भुजेल्नीको लास बोक्ने क्रान्तिकारी ‘शास्त्री गुरु’

A+ A A-

प्रा.डा. हेमनाथ पौडेल विशेषगरी नेपाली समालोचनाका क्षेत्रमा प्रसिद्ध नाम हो । समालोचनामा पनि विशेषगरी काव्य समालोचनामा उनको महत्त्वपूर्ण योगदान रहेको छ ।

उसो त पौडेल लामो समयदेखि प्राध्यापनमा संलग्न छन् भने अहिले नेपाली भाषा, साहित्यको श्रीवृद्धिमा समर्पित नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानका प्राज्ञ परिषद् सदस्य, काव्य विभाग प्रमुख छन् ।

प्रा.डा. पौडेलले यो अवस्थासम्म आइपुग्न गरेका अनेर्कौ सङ्घर्ष, खाएका हण्डर र ठक्कर गनिसाध्य छैन । तीमध्ये उनका केही जीवनकथा यस पटकको ‘व्यक्तित्व’ स्तम्भमा प्रस्तुत गरेका छौँ ।

जन्म र बाल्यकाल

पूर्वी पहाडको तेह्रथुम जिल्ला । राणाकालमै राजनीति र शिक्षाका क्षेत्रमा अगाडि रहेको क्षेत्र हो, आठराई क्षेत्र । राणाकालको अन्त्य भई शिशु प्रजातन्त्रको घाँटी राजा महेन्द्रले थिच्नै लागेका बेला अर्थात् २०१७ सालमा जन्मिएका हुन् हेमनाथ पौडेल । १३ असार २०१७ मा तेह्रथुमको ह्वाकुमा बुबा पशुपति र आमा कृष्णमायाबाट जन्मिएका ८ सन्तान, ४ दाजुभाइ, ४ दिदीबहिनीमध्ये छोरातर्फ ज्येष्ठ हुन् हेमनाथ ।

कर्म गरेर खाने परिवारमा जन्मिएका हेमनाथको परिवार खेतीपातीका हिसाबले ‘विपन्न’ जस्तै थियो तर खान, लगाउन समस्या थिएन । कारण, उनका बाबु, बाजेहरू गिनेचुनेकै कर्मकाण्डी पण्डित थिए ।

‘बुबाले कर्मकाण्ड गरेको सामग्रीले नै प्रशस्त हुन्थ्यो’, पौडेल भन्छन्, ‘खेतीपाती आवश्यक नै थिएन ।’

पौडेलका अनुसार उनका हजुरबाले १ सय ५० मुरी अन्न फल्ने खेत छिमेकीले २० रुपैयाँमा लैजाऊ भन्दा पनि लिएनन् रे ! ‘खेतीपाती गर्न आवश्यक नै थिएन हजुरबालाई । कर्मकाण्डबाटै घर परिवार चलाउन पुग्थ्यो’, हेमनाथ भन्छन्, ‘खेतीपातीतिर ध्यान नै गएन ।’

उनका अनुसार गाउँमा उनका बा, काकाहरूले जजमान बाँड्ने गर्थे । जजमानबाट आएका चिजले नै घर चलाउन पुग्थ्यो ।

हेमनाथको बाल्यकाल उसरी नै बित्यो, जसरी एउटा सुदूरको ग्रामीण समाजका अन्य बालबालिकाको बित्ने गर्छ । फरक यति हो कि उनले शिक्षा र लालनपालनमा भने केही सजिलो अवस्था भोगे ।

घरमा बाहरू आफैँ कर्मकाण्डी पण्डित, विशेषगरी कर्मकाण्डका लागि पनि उनले कखरासँगै कर्मकाण्डका पुस्तक पढे ।

५ वर्षको उमेरमै बुबाले धुलोमाटोमा कखरा सिकाएपछि अक्षरारम्भ भयो उनको । ८ वर्षमा उनको ब्रतबन्ध भयो । ब्रतबन्धपछिको समय उनले बुबालाई कर्मकाण्डका लागि सहयोग गरे । त्यसबेलै उनले कर्मकाण्डका सबैजसो विधि सिकिसकेका थिए बुबाबाट ।

‘कति ठाउँमा एक्लै कर्मकाण्ड गराएको छु त्यसबेलै’, पौडेल भनछन्, ‘चण्डी र गीता त्यसबेलै कण्ठस्थ पारेको थिएँ ।’

उनका बुबाको सोच थियो, छोरोलाई ठूलो पण्डित बनाउने । यही सोचअनुसार उनलाई सानैदेखि कर्मकाण्डतिर लगाए बुबाले ।

अनि मन लागेन कर्मकाण्ड

उनी बालखै थिए । बुबाका जजमानकहाँ उनी कुस, नाग लिएर जान्थे ।

एक पटक एउटा जजमानकहाँ कुश लिएर गए हेमनाथ । जजमानले श्रीमतीलाई भने, ‘ए बूढी, बाहुन नानी कुश लिएर आएछन्, एउटा कोसो केरा देदे ।’

उनलाई जजमानको उक्त भनाइले तीखो प्रहार गरेछ । ‘कति उकालो, ओरालो गरेर एउटा बालख संस्कार जोगाउन पुगेको छ, सिदाको कुरा छैन, एउटा कोसो केरा खुवाएर पठाउने रे !’, हेमनाथ भन्छन्, ‘त्यस दिनदेखि कर्मकाण्ड सही होइन, यसले बचाउँदैन भन्ने लाग्यो ।’

वृन्दावनतिर

उनले १४ वर्षको उमेरसम्म विद्यालय देखेनन् । घरमै पढे । बारीका पाटामा बसेर केही केटाकेटीले सामूहिक अध्ययन गरे तर विद्यालय गएनन् ।

‘त्यसबेला आधुनिक शिक्षालाई गाई खाने शिक्षा भनिन्थ्यो’, हेमनाथ भन्छन्, ‘परिवार कर्मकाण्डी थियो, आधुनिक शिक्षाभन्दा कर्मकाण्डी शिक्षामै जोड दियो ।’

जब उनले बुझ्दै गए कि कर्मकाण्डी शिक्षाले पुरेत बनाउने काम मात्र बढी गर्छ, अन्य कुरामा सहयोग हुँदैन । त्यसपछि हेमनाथ परिवारको चाहना र इच्छालाई बेवास्ता गर्ने मुडमा पुगे ।

यद्यपि, त्यो सहज थिएन ।

उनी २०३१ सालमा १४ वर्षको उमेरमा लागे भारतको वृन्दावनतिर ।

वृन्दावन पुगेर उनले एउटा संस्कृत विद्यालयमा भर्ना गरे ९ कक्षामा । त्यहाँ रहँदै उनले व्याकरण, पूर्वीय दर्शन, वेद र भागवत राम्ररी अध्ययन गरे ।

बुबासँग कर्मकाण्डका धेरै कुरा सिकिसकेका हेमनाथलाई त्यहाँ रहेर पढ्न निकै सजिलो भएको बताउँछन् ।

उनले त्यहाँ पनि बुबाको इच्छा सम्झिए- ठूलो कर्मकाण्डी पण्डित र पुराणवाचक बनाउने ।

तर, उनको इच्छा अन्तै मोडियो- समाजले ‘गाई खाने’ भनेको आधुनिक शिक्षातर्फ । आधुनिक शिक्षा पढेर उनी राम्रा शिक्षक बन्न चाहन्थे ।

‘सर्ट-पाइन्ट लगाउन नपाइने, दौरा-सुरुवाल लगाउनुपर्ने, खाना खाँदा धोती लगाएर चुह्लोमा बसेर खानुपर्ने समयमा आधुनिक शिक्षाको सोच नै कहाँ सम्भव थियो र !’, हेमनाथ भन्छन्, ‘तर, मलाई आधुनिक शिक्षा पढेर पढाउने इच्छा बढ्दै गयो ।’

उनले वृन्दावनबाटै १० कक्षा अर्थात् एसएलसी सरहको परीक्षा पूर्वमध्यमा पूरा गरे ।

उनले वृन्दावनमा रहेर पढ्दा सयौँ साधुहरू रहेको आश्रममा बसेर पढे । त्यहाँ साधुहरूका लागि रोटी बेलिदिएर खाने, बस्ने गरे ।

पूर्वमध्यमा पूरा गरेपछि उत्तरमध्यमा पढ्न उनी दिल्ली गए । रमेशनगरमा रहेको संस्कृत महाविद्यालयमा उत्तरमध्यमा भर्ना त गरे तर त्यहाँ बस्न गाह्रो भयो उनलाई । र, १ महिनापछि नै वनारस गए ।

शिवलाघाटको एउटा महाविद्यालयमा आश्रममा बसेर उनले उत्तरमध्यमा पूरा गरे ।

उनी वनारसमा पढ्दा नै व्याकरणमा निकै तेज भइसकेका थिए । उनलाई व्याकरण शास्त्रार्थ थियो ।

यतिसम्म कि विश्व हिन्दु महासंघले आयोजना गर्ने ‘संस्कृत श्लोकान्ताक्षरी’मा उनी भारत वर्षभरमै दोस्रा भए ।

पिण्डेश्वरमा स्नातक

उत्तरमध्यमा वनारसबाट पूरा गरेपछि हेमनाथ नेपाल फर्किए ।धरानको पिण्डेश्वर क्याम्पसमा भर्ना भए स्नातक पढ्न ।

२०३६ सालको विद्यार्थी आन्दोलन चर्किंदै थियो । उनमा राजनीतिक चेतना भर्खर हुर्किंदै थियो । त्यसो त वनारसमा पढ्दा पनि उनी राजनीतिमा सहभागी भएका त थिए तर बुझेर होइन, सङ्गतले ।

उनलाई वनारसमा डा. तुलसी भट्टराईले पढाए । विद्वान् डिल्लीराम तिम्सिनाले पढाए ।

उनका साथीहरू बलदेव शर्मा मजगैयाँ, बुद्धि घिमिरेहरू थिए ।

बलदेव नेविसंघका विद्यार्थी नेता थिए भने घिमिरे अखिलका ।

हेमनाथले बलदेवलाई मत दिए विद्यार्थी चुनावमा । यसको मतलब उनी त्यस समय प्रजातान्त्रिक विचारसँग निकट थिए ।

‘मेरा साथी बलदेव, गुरु तुलसी भट्टराई’, हेमनाथ भन्छन्, ‘म नेविसंघतिर हुनु स्वाभाविक नै थियो ।’

जब उनी पिण्डेश्वर आए, त्यहाँ प्रस्ट २ धार थिए विद्यार्थीका । नेपाल विद्यार्थी संघ र अनेरास्ववियुका बस्ने क्षेत्रसमेत फरक थिए ।

‘डाँडे र गैरे रहेछन् पिण्डेश्वरमा’, हेमनाथ भन्छन्, ‘नेविसंघलाई डाँडे भन्नेरहेछन् भने अखिललाई गैरे ।’

उनका अनुसार नेविसंघलाई गोबर र अखिललाई खरानी पनि भन्थे रे ! ‘सायद ती सङ्गठनका भूमिगत नाम होलान् यी’, पौडेल भन्छन्, ‘निर्दलीय पञ्चायतको समय थियो, त्रास पनि त थियो खुल्न ।’

उनी पिण्डेश्वर छात्राबासमा बस्न थाले, जहाँ अखिलका विद्यार्थी मात्र बस्थे । अखिलका साथीहरूसँगको सङ्गतले उनलाई विस्तारै कम्युनिस्ट राजनीतितिर डोहोर्‍यायो ।

‘म डाँडातिर (नेविसंघका साथीसँग) बसेको भए नेविसंघ हुन्थेँ कि !’, पौडेल भन्छन्, ‘अखिलका साथीको सङ्गतले म कम्यु्निस्ट बनेँ ।’

त्यसबेला नेविसंघका अर्थात् डाँडेहरू माथि भाडा तिरेर बस्थे अखिलका छात्राबासमा निःशुल्क । पौडेल पनि निःशुल्क बस्न पाइने भएकाले छात्राबासमै बसे ।

अनि राजनीतिमा

त्यहीबेलादेखि पौडेल राजनीतिमा होमिए । उनी पिण्डेश्वर क्याम्पसमा अखिलका प्रारम्भिक कमिटी अध्यक्ष हुँदै स्ववियु उपसभापतिसम्म भए ।

राजनीतिमा अब चाख बढ्न थाल्यो उनको ।

उनी तत्कालीन कोके (कोअर्डिनेसन केन्द्र) हुँदै पछि नेकपा मालेका सक्रिय सदस्य बने । २०४७ सालमा उनले पार्टीको सदस्यता लिए तथापि, त्यसअघि नै उनी पार्टीका इमान्दार र कर्मठ कार्यकर्ता बनिसकेका थिए ।

‘पार्टी सदस्यता दिने चलन नै २०४७ सालदेखि सुरु भयो’, पौडेल भन्छन्, ‘त्यसबेलै सुरुमै मैले सदस्यता पाएँ ।’

उनी त्यसयता निरन्तर नेपाली कम्युनिस्ट राजनीतिमा सामेल छन् । पेसाले प्राध्यापक पौडेल राजनीतिसचेत बौद्धिक व्यक्तित्व पनि हुन् । उनले प्रत्यक्ष, परोक्ष नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनमा भूमिका निभाइरहेकै छन् ।

क्रान्तिकारी हेमनाथ

हेमनाथ पौडेललाई झट्ट हेर्दा कसैले पत्याउँदैनन् कि उनी विचार र व्यवहारमा समेत क्रान्तिकारिता बोकेर हिँड्छन् । उनको बाहिरी स्वभावले कहिल्यै भन्दैन, हेमनाथ यतिसम्म क्रान्तिकारी र विद्रोही छन् ।

तर, हेमनाथको विद्रोह र क्रान्तिकारिताको विगत सुन्नेले नपत्याएर सुखै छैन ।

घटना उनले पिण्डेश्वरमा स्नातक पूरा गरेर जागिरका क्रममा पाँचथरको सुभाङमा विद्यालय पढाउन पुगेका बेलाको हो ।

२०३९ सालमा पौडेल नीलगिरि मावि सुभाङमा मावि तहमा नेपाली पढाउन गए । उनको किशोरावस्थाको इच्छा राम्रो शिक्षक बनने नै थियो । आफ्नो इच्छाअनुसारको काम शिक्षण पाएपछि उनी खुसी भए ।

उनको मामाघर हो सुभाङ । मामाघरमा बसेर उनी मामाघर नजिकैको नीलगिरि माविमा पढाउन थाले । विद्यार्थीहरूका प्रिय शिक्षक बने हेमनाथ ।

समय निर्दलीय पञ्चायतको थियो । राजनीतिक दलहरू र राजनीतिक गतिविधिमाथि पूर्ण प्रतिबन्ध थियो ।

वनारसमा हेमनाथको दिमागमा रोपिएको राजनीतिको बीज धरान पिण्डेश्वरमा पढ्दा हुर्किइसकेको थियो । त्यही राजनीतिको बीज सँगै लिएर हिँडेका थिए हेमनाथ ।

सुभाङ गाउँ पञ्चायतका तत्कालीन प्रधानपञ्च थिए, हरिप्रसाद ओझा । हरिप्रसाद हेमनाथका आफ्नै मामाका छोरा दाजु थिए । उनी हरिप्रसादका ठूलाबाकहाँ तर सँगसँगै रहेका घरमा बस्थे र विद्यालयमा पढाउँथे ।

हेमनाथ दिनभर विद्यालय पढाउँथे, रातभर विद्यार्थी, महिला, किसान आदिलाई राजनीतिक रूपले सङ्गठित गर्थे । यो कुरा आफ्नै मामाका छोरा प्रधानपञ्च हरिप्रसादलाई थाहा थिएन ।

‘खासमा म पण्डितको छोरो भन्ने धेरैलाई थाहा थियो’, हेमनाथ भन्छन्, ‘पण्डितको छोरो कम्युनिस्ट हुन सक्दैन भन्ने धारणा थियो । यही भएर ममाथि शंका भएन ।’

तर, हेमनाथले आफ्नो राजनीतिक गतिविधि जारी राखिरहे ।

हुँदाहुँदा त्यसबेलै सिन्धुपाल्चोकको चर्चित काण्ड ‘पिस्कर काण्ड’ भयो । उक्त काण्डका विरुद्ध पर्चा बनाएर रातारात टाँसियो । उनैले त्यो योजना बनाएका थिए तर उनी साथीहरूलाई पर्चा टाँस्न लगाएर आफू अर्को गाउँतिर लागे ।

कसले ती पर्चा टाँस्यो भनेर निकै खोजी भयो तर पौडेलमाथि शंका भएन ।

उनले त्यहाँ रहँदा त्यहाँका केही युवा-युवतीलाई राजनीतिमा राम्ररी नै सक्रिय गराए ।

उनका अर्का मामाका छोराहरू पनि राजनीतिमा सक्रिय थिए । हरिप्रसाद ओझा र दुर्गाप्रसाद ओझा, काका-बडाबाका छोरा अर्थात् दाजुभाइ हुन् । उनीहरू नै एउटा पञ्चायततिर, अर्का जनपक्षीय वा बहुदलतिर थिए । २०४३ को निर्वाचनमा उनीहरू २ जनाबीच नै प्रधानपञ्चमा भिडन्त पनि भयो ।

हेमनाथ कम्युनिस्ट थिए भने दुर्गा कांग्रेस अनि हरिप्रसाद पञ्च । फुपूचेला, मामाचेलाबीच राजनीतिक विचार र व्यवहार नितान्त भिन्न थियो । यद्यपि, हेमनाथमाथि उनका दुवै मावली दाजुले शंका गर्न सकेनन् ।

यसैबीच अनौठो घटना भयो । प्रधानपञ्च दाजु हरिप्रसादले त्यसबेला गरिबलाई भनेर सरकारले दिने चामल इलामबाट केही लिम्बूलाई बोकाएर ल्याइन्थ्यो । एक पटक इलामबाट ल्याइएको उक्त चामल केही थोरै लिम्बूहरूलाई दिएर बाँकी सबै प्रधानपञ्चले घर लगेछन् ।

‘बिहान हेर्दा बाटोभरि चामलको रेखी देखियो । खोज्दै जाँदा पञ्चायतको कार्यालयदेखि प्रधानपञ्चका घरसम्म चामल छरिएको थियो’, हेमनाथ भन्छन्, ‘खासमा गरिबका लागि सरकारले दिएको चामल प्रधानपञ्चले लगेछन् । बोरा फुटेकाले चामल चुहिएर थाहा पाइयो ।’

उनले तत्कालै केही लिम्बूहरूकहाँ गएर भने, ‘यो चामल त तिमीहरूका लागि आएको हो । किन प्रधानकहाँ लगेर छाडेको । तिमीहरूले लेऊ, माग प्रधानपञ्चसँग ।’

आफ्नै दाजु, जो प्रधानपञ्च छन्, उनका विरुद्ध लागे हेमनाथ । यो उनको राजनीतिक सचेतता त थियो नै, अन्याय र अत्याचार कसैले कसैमाथि गर्नुहुँदैन भन्ने अडान पनि थियो ।

यस घटनामा कसले सोझा लिम्बूहरूलाई आफूविरुद्ध उचाल्यो भनेर प्रधानपञ्चले खुबै खोजे तर पत्ता लगाउन सकेनन् ।

भुजेल्नीको लास बोक्दा

उनी नीलगिरि माविमै पढाउँदै थिए । विद्यालय मास्तिर एउटा मात्र भुजेलको घर थियो । बूढाबूढी मात्र बस्थे त्यहाँ ।

भुजेल्नी बितिछन् । लास उठाउने कोही भएनछन् । वरिपरि सबै ब्राह्मण अर्थात् कथित माथिल्लो जात । कोही पनि भुजेल्नीको लास उठाउन तयार भएनन् ।

विद्यालयभन्दा अलिक तल लास गाड्न खाडल खनियो तर लास लैजान कोही भएन । गाउँका भद्र भलाद्मीले भुजेल बूढालाई नाम्लो लगाएर लास बोक्न भने । भुजेल बूढाले सकेनन् ।

लास अलपत्र । हेमनाथले सुनेछन् यो कुरा । विद्यालयबाट ९ र १० कक्षाका केही विद्यार्थी लिएर गए ।

विद्यार्थीसँगै आफूसमेत लागेर भुजेल्नीको लास बोकेर लगे र गाडेर फर्किए ।

त्यसपछि हेमनाथबारे गाउँभर कुरा चल्यो– शास्त्री गुरुले भुजेल्नीको लास बोके ।

बेलुका मामाघर जाँदा मामाले घरभित्र छिर्न दिएनन् । ‘भान्जा, आज भुजेल्नीको लास बोक्यौ अरे त !’, मामा कड्किइहाले ।

हेमनाथले आफूले नबोकेको तर अरूलाई बोक्न प्रेरित मात्र गरेको भनेपछि मामाले गहुँत खाएर चोखिएर भित्र छिर्न दिए ।

‘तर, लास मसमेतले बोकेर लगेका थियौँ’, हेमनाथ भन्छन्, ‘मरेको कुकुर बोकेर गाड्ने हामी मान्छेले मान्छेको लास बोक्न नहुने ?’

यति मात्र हो र ! विद्यार्थीहरूलाई हेमनाथले उचाले, ‘यी बाहुन भन्नेहरू सबैलाई लास बोक्नेजतिले लखेटीलखेटी छुने ।’

यसै गरे लास गाडेपछि । तथाकथित ब्राह्मणहरू निकै रिसाए यसपछि ।

फेरि कर्मकाण्ड

कर्मकाण्डबाट मुक्ति पाउन उनले आधुनिक शिक्षा पढे । शिक्षक बन्ने चाहना पनि पूरा भयो । तर, कर्मकाण्डले उनलाई छाडेन ।

सुभाङकै उनका आफन्त नीतिराज रेग्मीकी छोरीको विवाह थियो । नामी पण्डित पूर्णानन्द तिम्सिनाका छोरासँगको उक्त विवाहमा धेरै जना पण्डित थिए, दुवैतर्फका । नीतिराजको परिवार आफैँ पनि पण्डित परिवार ।

त्यहाँका पण्डितले वेदका केही ऋचा शुद्ध उच्चारण गर्न सकेनन् । इन्दिराज रेग्मी आफैँ पण्डित, उनले हेमनाथलाई भनेछन्, ‘शास्त्री गुरु, लौ वेद पढ्नुहोस् ।’

हेमनाथले नाइँ नास्ती गर्न सकेनन् ।

‘मैले अग्नि स्थापना पढेर महासङ्कल्प गरेँ पद्धतिबाट अर्थात् लामो प्रक्रियाबाट’, हेमनाथ भन्छन्, ‘इन्दिराज मामाले सबैलाई शुद्ध कर्मकाण्ड यसरी गर्नुपर्छ भन्नुभयो ।’

त्यसपछि ‘शास्त्री गुरु’ फेरि चम्किए कर्मकाण्डमा । तर, उनलाई कर्मकाण्डप्रति कुनै रुचि थिएन ।

भन्छन्, ‘सबै गाउँलेले मलाई नै बोलाउन थाले कर्मकाण्डका लागि ।’

उनले केही समय सुभाङमा कर्मकाण्ड गरे । उनको मावली गाउँसमेत भएकाले पनि उनी बढी प्यारा ‘गुरु’ वा ‘पण्डित’ त थिए नै, सँगै त्यही विद्या पढेका ‘शास्त्री’समेत ।

कर्मकाण्डबाट मुक्त हुन उपाय खोज्दै थिए हेमनाथ । आफ्नै मान्छेका, त्यसमा पनि पण्डितकै छोराको ब्रतबन्ध थियो । भोजमा सबै शिक्षक निम्त्याइएका थिए ।

एक जना विज्ञान पढाउने शिक्षक थिए, श्रेष्ठ थरका । बीएस्सी सर भनेर विज्ञान पढाउने शिक्षकको खुबै मानमनितो हुन्थ्यो त्यसबेला किनभने विज्ञान विषय जोकोहीले पढ्न पाउँदैनथ्यो र निकै मेधावी मानिन्थ्यिो विज्ञान पढ्ने ।

ती बीएस्सी शिक्षकसँगै हेमनाथ पनि गए भोजमा । हेमनाथले लुगा लखोलीकन श्रेष्ठ सरसँगै बसेर भोज खाए । सबैले अचम्म माने, ‘शास्त्री गुरु, त्यसमा पनि व्यासमा बसेर पुराण भनेका व्यक्तिले लुगा नखोलीकन, श्रेष्ठ वा तथाकथित तल्लो जातका मान्छेसँग बसेर खाना खाए ।’

निकै चर्चा भयो उनको यस व्यवहारको गाउँमा । आफन्तहरू चिढिए पनि । तर, हेमनाथलाई आफ्नो उक्त कार्यप्रति पश्चात्ताप कहिल्यै भएन बरु आज पनि उक्त कार्यहरू सम्झिँदा उनी गर्व महसुस गर्छन्, ‘त्यो समयमा पनि मसँग कति धेरै क्रान्तिचेत र परिवर्तनको चाह रहेछ !’ भनेर ।

यसपछि उनलाई गाउँमा कर्मकाण्डका लागि बोलाउन छाडियो ।

शिक्षकमा १ नम्बरमा नाम, प्रधानपञ्च नै अवरोध

उनले मावि सेवा आयोगमा लिखितमा १ नम्बरमा नाम निकाले । आफ्ना दाजु अर्थात् प्रधानपञ्च हरिप्रसाद ओझा उनका अनेक व्यवहारप्रति सशंकित थिए । हेमनाथलाई उक्त स्थानमा राख्न नदिने योजनामा थिए प्रधानपञ्च ।

यही कारण अर्कै विद्यालयमा पढाइरहेका तीर्थ तिम्सिनालाई नीलगिरिमा ल्याए । हेमनाथ केही दिनका लागि घर, तेह्रथुमतिर लागे ।

फर्किएर आउँदा तीर्थका विरुद्ध विद्यार्थी आन्दोलित रहेछन् । पढाउन नजान्ने भन्दै तीर्थको कक्षामा नपढ्ने भन्ने विद्यार्थीको कुरा रहेछ ।

विद्यालय सञ्चालक समितिका अध्यक्ष स्वयं प्रधानपञ्च थिए । उनी हेमनाथप्रति नकारात्मक भइसकेका थिए ।

प्रधानाध्यापक टंकप्रसाद मिश्रको प्रधानपञ्चका अगाडि केही चल्दैनथ्यो ।

तर, तीर्थको नियुक्ति विद्यालय व्यवस्थापन समितिबाट अनुमोदन भएन ।

यो कुरा तत्कालीन जिल्ला पञ्चायतसम्म पुगेछ । जिल्ला पञ्चायतका उपसभापति स्वयं आएर हेमनाथलाई भनेछन्, ‘विद्यार्थी उचाल्ने, आतङ्कित बनाएर पठनपाठनमा अवरोध गर्ने ? तपाईंले छाड्नुस् ।’

यसपछि हेमनाथले आफूलाई वैधानिक रूपमा चिठी दिएर हटाउन भनेछन् ।

‘धेरै विवाद गरेर किन बसूँ भनेर म हिँडेँ त्यसपछि’, हेमनाथ भन्छन् ।

काठमाडौं यात्रा, पत्रकारिता, क्याम्पस अध्यापन

उनी सुभाङ छाडेर सोझै काठमाडौं आए । उनको स्नातकोत्तर तहको अध्ययन बाँकी नै थियो भने उनी शिक्षणलाई निरन्तरता दिइरहन चाहन्थे ।

२०४० सालको अन्त्यतिर हेमनाथ काठमाडौं आए । खान, बस्नको ठेगान थिएन । कामको निश्चितता हुने कुरा पनि भएन ।

वागबजारमा बहुउद्देश्यीय पुस्तक पसल थियो, गोपाल शिवाकोटी ‘चिन्तन’ र खगेन्द्र सिटौलाको । उनका जिल्लाबासी पनि थिए उनीहरू ।

उनले त्यही पुस्तक पसलमा सहयोग गर्न थाले । पुस्तक पसल भएकै ठाउँमा सानो बस्ने ठाउँ बनाए ।

गोपाल शिवाकोटी ‘चिन्तन’ले ‘बहस पैरवी’ नामक पत्रिका निकाल्थे । प्रधनसम्पादक चिन्तन थिए भने कार्यकारी सम्पादक हेमनाथ ।

उनी अब पत्रकारितातिर पनि मोडिए ।

पत्रकारिताको सुरुवात हुँदै थियो हेमनाथको, त्यही पत्रिकामा एउटा समाचार छापियो– ‘भाइभारदारहरूको विगविगी’ शीर्षकमा । त्यसको विषय थियो– तत्कालीन अधिराजकुमार, पछि राजा ज्ञानेन्द्रहरूको कुकृत्यको ।

अ१चलाधीशको कार्यालयबाट पुर्जी काट्यो पक्राउका लागि ।

गोपाल र खगेन्द्रलाई समातिहाल्यो प्रहरीले । हेमनाथलाई राजकाजमा पुर्जी काटियो । ३५ दिन कटेपछि हेमनाथ अञ्चलाधीश कार्यालयमा हाजिर भए । त्यसबेला आफ्नो पक्षमा सुवास नेम्वाङले बहस गरेका सम्झिन्छन् हेमनाथ ।

‘३ वर्षजति मुद्दा खेपेपछि ३ सय रुपैयाँ धरौटी तिरेर छुटेँ’, हेमनाथ भन्छन्, ‘तर, गोपाल र खगेन्द्र केही वर्ष नै जेल बसे ।’

त्यसपछि पुस्तक पसल अलपत्र भयो । हेमनाथ बेरोजगार ।

उनले साझा प्रकाशनमा प्रुफ रिडरको काम पाए । यससँगै त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा स्नातकोत्तर अध्ययनका लागि भर्ना भए । यता, वाल्मीकि विद्यापिठमा पुराण–इतिहासमा आचार्य पनि भर्ना गरे ।

टेकुमा सिर्जना प्रेस थियो । त्यहाँका सबैजसो किताबको प्रुफ हेमनाथले नै हेरे । यसबाट उनको काठमाडौं बसाइमा निकै राम्रो आर्थिक सहयोग पुगेको बताउँछन् ।

यहीबीच उनले नेपाली विषयमा स्नातकोत्तर पूरा गरे । यो २०४३ सालको कुरा हो ।

सोही वर्षको अन्त्यतिर उनले जागिर खोज्न थाले । संयोगले जागिर पाए, सिद्धार्थ वनस्थली विद्यालयमा पढाउन ।

लक्ष्मण राजवंशी थिए प्रधानाध्यापक । उनीसँगै अहिले सत्तारुढ नेकपाका प्रवक्ता नारायणकाजीले पनि केही समय सिद्धार्थ वनस्थलीमा पढाए ।

उनको क्रान्तिकारी स्वभाव त्यहाँ पनि देखियो ।

संस्थागत विद्यालय भन्ने तर लक्ष्मण राजवंशीको मनपरी चल्ने देखेपछि उनको क्रान्तिकारिता उम्लियो । हरिगोविन्द लुइँटेल, नारायणकाजीलगायतसँग मिले राजवंशीको मनपरीविरुद्ध विद्रोह गरे ।

त्यसपछि सिद्धार्थ वनस्थली पनि छाडे ।

स्नातकोत्तर उच्च अंकसहित उत्तीर्ण गरिसकेका थिए हेमनाथले । अब विद्यालय होइन, क्याम्पस पढाउने लोभ जाग्यो उनमा ।

उनी रत्नराज्यलक्ष्मी क्याम्पसमा स्नातकलाई पढाउन थाले । उपकुलपति महेशकुमार उपाध्याय थिए भने क्याम्पस प्रमुख भुवनमानसिंह । २०४५ मै क्याम्पसमा अस्थायी नियुक्ति पाएका हेमनाथले ४ साउन २०४६ देखि सहायक उपप्राध्यापकबाट प्राध्यापन अगाडि बढाए । २०६६ असोजमा सहप्राध्यापक भएका हेमनाथ २०७५ सालदेखि प्राध्यापक बने ।

यहीबीचमा उनले ‘समकालीन नेपाली कविताका प्रवृत्ति’ शीर्षकमा विद्यावारिधिसमेत पूरा गरे ।

आरआरमा पढाउँदा त्यसबेला विद्यार्थीको अत्यन्त चाप हुने गरेको सम्झिन्छन् उनी । निजी क्याम्पसहरू कम भएका, अहिले जस्तो उच्चमावि नभएका कारण देशभरबाट मानविकी विषय पढ्न आउनेहरूको यही क्याम्पसमा भीड लाग्ने उनी बताउँछन् ।

त्यसबेला आरआरका कक्षा कोठामा विद्यार्थी नअटेर वाल्मीकि विद्यापिठका कक्षामा समेत पढाउनुपरेको स्मरण उनमा छँदै छ ।

आफ्नै विद्यार्थी (भाइ) क्याम्पस प्रमुख

उनको जीवनमा अनेक संयोग र रमाइला पक्ष छन् । तीमध्ये एउटा सन्दर्भ छ, आफूले विद्यालयदेखि क्याम्पससम्म पढाएका आफ्नै माहिला भाइ रुद्र पौडेल आरआर क्याम्पसकै क्याम्पस प्रमुख बने, हेमनाथ पनि त्यहीँ पढाउँछन् ।

‘मलाई क्याम्पस प्रमुखको प्रस्ताव अगाडि नै आए पनि मैले रुचि देखाइनँ’, हेमनाथ भन्छन्, ‘तर, पछि मेरै भाइ, जसलाई नीलगिरि विद्यालयलदेखि आरआर क्याम्पससम्ममा मैले पढाएँ, उनी प्रमुख बने ।’

हेमनाथ आरआर क्याम्पसमा नेपाली विभागका विभागीय प्रमुख बने । त्रिवि अनिवार्य नेपाली विषय समितिका अध्यक्ष पनि बने ।

हेमनाथ तत्कालीन उपकुलपति हीराबहादुर महर्जनका सल्लाहकार पनि भए ।

राजनीति टुटेन

हेमनाथको शिक्षण÷प्राध्यापनसँगै राजनीतिक यात्रा पनि जारी रह्यो । काठमाडौं प्रवेश गर्दा पनि उनी पार्टीको सम्पर्कमै थिए । उनी स्नातकोत्तर अध्ययन गर्दै गर्दा तत्कालीन नेकपा मालेको बुद्धिजीवी सङ्गठनका २ समूह वर्ग ‘क’ र ‘ख’मध्ये ‘क’मा बसेर काम गरे ।

उनका अनुसार ‘ख’मा कर्मचारी र अन्य पेसाकर्मी थिए भने ‘क’मा प्राध्यापक, डाक्टर, इन्जिनियर, वकिललगायत बस्थे । ‘क’मा भीम रावल, सुवास नेम्वाङ, भीम न्यौपाने, अग्नि खरेललगायत पनि थिए ।

त्यसयता हेमनाथ तत्कालीन नेकपा एमालेका विभिन्न भ्रातृसङ्गठन, प्राध्यापक सङ्गठन, बुद्धिजीवी परिषद्, पेसागत महासंघलगायतमा निरन्तर सक्रिय छन् ।

पार्टीका विभिन्न तह र जिम्मेवारीमा बसेर पनि काम गरिरहेका छन् ।

पक्राउ

राजनीतिप्रतिको सक्रियताका कारण हेमनाथ ३ पटक पक्राउ परेका छन् । उनी २०३६ सालको जनआन्दोलनका क्रममा धरान पिण्डेश्वर क्याम्पस पढ्दा पहिलो पटक पक्राउ परे ।

पछि काठमाडौं आएपछि २०४६ सालको जनआन्दोलनका क्रममा पनि पक्राउ परे भने २०६२/०६३ को दोस्रो जनआन्दोलनका क्रममा पनि उनी पक्राउ परेका बताउँछन् ।

राजनीति, त्यसमा पनि आन्दोलनका मोर्चामा अगाडि बढिहाल्ने आफ्नो स्वभाव रहेको उनको भनाइ छ ।

उनले काठमाडौंमा आएपछि सुरु गरेको पत्रकारितालाई कुनै न कुनै रूपमा निरन्तरता दिई नै रहे । मूलधारको पत्रकारितामा नजमे पनि उनले पत्रिका सम्पादन, लेख लेखनलाई निरन्तरता भने दिए ।

हेमनाथले केही साप्ताहिक र केही आवधिक पत्रिकाको सम्पादकीय जिम्मेवारी पनि वहन गरिसकेका छन् ।

साहित्ययात्रा

१० वर्षको नभई चण्डी र गीता पढिसकेका हेमनाथमा साहित्यचेत हुर्कंदै थियो तर साहित्य लेख्न सुरु गरेका भने थिएनन् ।

उनी जब अध्ययनका लागि वृन्दावन गए, त्यहाँ केही साहित्यिक वातावरण पाए, अलिक बुझेर साहित्य पढ्न थाले र साहित्य लेखनमा उनको रुचि बढ्यो ।

उनले वृन्दावनमै रहँदा ‘सरस्वती वन्दना’ शीर्षकको कविता लेखे, २०३२ सालमा र त्यहीँबाट प्रकाशन हुने ‘हिमज्योति’ पत्रिकामा छपाए ।

त्यसयता उनको साहित्यलेखन निरन्तर रह्यो ।

कविताबाट साहित्य लेख्न सुरु गरेका हेमनाथले पछि कथा, निबन्ध हुँदै समालोचनामा आफ्नो विशिष्ट पहिचान बनाएका छन् । समालोचनामा पनि उनी विशेषगरी काव्य समालोचनामा अगाडि छन् । विद्यावारिधिसमेत उनले काव्यमै गरेका छन् ।

उनको पहिलो कथा ‘कान्छी पाथी’ २०३६ सालमा धरानबाट प्रकाशन हुने एउटा पत्रिकामा छापियो । उक्त कथामा उनले तत्कालीन गाउँ समाजमा प्रचलित माना–पाथी र बहुपत्नी प्रथाको सन्दर्भ जोडेको बताउँछन् ।

त्यस समयमा गाउँमा एक जना महाजन रहेछन् । उनका २ श्रीमती । श्रीमतीसँगै पाथी पनि २ वटै रहेछन् । ती पाथीलाई पनि श्रीमतीलाई जस्तै जेठी र कान्छी नाम राखेका रहेछन् ।

महाजन कति छली रहेछन् भने, कसैसँग केही लिँदा जेठी पाथी र कसैलाई केही दिँदा कान्छी पाथी प्रयोग गर्दा रहेछन् ।

कान्छी पाथी अथवा सानो पाथी लेऊ भन्दा ‘कान्छी, पाथी लेऊ’ र जेठी पाथी वा ठूलो पाथी लेऊ भन्दा ‘जेठी, पाथी लेऊ’ भन्दा रहेछन् । श्रीमतीलाई बोलाएको भन्दा रहेछन् अरूले तर महाजनले गाउँलेलाई ठगेको पत्तै नपाउने रहेछन् ।

उनको यस कथामा यही घटना विषयका रूपमा आएको बताउँछन् ।

उनको पछिल्लो लेखनयात्रा सम्पूर्ण रूपमा जस्तै समालोचनामा केन्द्रित भएको छ । २०४१ सालदेखि उनले निरन्तर समालोचना गरिरहेका छन् । २०४१ सालमै उनले ‘मोदनाथ प्रश्रितका कविता’ समालोचना लेखे । त्यसयता झन्डै एक दर्जन समालोचनाका पुस्तक आइसकेका छन् भने ‘चिन्तन र संस्मरण’ निबन्धसङ्ग्रह प्रकाशित छ ।

उनी भाषा विज्ञानका पनि विद्यार्थी हुन् । उनका भाषा विज्ञानका पनि केही पुस्तक बजारमा आएका छन् । नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानबाट प्रकाशन भएको ‘नेपाली बृहत् शब्दकोश’को सम्पादनसमेत गरेका छन् हेमनाथले ।

हेमनाथ २०७१ सालमा नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानका प्राज्ञसभा सदस्य भए । २०७५ सालदेखि उनी प्रतिष्ठानका प्राज्ञ परिषद् सदस्य तथा काव्य विभाग प्रमुख छन् ।

हेमनाथ अब केही कविता, निबन्ध र कथाका पुस्तकको तयारीमा छन् भने समालोचना त उनको नित्य कर्म नै भयो ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, साउन १०, २०७७ ११:५१