विद्रोहको सन्निकटका मध्यम वर्ग

A+ A A-

समाजमा परिवर्तन किन हुँदैन भन्नेबारेमा एउटा चर्चित भनाइ छ, ‘उच्च वर्गलाई आवश्यकता छैन, निम्न वर्गसँग आँट छैन अनि मध्यम वर्गसँग समय छैन ।’

वास्तवमा उच्च वर्गका व्यक्तिलाई जुनसुकै किसिमको शासन व्यवस्था आए पनि वा जोसुकै सत्तामा पुगे पनि केही फरक पर्दैन । उनीहरूको स्वार्थको परिपूर्ति गर्न हरेक शासक लालायित नै हुन्छन् । नेपाली राजनीतिमा विनोद चौधरीलगायतका व्यवसायी यसका उदाहरण हुन् ।

अनि निम्न वर्गसँग आँटै हुँदैन । जतिसुकै दुःख पाए पनि या त आफ्नो भाग्यलाई दोष दिएर वा आफ्नो नियतिलाई सरापेर बस्छन् । परिवर्तनका लागि आन्दोलन गर्ने यिनीहरूसँग आँट हुुँदैन । उदाहरणका लागि, कोरोनाका कारण बन्दाबन्दी लम्बिँदै जाँदा निम्न वर्गीयहरूले पैदलै आफ्नो बाटो तताए । उनीहरूले कुनै विद्रोह गरेनन् । गुनासो त थियो तर आफ्नै भाग्य र नियतिलाई दोष दिँदै भोकभोकै हप्तौँ दिनको यात्रा गरे ।

बाँकी रह्यो मध्यम वर्ग । आफ्नो जीवन सहज र सरल रूपमा चलुञ्जेल यो स्वार्थी वर्ग चुपचाप रहन्छ । मध्यम वर्ग बन्दाबन्दीमा टिकटक बनाएर बस्यो । जब आफूलाई कुनै रूपमा असर परेको अनुभव गरेपछि यो वर्ग आन्दोलित हुन्छ । त्यसैले हरेक आन्दोलन तथा परिवर्तनको महत्त्वपूर्ण पक्षको रूपमा मध्यम वर्गलाई लिने गरिन्छ ।

मध्यम वर्गलाई स्वार्थी समूह पनि भनिन्छ । डाक्टर, इन्जिनियर, वकिल, शिक्षक, कर्मचारी, साना तथा मझौला उद्योगका सञ्चालक, सानातिना व्यापारी, होटल व्यवसायी, पत्रकार, सहकारी सञ्चालक, निजी विद्यालयका सञ्चालक, वैदेशिक रोजगारीमा संलग्न, शिक्षक, आदिका रूपमा रहेका मध्यम वर्गले नचाहेसम्म कुनै पनि समाजमा आन्दोलनको आँधीबेहरी सिर्जना हुन सक्दैन ।

यी मध्यम वर्गीय मानिसहरू आफ्नो रोजीरोटी सहजै चलुञ्जेल, आफ्नो आम्दानी निरन्तर भइरहुञ्जेल आन्दोलनका बारेमा खासै सोच्दैनन् । जब आफ्नो जीविकोपार्जनको पद्धति र तौरतरिका अनि स्रोतहरूमा असर पर्न थाल्छ, त्यसपछि यो वर्ग आन्दोलित हुन पुग्छ ।

यतिबेला नेपालमा मध्यम वर्ग विस्तारै सङ्कटमा धकेलिँदै गएको छ । रोजगारीका अवसर खुम्चिँदै गएका छन् । व्यापार व्यवसाय तहसनहस भएको छ । वैदेशिक रोजगारीका अवसरहरू पनि बन्द भएका छन् । साना तथा मझौला व्यवसाय तहसनहस भएको छ । पर्यटन व्यवसाय ठप्प छ ।

निजी विद्यालयमा अध्यापन गर्ने शिक्षकहरू तलबविहीन भएका छन् । पत्रकारको पेसा सङ्कटमा पर्दै गएको छ । ठूला भनिएका सञ्चार माध्यमबाटै पत्रकारहरूले रोजगारी गुमाइरहेका छन् । यातायात व्यवसाय चौपट छ । कानुन व्यवसायी, इन्जिनियर, होटल व्यवसायी, पर्यटन व्यवसायीलगायतकाहरूको जीविकोपार्जनमै समस्या देखिएको छ । परिणामतः कोरोनाको कहरसँगै नेपालको मध्यम वर्ग ठूलो सकसमा परेको छ ।

भूकम्प, नाकाबन्दी, बाढी पहिरोबाट मध्ययम वर्गले विपद्मा कसरी आफूलाई जोगाउने भन्ने ज्ञान त सिकेको थियो । अर्थात् केही बचत गर्ने बानीको विकास त गरेको थियो । बन्दाबन्दी ४ महिनाभन्दा लामो समय लम्बिन लाग्दा अब त्यो बचत पनि सकिने बेला भयो । तत्काल व्यापार, व्यवसाय, रोजगारी तथा वैदेशिक रोजगारीका अवसरहरू पूर्ववत् रूपमा सुचारु भइहाल्ला जस्तो पनि देखिँदैन ।

यस्तो अवस्थामा यस वर्गले सरकारसँग अपेक्षा राख्ने हो तर वर्तमान सरकार यस्ता समस्यामा परेका निम्न तथा मध्यम वर्गलाई सहयोग गर्न कुनै योजना बनाइरहेको छैन । औपचारिक रूपमा बन्दाबन्दी चलिरहेको समयमा कर तिर्नका लागि उर्दी जारी गर्छ । सङ्कट समाधानका लागि योजना बनाउने र त्यसको कार्यान्वयन गर्नुपर्ने समयमा भ्रष्टाचारका विभिन्न काण्डहरू एकपछि अर्को सार्वजनिक भइरहेका छन् । आफ्नालाई भत्ता र सुविधा बढाउन व्यस्त छन् । नागरिकको पीडाको कुनै अनुभूतिसमेत सरकारले गरेको देखिँदैन । यस्तो अवस्थामा मध्यम वर्गको सङ्कट चुलिँदै गएको छ ।

प्रसिद्ध समाजशास्त्री ब्यारिङटन मुर कुनै पनि आन्दोलनका लागि सङ्कटग्रस्त बलियो मध्यम वर्ग आवश्यक पर्ने बताउँछन् । उनका अनुसार मूलतः शहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्ने र आफ्नै साना तथा मझौला व्यवसायमा संलग्न व्यक्तिहरू आन्दोलनका लागि महत्त्वपूर्ण तत्त्व हुन् । उनका अनुसार यस्ता मध्यम वर्ग र ग्रामीण किसान तथा निम्न वर्गका मानिससँगको बलियो सहकार्यबाट आन्दोलन हुन्छ ।

अर्का विद्वान् जेम्स माहोनी पनि मूलतः आफ्नै पेसा व्यवसाय गर्ने मध्यम वर्ग आन्दोलनका लागि अत्यावश्यक पूर्वशर्त रहेको स्वीकार्छन् । अर्का विद्वान् रुस्सिमेयर पनि मध्यम वर्ग आन्दोलनको महत्त्वपूर्ण पक्ष रहेको बताउँछन् । मध्यम वर्गले जब आफ्नो पेसा, व्यवसाय, जीविकोपार्जनमा सङ्कट आएको अनुभव गर्छन् तब सङ्घर्षमा उत्रिने उनको भनाइ छ ।

यस्ता विभिन्न विद्वान्हरूको निष्कर्ष र नेपालको समकालीन अवस्थालाई सँगै राखेर हेर्दा पर्गेल्ने हो भने नेपालका मध्यम वर्गीयहरू विस्तारै आन्दोलनमा उत्रिने आधारहरू तयार हुँदै गएका छन् ।

नेपालमा मध्यम वर्गीय मानिस निरन्तर बढिरहेको देखिन्छ । नेपाल जीवनस्तर सर्वेक्षणमा ७ प्रतिशत मानिस मध्यम वर्गीय रहेको उल्लेख छ । नेपाल जीवनस्तर सर्वेक्षण, २०११ अनुसार २२ प्रतिशत मध्यम वर्गीय नागरिक छन् । सन् २०१५/०१६ मा नेपाल राष्ट्र बैंकले प्रकाशन गरेको एउटा प्रतिवेदनका अनुसार नेपालमा करिब ३५ प्रतिशत मध्यम वर्गीय नागरिक रहेका देखिन्छ ।

प्रतिवेदनमा समेटिएका व्यक्ति पूर्ण रूपमा मध्यम वर्गीय नै हुन् तर सामान्य अवस्थामा मध्यम वर्गमा रहने र अलिकति असमान्य अवस्था आयो र आम्दानीमा तलमाथि मात्र भयो भने निम्न वर्गमा झर्ने निम्न मध्यम वर्गीयको संख्या अझ ठूलो छ । यतिबेला यी मध्यम र निम्न मध्यम वर्गीय दुवै समूह सङ्कटमा पर्दै गएका छन् ।

लामो समयपछि देशले एउटा स्थिरताको बाटो समातेको थियो । करिब दुई तिहाइ मतसहित सरकार बनेको थियो । तर, सरकार सम्हाल्ने दलभित्र देखिएको कलह र सरकार सञ्चालनमा देखिएका कमजोरीले मध्यम वर्गीयहरू पहिलेदेखि नै कुनै न कुनै रूपमा असन्तुष्ट नै थिए ।

उदाहरणका लागि वर्तमान सरकार गठन भएदेखि नै शेयर बजार ओरालो लागेको लाग्यै थियो । शेयर बजारमा संलग्नहरू विभिन्न समयमा आन्दोलित नै थिए । विभिन्न नाममा करको बोझ थपिरहेकामा पनि नागरिक पनि आक्रोशित नै थिए । तथापि, ठूलो संख्याका मध्यम वर्गीयको पेसा जोखिममा थिएन । आम्दानीका स्रोतमा असर परेको थिएन । त्यसैले उनीहरूको असन्तुष्टि चिया पसल वा चोक चौतारोमा सीमित थियो । तर, कोरोनाले सबै मध्यम वर्गीय नागरिकलाई सङ्कटमा पुर्‍याइदियो ।

ठमेलमा पर्यटन व्यवसाय गर्नेदेखि नाम्चेमा कफी सप खोल्नेसम्म, निजी विद्यालयमा पढाउने शिक्षकदेखि सर्वोच्च अदालतमा बहस गर्ने वकिलसम्म सङ्कटमा छन् । वैदेशिक रोजगारीमा जानका लागि पासपोर्ट बनाउँदै गरेको दुर्गम गाउँको व्यक्तिदेखि विदेशमा रोजगारी गुमाएर चार्टर फ्लाइटको नाममा ४ गुणा बढी भाडा तिर्नुपरेकासम्म आक्रोशित छन् । देशमै ठूलो संख्याका व्यक्तिले रोजगारी गुमाएका छन् ।

यसरी हेर्दा मध्यम वर्गको स्वार्थमाथि कोरोनाले ठूलो असर पारेको छ । त्यसबाट बाहिर निस्कनका लागि सरकारले केही सहयोग पो गरिहाल्छ कि भन्ने अपेक्षा बोकेका थिए । तर, यस मामलामा सरकार पूर्ण रूपमा असफल बन्दै गएको छ । यसैको जगमा ‘इनफ इज इनफ’ जस्ता आन्दोलन सुरु भए ।

दलित समुदाय अहिले पनि आन्दोलित छन् । निजी विद्यालयका शिक्षकहरूले पनि प्रदर्शन गरिसके । यातायात व्यवसायीहरू पनि आन्दोलित नै छन् । विस्तारै पर्यटन व्यवसायी, साना उद्योग व्यवसायीलगायत पनि आन्दोलनमा उत्रिनेछन् ।

आगामी दिनमा अझै बढ्दै जाने देखिन्छ । यसरी हेर्दा मध्यम वर्गीय नागरिक आन्दोलनका लागि विस्तारै तयार हुँदै गएका छन् । यतिबेला मध्यम वर्गीय नागरिकले आन्दोलन गर्ने समय पाएका छन् । अब विदेशमा रोजगारी गुमाएर ठूलो संख्यामा युवा नेपाल फर्किएसँगै मध्यम वर्गीय नागरिकको आक्रोशले सडक तताउनेछन् ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, असार ३१, २०७७ ११:५१