरिदिन थालेँ ।

२०६५ सालको असारतिर एक दिन उषा भाउजूको फोन आयो । उहाँले भन्नुभयो, ‘हेर्नु न, दाइ त झन् अचाक्ली गर्न लाग्नुभो ।’

फेरि केही दिनपछि फोन आयो । भन्नु भयो, ‘दाइ त सिकिस्त हुनु भो ।’

मैले भद्रपुर अफिसमा फोन गरेर सोधेँ । प्रबन्धकले भन्नुभयो, ‘हीराजी विनाजानकारी अफिस नआउनुभएको २ महिना भयो ।’

मैले भाउजूलाई फोन गरेर सोधेँ, ‘कस्तो छ अचेल ?’

उताबाट निराश उत्तर आयो अनि हीरासँगै कुरा गरेँ । उसले पनि अब जागिर खान नसक्ने मनसाय व्यक्त गर्दै ‘राजीनामा दिन पाए केही रकम आउँथ्यो कि !’ भन्यो ।

मैले अनिल पौडेलसँग सल्लाह गरेँ । उसको कुनै पनि बिदा बाँकी नभएको र बेतलबी बिदा पनि उपभोग गरिसकेको हुँदा राजिनामा दिनु नै उत्तम होला भन्ने निष्कर्षमा पुग्यौँ । हाम्रै सल्लाहको आधारमा उसको राजीनामा आयो । आफैँ लागेर स्वीकृत गराइयो ।

जागिर सुरु भएदेखि २१ वर्षसम्म एउटै सुब्बा पदमा जागिर खाएर निस्किँदा सापटी काटेर बाँकी ९ लाख रुपैयाँ पाएको थियो हीराले ।

जगिर छाडेको झण्डै ६ महिनापछि सिलिगुडीको कुनै नर्सिङ होममा उसको निधन भयो । केशव आचार्यले रुँदै फोन गर्‍यो, ‘कृष्ण, हामी हीराको मलामी जाँदै छौँ ।’

म बसेकै ठाउँमा हराएजस्तै भएँ । एकछिनपछि अनिलको फोन आयो, ‘कृष्ण, हीराको पर्दा खस्यो ।’

हुनत ऊ मभन्दा ७ वर्ष जेठो थियो तर हामी चाँडै नै तँ साथी भइसकेकका थियौँ । उसले मलाई कहिल्यै ‘धरावासी’ भनेर पूरा उच्चारण गरेन । सधैँ ‘धरा’ मात्र भन्यो ।

हामी ८ जनामध्ये ऊ सबैको दाजु थियो । गम्भीर प्रकृतिको, धेरै नजिस्किने र बौद्धिकतामा विश्वास गर्ने ऊसँग कहिल्यै कसैको विवाद भएन । अफिसमा पनि उसको आलोचना कसैले गर्दैनथे । एउटा असल मान्छे अकालमा बितेको थियो । नेपाली कविहरूको पुरानै नियति दोहोरिएको थियो ।

ऊ कहिल्यै कुनै पदमा बसेन तर ऊ हाम्रो नेता थियो ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, साउन ११, २०७७ १७:०९