एउटा ‘जब्बर’को आत्मकथन

A+ A A-

नेपाली बृहत् शब्दकोशमा ‘जब्बर’को अर्थ ‘शारीरिक तथा मानसिक रूपले वशमा राख्न नसकिने’, ‘अटेरी’, ‘नटेर्ने’, ‘मजबुत’, ‘बलियो’, ‘दरो’, ‘स्वस्थ’, ‘सरसौँदो’ उल्लेख छ ।

यस लेखको शीर्षकमै ‘जब्बर’ शब्द उल्लेख भएकाले यति प्रस्ट पारेको हुँ ।

आदरणीय पाठक ! यहाँहरूलाई लागिरहेको हुन सक्छ- आफैँलाई किन जब्बर भनिरहेको छ लेखक ?

हो, लेखकले यहाँ आफ्नै जब्बरपनमाथि निर्मम समीक्षा गरिरहेको छ, जुन पढ्दा तपाईं जोकोहीको यस लेखकप्रतिको दृष्टिकोण पूरै वा आंशिक रूपमा परिवर्तन हुन सक्छ । अथवा लेखकप्रतिको सद्भाव, सम्मान, प्रेम वा समभावमा तलमाथि पक्कै पर्न सक्छ ।

यद्यपि, यस लेखको लेखक कुनै हिच्किचाहट, अप्ठ्यारो वा असहज महसुस गर्दैन- आफ्ना कमजोरी बताउन, जसरी अरूका आलोचना गर्न पनि पटक्कै हिच्किचाउँदैन ।

अँ, छिरौँ विषयतर्फ ।

लेखक अब आफूलाई ‘म’ सम्बोधन गर्छ ।

मलाई ४ वर्षको उमेरयताका धेरैजसो महत्त्वपूर्ण घटना, परिघटना याद छन् । मान्छेको सबैभन्दा ठूलो कमजोरी जुन हो, अर्थात् बिर्सन नसक्नु, यो कमजोरी निकै धेरै छ ममा । म ती धेरै घटना, परिघटना समय समयमा सम्झिइरहन्छु अनि कतिपय घटनामा रोमाञ्चित बन्छु भने कतिपयमा केही खल्लो महसुस गर्छु तर पछुतो लाग्ने त्यस्ता घटना कमै मात्र छन् ।

यहाँ प्रसङ्ग जब्बरको छ । जब्बरको माने वा शब्दकोशीय अर्थ सुरुमै दिइसकिएको छ । मलाई म आफू शब्दकोशले भनेझैँ ‘जब्बर’ नै पाउँछु, जुन मलाई बच्चैदेखि मेरा अभिभावक, गुरु र मित्रहरूले भनिरहेका हुन् र आजपर्यन्त भनिरहेकै छन् ।

अझ केहीले त ‘रूखो’, ‘जिद्दी’, ‘ढिट’ आदि पनि भन्छन् ।

यी शब्दका अर्थ खोज्ने जिम्मा आदरणीय पाठकलाई नै ।

तथापि, मलाई यी माथिका कुनै पनि सम्बोधनमा गुनासो वा चित्त दुखाइ एक रत्ति पनि छैन । कारण, कसैले कसैप्रतिको दृष्टिकोण बनाउने आआफ्नै आधार हुन्छन् । पक्कै मलाई यस्तो देख्नेका निश्चित आधार र कारण छन् र नै यसो भनिएको हो ।

मैले आफैँ पनि भनेँ कि म जब्बर नै छु ।

कारण १:

मलाई आफूलाई कुनै कुरा यो हो वा यो होइन भन्ने लागेमा कसैले कन्भिन्स गर्न सक्दैन । म गलत नै छु भने पनि तत्काल म त्यसलाई स्वीकार गर्न सक्दिनँ किनभने म आफैँले उक्त कुरा सही वा गलत भएको पुष्टि गर्नुपर्छ ।

कारण २ः

मलाई कुनै कुरा गर्न मन लागेको छ वा कुनै योजना बनाएको छु भने त्यसबाट नाफा वा नोक्सानीको हिसाब मैले कहिल्यै पहिला गर्दिनँ । उक्त काम मैले जसरी हुन्छ, गर्नै पर्छ ।

कारण ३ः

कसैले कुनै काम गर्न वा नगर्न जतिसुकै ठूलो दबाब देओस्, त्यो आफूलाई जँचेन भने कुनै पनि हालतमा म गर्दिनँ । यदि मेरो ज्यान नै खतरामा पुगे पनि म उक्त काम गर्न तयार हुन्नँ ।

कारण ४ः

मसँग कहिल्यै सुरुमा ‘बदलाभाव’ आउँदैन तर जब ममाथि कसैले बदलाको भाव देखाउँछ, म ऊसँग बदलाकै भावमा प्रस्तुत हुन्छु, सामान्य बन्न सक्दिनँ ।

कारण ५ः

कसैका मन राखिदिन वा कसैलाई केही क्षण खुसी पारिदिन उसका सामान्य कमीकमजोरी पनि लुकाइदिन सक्दिनँ वा केही प्रतिक्रिया नदिई बस्न सक्दिनँ भलै यसबाट मलाई जतिसुकै ठूलो हानि किन नहोस् ।

यी मेरा जब्बरपनका केही कारण हुन् ।

उसो त मेरो जब्बरपनको सिकार धेरै जना भइसकेका बताउँछन् । विद्यालयमा पढ्दैदेखिका केही सम्झना छन् मेरा जब्बरपनका ।

२०४९ सालतिर हुनुपर्छ, म कक्षा ६ मा पढ्थेँ । विद्यालयमा अतिरिक्त क्रियाकलापका लागि भलिबल, फुटबल आदिको व्यवस्था गर्न प्रधानाध्यापकसँग माग गरियो लिखित रूपमा । निवेदन भन्नु मात्र, खासमा त्यो ‘धम्कीपत्र’ थियो । व्यहोरा फुटबल, भलिबलको मागमा केन्द्रित भए पनि अन्त्यमा लेखिएको थियो- ‘नत्र...।’

प्रधानाध्यापक हुनुहुन्थ्यो- युवराज भट्टराई । युवराज सर कक्षामा आउनुभयो र भन्नुभयो- ‘के हो यो नत्र ड्यास ड्यास ?’

निकै थर्काएर उहाँ बाहिरिनुभयो ।

केके भयो त्यसबीचमा, निकै तातियो विद्यार्थीहरू ।

मेरो घरकै आँगनमा छ विद्यालय । मेरो घर थप हुँदै थियो । लामालामा काँटी थिए घरमा । मैले घर गएर केही लामा काँटी ल्याएँ । र, ठोकियो शिक्षकहरू भित्र रहेकै बेला अफिसमा ।

यो उटपट्याङ मात्र थिएन । यहाँहरूलाई पढ्दा अनौठो लाग्ला तर आफ्ना अधिकार र हकका निम्तिको विद्रोह ठान्छु म यस घटनालाई । एउटा १२ वर्षको बालकमा त्यसबेलै कति विद्रोह रहेछ भन्ने सम्झँदा म आफैँ चकित बन्छु ।

अनि उक्त ‘अनुशासनहीन’ भनिने कामप्रति मलाई थोरै पनि चिन्ता वा पश्चात्ताप छैन बरु गर्व छ किनकि म त्यसबेलैदेखि आफ्ना जायज कुरा, माग वा गतिविधिमा कसैले ठेस पुर्‍याउन चाहेमा जुनसुकै प्रकारको विद्रोह र कार्य गर्न तयार रहेछु ।

(अनि मलाई जब्बर नभने के भनून् ?)

त्यसो त विद्यालय जीवनमै म प्रायः अतिरिक्त बौद्धिक क्रियाकलाप, हाजिरीजवाफ, वक्तृत्वकला, कविता प्रतियोगिता आदिमा सहभागी भइरहन्थेँ । हाजिरीजवाफ र कविता प्रतियोगितामा त जिल्लामै राम्रै थिएँ ।

नेपाल रेडक्रस सोसाइटीले विभिन्न समयमा अतिरिक्त क्रियाकलापहरू, गोष्ठी आयोजना गथ्र्यो । म प्रायः त्यस्ता कार्यक्रममा अनिवार्य छनोटमा पर्थें ।

कक्षा ९ मा पढ्दाको कुरा हो । शिक्षा दिवसकै दिन परेछ, रेडक्रसको कार्यक्रमका लागि कक्षा ८ र कक्षा ९ बाट एक-एक जना छनोट गर्नुपर्ने भयो ।

कक्षा ९ मा म र सेमन्त न्यौपाने २ जनाले इच्छा देखायौँ, जुन स्वाभाविक थियो ।

हामीमध्ये एक जना छनोट गर्नुपर्ने भयो । युवराज सर नै हुनुहुन्थ्यो प्रधानाध्यापक । उहाँ कक्षामा आउनुभयो र सोध्नुभयो, ‘ककसलाई जान इच्छा छ, हात उठाऊ ।’

मैले सबै साथीहरूसँग सल्लाह गरेँ तत्काल । सेमन्तसँग पनि भनेँ, ‘के गरूँ ? म उठाऊँ हात ?’

उसले सहमति दियो, मैले हात उठाएँ ।

तर, युवराज सरले अचानक उल्टो निर्णय सुनाएर हिँड्नुभयो, ‘कसैले तपाईं नभनी मपाईं बन्ने ?’ भनेर ।

मेरो कन्पारो तातेर फुट्लाझैँ भइहाल्यो ।

माथि नै भनिसकेको छु- म अन्याय कसैबाट, कहिल्यै र कुनै पनि हालतमा सहन्नँ, यो पनि मेरो जब्बरपन नै हो ।

म एक्लै प्रधानाध्यापकका विरुद्ध नारा लगाउँदै अफिस वरिपरि घुमेँ ।

माथि अफिसमा गएँ र प्रधानाध्यापकको कुर्सीलाई देखाउँदै भनेँ, ‘यो कुर्सीका खुट्टा भाँच्छु ।’

प्रधानाध्यापक कुर्सीमै बसिरहनुभएको थियो । अचानक उठेर हिँड्नुभयो ।

शिक्षा दिवसका सन्दर्भमा विद्यालयले विभिन्न अतिरिक्त क्रियाकलाप गराउँथ्यो । त्यसैबेला परेको थियो उक्त छनोटको दिन ।

मेरो जब्बरपन देखियो त्यस दिन पनि ।

विभिन्न सदनहरू बनाइएका हुन्थे । म एउटा सदनको टोली नेता बनाइएँ । शिक्षकहरूलाई थाहा थियो- घनेन्द्र रिसायो, अब वितण्डा गर्छ ।

भयो पनि त्यस्तै ।

सदन भाँड्नेदेखि हाजिरीजवाफ प्रतियोगिता बिथोल्नेसम्म गरेँ । यो पक्का पनि त्यसबेला ‘अनुशासनहीन’ कर्म थियो मेरो, मलाई प्रस्ट थाहा थियो । तर, ममाथि प्रधानाध्यापकले गरेको अन्याय मैले सहन सकिनँ । जे सक्थेँ, त्यो गर्थें, गरेँ । ममाथि अन्याय गर्ने जोसुकै हुन्, मलाई तीसँग बदलाभाव आइहाल्थ्यो र अहिले पनि आउँछ नै ।

शिक्षकहरू यति हैरान थिए मदेखि कि न कुट्न सक्थे, न सम्झाउन । (कुटेर, धम्क्याएर, तर्साएर टेर्ने भए पो ! झन् आगो हुन्थेँ र अझ वितण्डा गरिदिन्थेँ, के गरून् बरा शिक्षक !)

अर्को यस्तै घटना छ, कक्षा १० मा पढ्दाको ।

हाम्रो सेन्ट अप मंसिरमा हुने थियो । साना कक्षाको परीक्षा चलिरहेको थियो, हामी सेन्ट अपको तयारीमा बिदामा थियौँ ।

म र केही साथी विद्यालय पुगेका थियौँ । रुद्र अधिकारी सरले कम्पाउण्डभित्र बोलाउनुभयो, केही कुरा गर्न ।

परीक्षा कक्षा कोठामा चलिरहेको थियो, हामी निकै पर बाहिरै थियौँ ।

माथि अफिसबाट अंग्रेजी शिक्षक केशव दाहालले भन्नुभयो, ‘घनेन्द्र, बाहिर जा ।’

मैले भनेँ, ‘रुद्र सरले बोलाउनुभएर आएको सर ! केही छिनमै जान्छु ।’

रुद्र सर आफैँ चकित हुनुभयो केशव सरको आदेशले । तर, रुद्र सरले भन्न सक्नुभएन, ‘मैले बोलाएको हो, केही कुरा गर्नु छ ।’

अलिकति झोँक रुद्र सरसँग चलेको थियो तर केही भनिनँ ।

फेरि केशव सरको आदेश आयो, ‘बाहिर जा भनेको सुनिनस् ?’

म चुपचाप केही छिन रुद्र सरसँग गफ गरेर हिँडेँ ।

माथिबाट पुनः आदेश आयो केशव सरको, ‘यता आइज ।’

मैले भनेँ, ‘आउँदिनँ ।’

मित्र मीनराज गौतम (डब्लू) साथमै थियो । उसले भन्यो, ‘जा न त के भन्छन् ।’

म गएँ अफिसमा । अन्य केही शिक्षक पनि हुनुहुन्थ्यो ।

केशव सरले केके भन्दै गन्गनाएको सुन्दै थिएँ, मैले केही भनिरहेको थिइनँ, अचानक दाहिनेतिरको कन्सिरी तान्नुभयो केशव सरले ।

यहाँ भनिहालौँ, मैले २ कक्षादेखि १० कक्षासम्म पढ्दा कति ‘उटपट्याङ’ गरेको थिएँ होला, केही त माथि नै पनि भनिसकेँ, तर पनि मलाई कुनै पनि शिक्षकले हात हाल्ने त के ठूलो स्वरमा गाली गर्नेसम्म पनि गर्नुभएको थिएन ।

तर, त्यस दिन केशव सरको हात मेरो कन्सिरीमा पर्‍यो । मेरो दाहिने हात अचानक अघि बढ्यो । केशव सरमाथि ‘हातपात’ जस्तै भएछ, जुन मेरो इच्छाको विषय पटक्कै थिएन ।

मेरा बुबा पनि शिक्षक । ६ कक्षासम्म मलाई यही विद्यालयमा पढाउनुभएको । २०५२ सालको शिक्षक सेवा आयोग पास गरेर मावि तहमा बढुवा हुनुभयो र इटहरा महेन्द्र माविमा पढाउन जानुभयो ।

संयोग यस्तो परेछ कि त्यही दिन बुबा इटहराबाट घर आउनुभएको । शिक्षकहरूले सबै कुरा बुबालाई सुनाउनुभएछ ।

त्यही दिन बुबाले पढाउने विद्यालयमा पनि त्यहाँका प्रधानाध्यापक प्रेम भण्डारी (मदन भण्डारीका काइँला भाइ)ले एउटा ‘म जस्तै’ विद्यार्थीको ‘ढाड’ भाँच्नुभएको रहेछ ।

बुबाले बेलुका खाना खानेबेलामा सबै कुरा सोध्नुभयो मलाई । मैले सबै यथार्थ बताएँ । बुबाले प्रेम सरले उहाँको विद्यालयमा एउटा विद्यार्थीको ढाड भाँचेको सन्दर्भ कोट्याउँदै मलाई तर्साउन खोज्नुभयो । म तर्से पो !

मैले बुबालाई नम्र भएर भनेँ, ‘पिताजी (बुबालाई हामी पिताजी भन्छौँ), केशव सरका ठाउँमा तपाईं हुनुभएको भए पनि मेरो हात त्यसरी नै चल्थ्यो ।’

बुबा अवाक् ।

भोलिपल्ट बुबासहित मलाई विद्यालयमा बोलाइयो र फकाइयो । ‘विद्यालयले पहिलो पटक एसएलसी दिँदै छ, पहिलो व्याच हो तेरो, तँ नै होस् हाम्रो पहिलो विद्यार्थी, हामीले आस गरेको प्रथम श्रेणी ल्याउने पनि तैँ होस्, यसो नगर’, त्यसबेला युवराज सर हटेर डिल्लीराज दाहाल सर प्रधानाध्यापक हुनुहुन्थ्यो, उहाँले भन्नुभयो, ‘केशव सरसँग माफी माग ।’

म ‘माफी’ शब्दबाट यति उत्तेजित भएँ कि भनेँ, ‘गल्ती गर्ने केशव सर, माफी माग्ने मैले ?’

म प्रस्ट थिएँ कि त्यस घटनामा म कुनै हालतमा दोषी थिइनँ । केशव सरकै सहकर्मी, मेरा अर्का गुरु रुद्र सरले बोलाएरै म कम्पाउण्डभित्र गएको थिएँ । र, केशव सरले मलाई कन्सिरी तान्नुपर्ने कुनै तुक र कारण थिएन ।

बुबाले पिटौँलाझैँ गर्दै भन्नुभयो, ‘गुरुसँग माफी माग्दा सानो हुँदैनस्, माफी माग ।’

मैले फेरि भनेँ, ‘म माफी माग्न सक्दिनँ ।’

डिल्ली सरले भन्नुभयो, ‘माफी नमागे रेस्टिकेटसम्म गर्न सक्छौँ ।’

मलाई रेस्टिकेटसँग कुनै चिन्ता थिएन, भनेँ, ‘एउटाले अन्याय गरेर अर्कोले सजाय पाउँछ भने मलाई मतलब छैन, गर्नुस् रेस्टिकेट तर म माफी माग्दिनँ, गल्ती मेरो छैन ।’

यति भनेर म निस्किएँ । विद्यालयले रेस्टिकेटको पत्र लेख्ने बतायो । मलाई त्यसको कुनै अर्थ थिएन ।

कारण, म रेस्टिकेट हुन तयार तर आफ्नो गल्ती नभएको विषयमा माफी माग्न कुनै हालतमा तयार थिइनँ र तयार भइनँ ।

यी सन्दर्भ मेरा जब्बरपनकै उदाहरणका रूपमा उल्लेख गरेको हुँ ।

र, सेन्ट अप पास गरेपछि प्रधानाध्यापक डिल्ली दाहाल सर, जो आज पनि प्रधानाध्यापक हुनुहुन्छ, उहाँले उहाँको स्टेशसनरी पसल, जुन मेरो घरको अगाडि थियो, त्यहाँ बसेर भन्नुभयो, ‘कति आनन्द भयो घनेन्द्र !’

‘किन र सर ?’, मैले भनेँ ।

‘तिमेर्ले सेन्ट अप पास गर्‍यौ, अब तिमेरू फर्केर यो स्कुलमा पढ्न आउँदैनौ ।’

(यी माथिका सन्दर्भ लेखिरहँदा म अहिले असिनपसिन छु- मेरो विगत सम्झिएर ।)

तथापि, म ढाँट्न तयार छैन भलै मेरा कमजोरीले मलाई हेर्ने तपाईंको दृष्टिमा फरकपन आओस् ।

मेरो जब्बरपन आजपर्यन्त उस्तै छ । घरबाहिर मात्र होइन, घरभित्रै पनि मेरो पन, अझ जब्बरपन देखेर, भोगेर मेरा परिवारका हरेकजसो सदस्य अवाक् हुनुहुन्छ । मेरा आफन्तसँग मेरो आउजाउ बन्द छ- मेरो जब्बरपनकै कारण ।

मैले भनेँ नि- मलाई कसैले होचो अर्गेलो गर्ने कोसिस गरेमा, मलाई मेरो स्वाभिमानमा आँच पुर्‍याउने वा ठेस पुर्‍याउने काम गरेमा, त्यस्तो कुनै बोली बचन गरेमा वा अनावश्यक तनाव सिर्जना गरिदिएमा म त्यसलाई स्वाभाविक मान्न सक्दिनँ ।

यस्तै कारण म आफन्तसँग भन्दा बाहिरका सँग बढी नजिक छु ।

मलाई मेरा आफन्त मर्दाका मलामी बढी लाग्छन्, जो दुःखमा होइन, मरेपछि आर्यघाटमा आउन आतुर हुन्छन् ।

यस्ता आफन्तभन्दा मलाई पराई, जोसँग म निरन्तर लडाइँ गर्छु, विवाद गर्छु र रिसाउँछु वा उनीहरू मसँग रिसाउँछन्, ती बढी नजिकका आफन्त लाग्छन् ।

केही अग्रज व्यक्तित्वहरूले मलाई भन्ने गर्नुहुन्छ, ‘ए भाइ, यति साह्रो उत्तेजित, उग्र र आक्रामक नहो ।’ यसो भन्नेमा मेरा आदरणीय अग्रज सुप्रसिद्ध साहित्यकार कृष्ण धरावासी पनि हुनुहुन्छ । केही दिनअघि मात्र उहाँले फोनमा भन्नुभयो, ‘भाइ, तँ साँच्चै उग्र र आक्रामक छस् सँगै प्रस्ट र निर्भीक पनि तर यस्तो स्वभाव हाम्रो समाज र हाम्रा मान्छेले पचाउँदैनन् ।’

धरावासी दाजु सही हुनुहुन्छ र म पनि सही छु । कारण, समाज धरावासी दाजुले भनेजस्तै नै छ र म यो समाजले मलाई के भनिदिन्छ भनेर आफ्ना सोच र व्यवहार बदल्दिनँ बरु म जस्तो छु, यो समाजलाई पनि त्यस्तै बनाउन चाहन्छु ।

पूर्व मुख्यसचिव, क्यानडाका लागि पूर्व नेपाली राजदूत, साहित्यकार आदरणीय डा. भोजराज घिमिरे मलाई निकै माया गर्नुहुन्छ, सद्भाव राख्नुहुन्छ । उहाँ बारबार मलाई सम्झाइरहनुहुन्छ, ‘कति उग्र भएको ? उग्रता अलिक कम गर्नू ! धेरै जब्बर हुनुहुँदैन, पछि आफ्ना कोही हुँदैनन् ।’

उहाँले आफ्नै घटना सुनाउनुभयो र भन्नुभयो, ‘म तेरो उमेरमा तँभन्दा उग्र र अराजक, कसैलाई नटेर्ने थिएँ । जब म सचिव हुँदा जगेडामा पठाइयो, त्यसपछिको घटना कुनै बेला सुनाउँला ।'

उहाँ त्यो जगेडामा रहेको बेला अर्थात् १५ महिनाको समयलाई कष्टकर समय ठान्नुहुन्छ ।

कवि, समालोचक डा. रामप्रसाद ज्ञवालीले मैले लेखेको ‘नेपाली गजल: सिद्धान्त र विवेचना’ पुस्तकको भूमिकामा भन्नुभएको छ, ‘उमेरले युवा घनेन्द्र ओझा निर्भीक, इखालु, आक्रामक स्वभावका स्वाभिमानी र स्पष्टवक्ता हुन् । उनी आलोचनात्मक चेत बोकेर हिँड्छन्, चित्त नबुझेका कुरा धक नमानी भन्छन्, कसैले आलोच्य कुरा गरेमा हक्की पाराले जुध्न तम्सिन्छन्, आफ्नो स्वाभिमानका विरुद्ध कसैले केही भन्यो वा गर्‍यो भने पौँठेजोरी खेल्न उठिहाल्छन् ।’

डा. ज्ञवालीको अर्को पनि भनाइ छ मबारे- ‘घनेन्द्र ओझा जसको काखमा बस्छ, उसकै जुँगा तान्छ ।’

२०६० सालतिर एक अग्रज मित्रको पुस्तकमाथिको अन्तर्क्रियाका क्रममा मैले बोलेको सुनेपछि प्राज्ञ डा. देवी नेपालले भन्नुभयो रे, ‘यस्तो उग्र, रुखो र अराजक मान्छे त मैले देखेकै थिइनँ ।’

भलै, उहाँसँग त्यसपछि धेरै निकटता र हार्दिकता भयो । मलाई मेरो साहित्यिक र व्यक्तिगत जीवनमा उहाँले निकै गुन लगाउनुभएको छ । तथापि, बीचमा उहाँसँगका असहमतिका कारण केही समय बोलचाल नै बन्द पनि भयो र आज सामान्य सम्बन्ध कायम छ ।

उसो त मेरा समकालीनहरू पनि मेरो जब्बरपनमाथि बेलाबखत टिप्पणी गरिरहन्छन् । मेरा मित्र बलराम दाहालले एउटा सार्वजनिक कार्यक्रममै भनेका थिए, ‘घनेन्द्र यतिसम्म जब्बर छ कि उसका खुट्टामा हतियार लाग्दै छ भन्ने थाहा पाएर पनि उठाइसकेको हतियार रोक्दैन बरु खुट्टा काट्छ ।’

अर्का मित्र सुरेश सुवेदीले एउटा पत्रिकामा लेखेका छन्, ‘घनेन्द्रको जिद्दीपन र अडानले धेरै ठाउँमा, धेरै पटक अप्ठ्यारो परेको छ । तर, ऊ आफ्नो जिद्दी र अडानमा टसको मस हुन चाहँदैन ।’

तर, मलाई यस्ता कुराले आज पनि पटक्कै छुँदैन किनभने मलाई कसैका अनावश्यक, अतार्किक, आपराधिक, नियतवश गरिने वा बेतुकका कुरा वा कामलाई होहो, सही, गज्जब भनेर मानिदिएर वा अतिप्रशंसा र अतिभक्ति गरेर धाप थापेर राम्रो, असल र इमान्दार भनाउनु छैन ।

मलाई ममाथिका कुदृष्टि, अपहेलना, गलत व्यवहार आदिमाथि आँखा चिम्लिएर कसैलाई खुसी पारेर मलामी बढाउनु पनि छैन ।

यसर्थ म मेरा अतिआदरणीय व्यक्तित्वले भनिरहनुभएका, सम्झाइरहनुभएका कुनै पनि यस्ता कुरा मान्न आजसम्म तयार हुन सकिनँ ।

(योभन्दा जब्बरपन अर्को के हुन्छ ?)

र, यी जे उल्लेख गरेको छु यस लेखमा, त्यसका साक्षी, भोक्ता र वक्ता सबै आजसम्म जीवित हुनुहुन्छ । म उहाँहरू सबैलाई उत्तिकै सम्मान गर्छु तथापि उल्लेख गरिएका विषयमा भने आजसम्म मेरो अडान त्यही छ, जुन हिजो वा तततत् समयमा थियो ।

उसो त प्रायः सरकारी कार्यालय, जहाँ म पटक पटक गइरहनुपर्छ, ती कार्यालयका कर्मचारीदेखि हाकिमसा’बहरूसम्म वाक्कदिक्क बनेका छन् मदेखि । उनीहरूका अनेक प्रपञ्च (घूस, कमिसन माग्नेदेखि अनावश्यक झमेला दिनेसम्म)प्रति म अत्यन्त जानकार र नकारात्मक छु, धेरै अघिदेखि ।

सरकारी हाकिमत्व देखाउन खोज्ने यस्ता कर्मचारीलाई मैले भन्ने गरेको छु सोझै, ‘मैले तिरेको कर खाएर मलाई नै सास्ती दिने तिमी को हौ ?’

घटना २०६५ सालको । म पासपोर्ट बनाउन जिल्ला प्रशासन कार्यालय मोरङ गएँ । सहायक सीडीओ थिए, नाम बिर्सिएँ । मेरो नागरिकतामा नाम र जन्म मिति हातले लेखिएको थियो र पहिला २०२७ लेखेर पछि २०३७ बनाइएको सत्य हो ।

उनले निहुँ खोजिहाले त्यतिमै । मलाई लाग्यो, त्यति जाबो त त्यही कार्यालयले जारी गरेको नागरिकताको ढड्डा हेर्दा पत्ता लागिहाल्छ त !

मैले भनेँ, ‘ढड्डा पल्टाएर हेर्नुस् न थाहा भइहाल्छ ।’

उनले लम्बेतान प्रक्रियाको पोयो फुकाउन थाले । मेरो सनक उचालियो ।

‘तपाईं कानुन पढाउन यहाँ बस्नुभएको कि सर्वसाधारणलाई सहज तरिकाले काम गर्न ?’, यति भनेपछि अनुहारको रङ उड्यो उनको ।

अलिअलि थर्काउने चेष्टा गरे ।

‘ठीक छ मेरो गैरकानुनी काम रहेछ र मैले मेरो नागरिकताको जन्म मिति आफैँले नियतवस परिवर्तन गरेको भए मलाई सप्रमाण जेल हाल्नुस्, होइन भने मेरो काम आज ४ बजेभित्र हुनुपर्छ, अरू म जान्दिनँ’, मेरो जब्बरपनले मलाई यता डोहोर्‍यायो ।

बिहान ११ बजेदेखि अपराह्न ४ बजेसम्म मैले उनको कक्ष छाडिनँ र अन्ततः पासपोर्ट हात पारेर हिँडेँ ।

उनले पनि अन्त्यमा भने, ‘यस्तो जब्बर मान्छे मैले देखेको थिइनँ ।’

म मुस्कुराएँ मात्र ।

यस्तै घटना त कति छन् छन् सरकारी कार्यालयतिरका ।

२०६६ सालतिरको कुरा हो यो । उत्कृष्ट निजामती कर्मचारीको पुरस्कार पाउनुभएका हाल नेपाल सरकारका सचिव सूर्य गौतम ऊबेला सिन्धुपाल्चोक जिल्लाका जिल्ला शिक्षा अधिकारी हुनुहुन्थ्यो ।

मेरा दाजुले मेलम्चीको एउटा विद्यालयमा माग भएको मावि तहको अंग्रेजी शिक्षकका लागि अस्थायीमा नाम निकाल्नुभयो । विद्यालय व्यवस्थापन समितिदेखि सबैले स्वीकृति दिइसके तर जिल्ला शिक्षा कार्यालयको अन्तिम स्वीकृति पनि आवश्यक पर्नेरहेछ ।

त्यसबेलाका सिन्धुपाल्चोक जिल्लामै मै हुँ भन्ने तत्कालीन नेकपा एमालेका स्थानीय नेता व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष र कांग्रेसका राम्रै पहुँच राख्ने प्रधानाध्यापक थिए ।

उनीहरू मेरा दाजुको स्वीकृतिका लागि जिल्ला शिक्षा कार्यालय गएछन् । अत्यन्तै खरो र अडानिलो प्रशासकका रूपमा परिचय बनाएका जिशिअ गौतमले स्वीकृति नदिई फर्काएछन् ।

दाजुको फोन आयो, ‘साहिँला, व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष र प्रधानाध्यापकले नै स्वीकृति लिन सकेनछन्, अत्यन्त कडा जिशिअ रहेछन्, मेरो जागिर भएन ।’

मैले तुरुन्त गाडी चढेर काठमाडौं आउन भनेँ दाजुलाई । अनामनगरमा भेटेर एउटा स्टेशनसरीमा शिक्षा ऐन र नियमावली किनेँ र खल्तीमा हालेँ ।

दाजुलाई भनेँ, ‘जाऔँ, जिशिअसँग म कुरा गर्छु ।’

दाजुलाई पत्यार लाग्ने कुरै थिएन किनकि त्यस्ता भव्य मान्छे अध्यक्ष र प्रधानाध्यापकले नसकेको म बबुरोले कसरी गर्न सक्थेँ !

चौतारा पुगियो । शिक्षा कार्यालयमा छिर्दा जिशिअ गौतम एक जना भद्र भलाद्मी वृद्धलाई चोर औँलो देखाएर भन्दै हुनुहुन्थ्यो, ‘मैले भनेँ नि यो काम हुन सक्दैन, जानुस् ।’

मेरो जब्बरपन त्यहीँ पनि उत्तेजित बन्यो । मलाई लाग्यो, गौतम एक जना सरकारी अधिकारी हुन् र उनी हाम्रै करबाट पालिएका छन् अनि उनको दायित्व हाम्रो काम सहजीकरण गर्नु हो । यसरी सेवाग्राही, त्यो पनि पितृ समानकालाई चोर औँलो ठड्याएर थर्काउने होइन, बुझाउने हो ।

वृद्ध न्याउरो अनुहार लगाएर निस्किए । अब दाजु, म र जिशिअ गौतम रह्यौँ कक्षमा ।

‘किन आउनुभो ?’, सदावहार रुखो शैलीमा सोध्नुभयो गौतमले ।

‘उहाँ (दाजुतिर देखाउँदै)को स्वीकृति किन रोकियो भनेर बुझ्न आएका’, मैले पनि सोझै भनेँ ।

‘ए, उहाँको अहिले हुँदैन, एक महिना लाग्छ’, गौतमको जवाफ ।

‘किन एक महिना ?’

उहाँको लाइसेन्स (शिक्षण अनुमतिपत्र)बारे बुझ्नुपर्छ । मोरङ शिक्षा कार्यालयमा पत्राचार गरेर पत्रको रिप्लाई आएपछि मात्र सम्भव छ’, गौतमले भन्नुभयो ।

उहाँको आसय थियो, मानविकी पढेकाले कसरी लाइसेन्स लियो ?

फेरि तन्कियो मेरो कन्सिरी । भनेँ, ‘शिक्षाशास्त्र पढेकालाई मात्र कहिलेदेखि लाइसेन्स दिन थालेको भन्नेसम्म यहाँलाई ज्ञान छैन ?’

‘अनि तपाईंको टेबुलमा भएको ल्याण्डलाइन फोन, हातमा भएको मोबाइलको काम के नि सर ?’, मैले रुखै शैलीमा दिएँ ।

गौतम हडबडाउनुभयो । मैले मेरै मोबाइल झिकेर अगाडि बढाएँ र भनेँ, ‘मेरैबाट गर्नुभए पनि हुन्छ- जिल्ला शिक्षा कार्यालय मोरङको नम्बर पनि खोजौँ ?’

उहाँ गल्दै जानुभयो । र, अन्ततः आफ्नै टेबलको फोन दबाउनुभयो । जिशिका मोरङबाट जवाफ आयो, ‘निलमकुमार छैन, निलमकुमारी छ ।’

बुबा र बाजेको नाम अनि जन्म मिति भेरिफाई भएपछि कुरा ५ मिनेटमा खत्तम ।

जिशिअ गौतम आफैँ तल झरेर स्वीकृतिपत्र आफैँ बनाएर, सही गरेर बाटोसम्म आउनुभयो बिदा गर्न र भन्नुभयो, ‘सम्पर्कमा रहीरहौँ है !’

उहाँसँग त्यसपछि एक वर्षअघि महालेखा नियन्त्रक हुँदा भेट भएको हो, अन्य अवस्थामा भेट भएको छैन ।

अपजसको भारी

मेरा यी माथिका अनेक स्वभाव र सन्दर्भका कारण मैले केही अनपेक्षित ‘आरोप’ पनि खेपिरहेको छु । मेरो हक्की, जिद्दी, जब्बर, रुखो आदि केके स्वभावका कारण कतिपयलाई नराम्ररी अप्ठ्यारो पनि परेको होला । मलाई त झनै बढी पर्ने नै भयो ।

तर, मलाई मेरो स्वभावका कारण परेका अप्ठ्याराप्रति म स्वयंलाई भने कुनै गुनासो वा अफसोच आजका मितिसम्म छैन । र, ती मैले सम्झिएको पनि छैन ।

तथापि, मेरा कारण अरूलाई अप्ठ्यारो परेको भन्नेचाहिँ कताकति सुनेको छु । र, मेरै स्वभावका कारण मैले कतिपय नराम्रा वा दुखद् घटनाको अपजस पनि पाइरहेकै छु ।

यस्ता केही घटनाबारे उल्लेख गरेको छु ।

मैले झन्डै १३ वर्ष क्याम्पस पढाएँ । आधा दर्जनजति क्याम्पस पढाएँ तर एउटा क्याम्पसमा क्याम्पस प्रमुखसँग केही असहमति भए, जुन स्वाभाविक हो ।

उक्त असहमतिकै बीच म केही समयका लागि अस्ट्रेलिया गएँ । अस्ट्रेलियाबाट फर्किंदा क्याम्पस प्रमुखका कुर्सीमा अर्कै व्यक्ति थिए ।

स्मरण रहोस्, ती व्यक्ति उक्त क्याम्पसका संस्थापक क्याम्पस प्रमुख, क्याम्पस सञ्चालक समितिका अध्यक्ष हुँदै पुनः क्याम्पस प्रमुख बनेका थिए भने नेपालकै ठूलो एउटा क्याम्पसका समेत प्रमुख भइसकेका थिए ।

पुनः केही समयपछि मलाई उक्त क्याम्पसमा पढाउन बोलाइयो । म गएँ । तर, क्याम्पसका सहकर्मीदेखि कर्मचारीसम्म र बाहिर चिया पसलेसम्मले भने, ‘श्याम सरको जागिर खाइदिनुभयो होइन ?’

म चकित मात्र होइन, आश्चर्यचकित बनेँ ।

अर्को घटना छ । म कुनै एउटा राष्ट्रिय दैनिकमा काम गर्थें । उक्त अखबारमा समाचार सम्पादक गणेश बस्नेत हुनुहुन्थ्यो । उहाँ एउटा राजनीतिक दलसम्वद्ध पत्रकारहरूको भ्रातृसङ्गठनका नेता पनि हुनुहुन्थ्यो ।

उहाँसँग केही इस्युमा बारबार सामान्य विवाद परिरहन्थ्यो । अचानक एउटा आर्थिक विषयमा विवाद भयो तर त्यो बाहिर छताछुल्ल भने भएन । भित्रभित्र शीतयुद्ध जस्तो मात्र भयो ।

उहाँका केही कार्यशैली र व्यवहारप्रति म नकारात्मक त थिएँ नै, त्यस आर्थिक विषयले थप नकारात्मक बनायो । आर्थिक विषय नितान्त मसँग मात्र जोडिएको थियो, अन्यसँग होइन तर अफिससँग पनि सम्बन्ध राख्थ्यो थोरै ।

अन्य केके कारण आए बीचमा मलाई जानकारी भएन ।

म १ चैत २०७३ देखि थाहाखबरडटकममा गएँ । मैले छाडेको ३० दिनमै तत्कालीन सम्पादक राजन शर्मा र समाचार सम्पादक गणेश बस्नेतले एकै पटक राजीनामा गर्नुभएछ ।

बजारमा हल्ला मच्चियो, ‘घनेन्द्रले राजधानीका सम्पादक र समाचार सम्पादकको जागिर खाइदियो ।’

यस्तै घटना भयो अर्को । मैले २ वर्ष थाहाखबर डटकममा काम गरेँ । खासमा मलाई तत्कालीन सम्पादक अर्जुन खड्काले त्यहाँ लैजानुभएको थियो । केही समय निकै सुखद ढंगले काम गरियो । अचानक केही विषयमा सम्पादक खड्कासँग असहमति हुनु स्वाभाविक थियो । त्यसमाथि मेरो स्वभाव मैले माथि नै उल्लेख गरिसकेको छु- मलाई लागेको कुरा लुकाउन, देखेको कुरा छिपाउन आउँदैन ।

यसरी नै अर्थात् मेरो स्वभावअनुसार नै म पनि प्रस्तुत हुन थालेँ । सम्पादकलाई के लाग्यो, मैले जान्ने कुरा भएन तर मैले जे गरेँ, त्यो ठीक गरेको थिएँ भन्नेमा म आज पनि प्रस्ट छु ।

विस्तारै प्रधानसम्पादक तीर्थ कोइरालाको ‘नियत’माथि शंका भयो मलाई । मैले प्रस्ट भनेँ तीर्थ दाजुलाई- ‘तपाईंको मप्रतिको नियत ठीक लागेको छैन ।’

मेरो बुझाइ गलत वा सही के हो, समयले बताउला- मैले तीर्थ दाजु, जो मेरा अग्रज र आदरणीय पनि हुनुहुन्छ, उहाँलाई भनेँ, ‘मैले पत्रकारिताका सन्दर्भमा काम गरेकामध्ये मलाई तपाईं साँच्चै अव्यावसायिक लाग्यो ।’

यो मेरो इमान्दार अभिव्यक्ति हो, भलै उहाँलाई यस अभिव्यक्तिका कारण दुःख किन नलागोस् । म यस कुरामा पनि प्रस्ट छु । र, यो पनि मेरो जब्बरपन नै हो कि मलाई अझै पनि मेरा कुरा लुकाउनु छैन, छिपाउनु छैन । कसैलाई अप्ठ्यारो पर्ला कि भनेर वा चित्त दुख्ला कि भनेर केहीबेर थपथपाउनु छैन ।

र, म थाहाखबरबाट बिदा भएँ- प्रधानसम्पादक र सम्पादकका कार्यशैली र मप्रतिको ‘नियत’का कारण ।

अग्रज पत्रकार भूपराज खड्काले मैले थाहाखबर छाड्नेवित्तिकै भन्नुभयो, ‘अब सम्पादकको पनि जागिर जाने भयो होइन ?’

मैले भनेँ, ‘कसरी ?’

उहाँले भन्नुभयो, ‘तैँले त जहाँ छाड्छस्, त्यहाँका हाकिमको जागिर नगएको कुनै रेकर्ड छैन ।’

नभन्दै भयो त्यस्तै । मैले थाहाखबर छाडेको ठ्याक्कै २ महिनामा सम्पादक अर्जुन खड्काले राजीनामा दिनुभयो ।

यद्यपि, अर्जुन दाजुसँगको मेरो निकटता, हार्दिकता र सम्बन्ध म थाहाखबर जानुभन्दा अगाडिकै जस्तो सुन्दर छ आज पनि ।

उल्लेखित घटना, विषय र सन्दर्भ मेरै ‘जब्बरपन’का परिणाम थिए, हुन् भन्ने त मलाई पनि लाग्छ तर मेरो जब्बरपनले यसो भन्दैन, ‘अब तैँले आफूलाई सुधार गर्नुपर्छ । अब नरम र सहनशील बन्नुपर्छ ।’

किनभने, म आफ्नो स्वाभिमान, आफ्ना अडान, आफ्ना निश्चित मान्यता र आफ्ना बुझाइलाई हत्तपत्त परिवर्तन गरेर यो दुनियाँमा ‘बेबकुफ’ बनेर बाँच्नुभन्दा इमान्दार, प्रस्ट र निस्फिक्री बनेर दुनियाँको अनेक गाली र अफवाह सहेरै बाँच्न चाहन्छु ।

अब त बुझ्नुभयो नि- कुन हदसम्मको जब्बर छु म !

मेरा अन्य ‘कमजोरी’

यहाँचाहिँ मेरा अन्य कमजोरी प्रस्तुत गर्दै छु । यी कमजोरीचाहिँ मेरा अमूल्य सम्पत्ति हुन् ।

म यति जब्बर, रुखो, जिद्दी आदि केके केके त रहेछु नै किनभने यतिका मान्छेले भनेपछि म त्यस्तो होइन भनेर प्रतिवाद गर्न सक्दिनँ ।

तर, म केही कुरामा अत्यन्त कमजोर पनि छु ।

जस्तो कि, मलाई कसैप्रति त्यतिकै घृणा जाग्दैन, नकारात्मक सोच आउँदैन र ऊप्रति म वायस हुन सक्दिनँ । तर, जब कसैले मप्रति नकारात्मक भाव राख्छ, घृणा गर्छ र वायस हुन्छ, तब ऊप्रतिको मेरो ‘टिट फर ट्याट’ मानसिकता हठात् सल्बलाउँछ । यस्तो मानसिकताका कारण सम्बन्धित व्यक्ति निकै तनावमा पर्नु स्वाभाविक हो, किनभने म उसप्रति त्यस विषयमा अलिकति पनि नरम बन्न सक्दिनँ ।

तथापि, मेरो द्वन्द्व वा असहमति जुन विषयमा छ, त्यसभन्दा अर्को विषयमा म जान्नँ ।

अँ अर्को कुरा । मलाई कमजोरी नलाग्ने दुईवटा कुरा साथीभाइले कमजोरीका रूपमा औँल्याइरहन्छन् । मेरा सहपाठी तथा वर्तमानमा मेरा सम्पादक मित्र डिल्ली आचार्य अफिसमा सधैँ भन्नुहुन्छ, ‘आज घनेन्द्र २८औँ कप चिया खान बाहिर गएको छ ।’ यद्यपि, मलाई लाग्दैन कि मैले मेरा 'बोस'लाई कम दु:ख दिएको छु ।

अर्का सहकर्मी मित्र भागवत भट्टराई, अपराह्न ४ बजेतिर भन्छन्, ‘आज घनेन्द्रको फेसबुकमा १५औँ स्टाटस पढ्न पाइएन, चियामा भुलिएछन् कि के त ?’

यति भन्दाभन्दै पनि मेरो जब्बरपन ! मलाई उहाँहरूको भनाइले छुँदैन, कारण यी साथीहरू इमान्दार लाग्छन्, मेरै सम्मुखमा मलाई भन्छन् । म जवाफ दिन्छु, ‘उडाउँछौ डाम्ना हो !’

हाल कार्यरत कार्यालयमा भने कुरो यतिमै सकिइरहेको छ अहिलेसम्म ।

र, मेरा भयानक शत्रुकै भए पनि ठूला सङ्कट र अप्ठ्यारामा म विगतका र चलिरहेका ऊसँगका असहमति र द्वन्द्व सम्झिन्नँ बरु सक्दो सहयोगका लागि अगाडि बढ्छु ।

यसको कारण छ- म कमजोरसँग लड्दिनँ, भिड्दिनँ । मैले लड्ने वा भिड्ने मान्छे पनि मभन्दा बलियो वा कम्तीमा मजतिको हुनै पर्छ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयअन्तर्गत भैरहवा बहुमुखी क्याम्पसकी छात्रा सङ्गीता पाठकले गर्नुभएको शोधको पुस्तक ‘घनेन्द्र ओझाको गजलकारिता’मा भन्नुभएको छ, ‘घनेन्द्रको बाह्य स्वभाव निकै रुखो, हठी, आफ्ना कुरामा निकै अडान राख्ने खालको छ । उनी आफूले आँटेको काम पूरा गरेरै छाड्छन् । उनको यस्तो स्वभावले गर्दा कहिलेकाहीँ साथीभाइ र घरपरिवारका सदस्यसँग विवाद पनि हुने गर्छ, तर उनको भित्री स्वभाव भने अत्यन्त नरम, हृदयकेन्द्री र सहयोगी रहेको छ । ... कसैले नराम्रो सोचेर कुनै कुरा भनेमा त्यसको प्रतिवाद कामले गरेर देखाउनुपर्छ भन्ने उनको धारणा रहेको छ । आफ्ना खुट्टामा तेल हालेर बसेमा खुट्टा तान्ने नै चिप्लिन्छ भन्ने उनको धारणा रहेको छ ।’

अन्त्यमा, मलाई यो ब्लग लेख्न उत्प्रेरित गर्ने २ जना मेरा अग्रज हुनुहुन्छ- अग्रज साहित्यकारहरू कृष्ण धरावासी र मणि लोहनी ।

गत २ साउनमा धरावासी दाजुको जन्मदिन । उहाँलाई मैले सामाजिक सञ्जाल फेसबुकमा केही उहाँ र मेरा सम्बन्धबारे लेखेर शुभकामना दिएपछि फोनमा भन्नुभयो, ‘भाइ, कुनै कुरा लुकाउन नसक्ने तँ जस्ताले जीवनमा धेरै दुःख पाउँछन् ।’

मैले भनेँ, ‘दाजु, तपाईं र मेरो सम्बन्धमा आएका उतारचढावलाई त मैले तोडमरोड गरेको छैन नि, होइन ?’

‘त्यही त, कुनै कुरा नलुकाई यसरी सार्वजनिक गर्दा हाम्रो समाजले त तँ जस्तालाई राम्रो मान्दैन’, धरावासी दाजुले भन्नुभयो ।

यसको केही दिनअघि कवि मणि लोहनीसँग भेट भयो वागबजारमा । साथमा पत्रकार मित्र दीपक सापकोटा, लेखक, प्रकाशकहरू विजयराज आचार्य र पुष्पराज पौडेल पनि हुनुहुन्थ्यो ।

चियाको चुस्कीसँगै मणिले भन्नुभयो, ‘दीपक, तिमीलाई थाहा छ, यो घनेन्द्रको स्वभाव कस्तो छ ?’

‘छैन ।’

मणिले दिनुभयो, ‘घनेन्द्र कुनै दलदलमा फसेको छ, उसको घाँटीसम्म पुरिइसकेको छ, त्यसबेला कोही आएर उसलाई बाहिर निकाल्यो, उसको उद्धार गर्‍यो भने बाहिर निस्किएपछि त्यही मान्छे वा उद्धार गर्नेकै सात्तो खान्छ, आलोचना गर्छ ।’

(पुनश्चः यस आलेखमा उल्लेखित मेरा सम्पूर्ण आदरणीय अग्रज तथा समकालीनहरूप्रति हार्दिक सम्मान र आभार, जसले यतिको स्मरण गर्नयोग्य घटना, परिघटना सिर्जना गरिदिनुभयो । र, मेरो यहाँ उल्लेखित कसैप्रति नकारात्मक भाव नरहेको र यी सबै सन्दर्भ र विषय मेरो ‘जब्बरपन’ पुष्टिका आधारका रूपमा मात्र लिइएको प्रष्ट पार्छु । सबैप्रति हार्दिक नमन र आभार ।)

प्रकाशित मिति: मंगलबार, साउन ६, २०७७ १२:३९