नियतिले खाेस्याे नाना र खाना, सरकारले खाेस्याे चेपाङको छाना

A+ A A-

खरको छानो, बाँस र साना दाउराको टेकोले बनेको छाप्रो घर, छाप्रोभित्र एकसरो लत्ताकपडा र भाँडाकुँडा । माडी नगरपालिका-९, कुसुमखोलाको सुकुम्बासी बस्तीका चेपाङ समुदायको सम्पत्ति भनेकै यति हो ।

छाप्राेको छानोले ठूलो आकाशे पानी धान्दैन । बिहानबेलुका छाक टार्न उस्तै धौ-धौ छ । पाखुरी बजाएर पाएको ज्यालाले खान नपुगे जंगलको कन्दमूल खोज्नुपर्छ । कुसुमखोलाका सुकुम्बासी चेपाङको दैनिकी यसरी नै चल्दै थियो ।

४ साउनको मध्य वर्षामा झमझम पानी परिहेको थियो । पानी निरन्तर परेका कारण गत वर्षजस्तै डुबानमा पर्ने चिन्ताले सताइरहेको थियो । तर, यसपालि डुबानभन्दा पछि निर्दयी, निकृष्ट, कृत्रिम विपद् चेपाङहरूले भोगे । वर्षामै पानी चुहिने छानोविहीन हुनुपर्ला भनेर उनीहरूले सोचेका पनि थिएनन् ।

तर, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको अमानवीय हर्कतले चेपाङहरू खुला आकाशमुनि बाँच्न विवश छन् । नाना र खानाको अभाव भोगिरहेका चेपाङ सुकुम्बासीलाई झमझम पानी परिरहेकै बेला निकुञ्जले छानाेविहीन बनाइदियो । निकुञ्जका कर्मचारी, सेनाले विपन्नका घर हात्ती लगाएर भत्काइदिए ।

निकुञ्ज त्यतिमा मात्रै रोकिएन, दुईवटा झुप्रोमा आगोसमेत लगाइदियो । पुराना लुगाफाटो र भाँडाकुँडासमेत निकाल्न पाएनन् । मकैबालीमा पनि हात्ती लगाएर नष्ट गरिएपछि यो वर्षा मात्रै होइन, आगामी वर्षामा पनि उनीहरूलाई कसरी बाँच्ने भन्ने चिन्ताले निद्राभोक छैन ।

चेपाङ बस्तीका २० वर्षीय युवा दानबहादुर प्रजा र उनका फुपाजु पर्ने दीपबहादुर चेपाङको घरमा निकुञ्जले आगो लगाइदिएको हो । मध्य वर्षामा उनीहरू घरबारविहीन बन्न पुगे ।

दान बहादुरले दिनरात नभनी कोदालो चलाएर कमाएको १० हजार पनि घरसँगै जल्यो । ‘मेरा लागि सबैभन्दा ठूलो सम्पत्ति नै त्यही १० हजार रुपैयाँ थियो । निकुञ्जका कर्मचारीले खाइदिए,’ उनी पिरोलिँदै भन्छन् । दानबहादुरकाे ४ र दीप बहादुरको ५ जनाको परिवार छ । उनीहरू अहिले स्थानीय विद्यालयमा बस्दै आएका छन् ।

उनीहरू करिब २ महिनापछि कुसुमखोला छोडेर स्थानीय सरकारले बनाइदिएको घरमा स्थानान्तरण हुने तरखरमा थिए । तर, एक्कासि निकुञ्जले वनक्षेत्र अतिक्रमण गरेको भन्दै घरमा आगो लगाइदियो ।

‘कुसुमखोलामा हाल १० चेपाङ परिवार बसिरहेका छन् । जसमध्ये अन्य ८ घरमा हात्ती लगाएर भत्काउने प्रयत्न निकुञ्जले गरेको थियो । एउटा घर हात्ती लगाएर पनि भत्काए, तर चेपाङहरूको आग्रहअनुसार अन्य घर भने भत्काइएको छैन,’ माडी नगरपालिका- ९ का वडाध्यक्ष शिवहरि सुवेदी भन्छन् ।

‘फागुनमा चेपाङहरूलाई माडी नगरपालिकाले बनाएको घरमा स्थानान्तरण गर्ने तयारीमा थियौँ । तर, निकुञ्जले तक्माको मोहमा उनीहरूको खुसी लुटेको छ,’ निकुञ्जले चेपाङहरूको जिन्दगीमा कहिल्यै नबिर्सने पीडा दिएको वडाध्यक्ष सुवेदीले सुनाए ।

कुसुमखोलामा धादिङ र मकवानपुरका गरी करिब १ सय ८० घर २०५३ सालदेखि बस्दै आएको माडी नगरपालिकाका प्रमुख ठाकुर प्रसाद ढकालले बताए । २०७४ मा चेपाङ बस्ती डुबानमा परेपछि अधिकांश परिवार बस्ती छोडेर माडीकै विभिन्न क्षेत्रमा बसाइँ सरेका थिए । १० परिवार भने अहिले पनि कुुसुमखोलामै बसिरहेको नगर प्रमुख ढकालले बताए ।

चेपाङको घरमा आगो लगाएर निकुञ्जले अमानवीय कार्य गरेको ढकालको भनाइ छ ।

उनले कुसुमखोलाका चेपाङलाई अन्यत्र स्थानान्तरण गर्ने तयारी भइरहेको अवस्थामा निकुञ्जले यसरी निकृष्ट प्रकारको कार्य गर्नुले गम्भीर ध्यानाकर्षण भएको बताएका छन् । चेपाङहरूको उचित व्यवस्थापनका लागि ढकालले सरकारलाई अनुरोध गरेका छन् ।

निकुञ्जको चेतावनीपछि...

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जले सातदिने अल्टिमेटम दिएर फेरि घर भत्काउन आउने चेतावनी दिएको वडाध्यक्ष सुवेदीले बताए ।

‘निकुञ्जले ७ दिनमा फेरि आउने चेतावनी दिएपछि यहाँका चेपाङहरू प्रताडित छन्’, उनले भने । चेपाङहरूले घर नभत्काउन आग्रह गरेपछि निकुञ्जले ७ दिनभित्र अतिक्रमित क्षेत्रबाट निस्किन निर्देशन दिएको हो ।

‘चेपाङहरू निकुञ्जको चेतावनीले त्रासमा बसिरहेका छन्,’ सुवेदीले थपे ।

माडी नगरपालिकाले फागुनमा व्यवस्थित बासस्थानको प्रबन्ध मिलाइदिने भन्दै चेपाङमाथिको दमन बन्द गर्न सुवेदीले निकुञ्जलाई आग्रह गरे ।

निकुञ्जले सात दिनभित्र कुसुमखोलाबाट नहटे हात्ती ल्याएर भत्काइदिने चेतावनी दिएको चेपाङहरूलाई उद्धृत गर्दै वडाध्यक्ष सुवेदीले बताए ।

निकुञ्जको अवरोधले १३ घर छानाविहीन

माडी नगरपालिकाले सुकुम्बासी चेपाङका लागि घर निर्माण गरिरहे पनि त्यसमा समेत निकुञ्जले अवरोध गरेको छ । नगरपालिकाले वडा नम्बर ९ को राईटोलमा २८ घर निर्माण गरिसकेको छ ।

१३ घरको छाना हाल्न बाँकी छ । नगर प्रमुख ढकालका अनुसार निकुञ्जको अवरोधका कारण घरको छाना हाल्न नसकिएको बताए । निकुञ्जकै सहमतिमा राईटोलमा घर निर्माण गरेको ढकालको दाबी छ ।

‘राईटोलमा निकुञ्जसँगको मौखिक सहमतिमा घर बनाएका हौँ । पछि यहाँ पनि अवरोध गरेको छ,’ ढकालले भने । निकुञ्जले राईटोल पनि मध्यवर्ती क्षेत्रभित्र रहेकाले घर बनाउन अवरोध गरेको ढकाल बताउँछन् ।

‘अब कहीँ पनि बसोबासको व्यवस्था नगर्ने हो भने सुकुम्बासी चेपाङहरू कहाँ जाने ? उनीहरूको बाँच्ने अधिकार छैन ?,’ ढकाल भन्छन् ।

राईटोलमा मात्रै सुकुम्बासी चेपाङका लागि यस वर्ष ८१ घर निर्माण गर्न लागिएको प्रमुख ढकालले जानकारी दिए । जसमध्ये ४१ वटा घर नगरपालिकाले र ४० वटा घर छिमेक विकास बैंकले निर्माण गर्ने सहमति भएको उनले बताए । प्रतिपरिवार ५ लाख रुपैयाँका दरले शौचालयसहित दुई कोठाको घर निर्माण हुनेछ ।

वडाध्यक्ष सुवेदीले निकुञ्जसँग लडाइँ लडेर भए पनि राईटोलमा घर निर्माण गरेर छोड्ने बताए । ‘राईटोलमा घर निर्माण सुरु गर्दा निकुञ्ज चुप लागेर बस्ने, घर निर्माण भएर चेपाङहरू बस्न थालेपछि अवरोध गर्ने ?,’ सुवेदीले भने । नगर प्रमुख र वडाध्यक्षले केही दिनमै घर निर्माण सुरु गर्ने बताएका छन् ।

नगरपालिकाले वडा नम्बर ७, ८ र ९ मा सुकुम्बासीका लागि घर निर्माण गरिरहेको छ । ती सबै स्थान मध्यवर्ती क्षेत्रमा पर्छन् ।

नगरपालिका क्षेत्रभित्र मात्रै करिब ३ हजार सुकुम्बासी बसोबास गर्दै आइरहेको वडाध्यक्ष सुवेदीले जानकारी दिए । यी सबै ३ हजार घरमा आगो लगाएर देखाउन उनले निकुञ्जलाई चेतावनी पनि दिएका छन् ।

निकुञ्जले आगो लगाएको छैन : संरक्षण अधिकृत

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जका प्रमुख संरक्षण अधिकृत नारायण रुपाखेतीले चेपाङको घरमा आगो नलगाएको दाबी गरेका छन् ।

‘चेपाङको घरमा हामीले आगो लगाएका छैनौँ । निकुञ्जका कर्मचारी गएर अतिक्रमित क्षेत्रबाट हट्न आग्रह गरेका हुन् । कसैको घरमा निकुञ्जले क्षति पुर्‍याएको छैन । कसैले आफैँ आगो लगाएर यस्तो प्रोपोगण्डा गरेको हो,’ रुपाखेतीले भने ।

निकुञ्जको अतिक्रमित क्षेत्र संरक्षण गर्ने जिम्मेवारी भएकाले त्यहाँबाट हट्न आग्रह गरिएको उनको भनाइ छ ।

कुसुमखोलामा मात्रै ४ सय विगाह क्षेत्रफल सुकुम्बारी चेपाङले अतिक्रमण गरेर बसोबास गरिरहेको रुपाखेतीले दाबी गरे । कुसुमखोला हात्तीको नियमित ओहोरदोहोर हुने स्थान भएकाले यस क्षेत्रको संरक्षण गर्नु पहिलो उद्देश्य भएको उनको भनाइ छ ।

‘यहाँ बसोबास गरिरहेका चेपाङहरूको सुरक्षाकै लागि हामीले हटाउन खोजेका हौँ । यो हात्ती नियमित ओहोरदोहोर गर्ने ठाउँ पनि हो,’ रुपाखेती भन्छन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन ७, २०७७ १७:१८