योगासन : आध्यात्मिक साधनाको सिँढी

A+ A A-

पूर्वीय प्राचीन ऋषि मुनि तथा आदिआचार्यहरूले परमसत्य खोजीका लागि इन्द्रियनिग्रह गरी एकाग्रता साँधेर सचेतता वृद्धि गर्दै समाधि अर्थात् परमानन्दको अवस्थासम्म पुग्न अनेक ध्यान विधिहरूको खोजी गरेका छन् ।

शिव, कृष्ण, बुद्ध, महावीर, गोरखनाथ, पतञ्जलि, शङ्कराचार्य यसै धर्माकाश शृङ्खलाका उत्तुङ्ग र अतुलनीय शिखरहरू हुन् । यो शृङ्खला निकै लामो छ ।

ध्यान गर्दा शरीरलाई एउटै आसनमा स्थिर राखी निर्दिष्ट आलम्बनमा चेतनालाई लगाउनुपर्ने हुन्छ, जुन अति नै दुरुह कार्य हो । शरीरलाई लामो अवधिसम्म स्थिर भएर एउटै आसनमा बसाई राख्न शरीर स्वस्थ, लचिलो, हलुका हुनुका साथै मन शान्त र एकाग्र हुनुपर्छ ।

प्राचीन मनिषीहरूले शरीरलाई स्वस्थ्य र परिवर्तित वातावरणअनुकूल एउटै आसनमा स्थिर राख्न, दीर्घजीवी बनाउन प्रकृतिको सूक्ष्म अध्ययनबाट नै सिकेका हुन् । योगासनका विभिन्न आसन विधिहरू त्यसैका सुन्दर निष्पत्ति हुन् । उनीहरू मनोशरीरका वैज्ञानिक र चिकित्सक दुवै थिए ।

प्रकृतिको शिक्षा

प्राचीन ऋषि मुनि, योगीहरू अध्यात्मिक साधना (तपस्या)का लागि सामाजिक कोलाहल र मानिसहरूको सम्पर्कबाट टाढा घना जंगल र पहाडका कठिन कुना कन्दराहरूमा बस्थे । उनीहरूको जीवन प्रकृतिमा आश्रित र सरल थियो । उनीहरूले जंगलका वनस्पति, जनावर, कीरा–फट्याङ्ग्रा, ढुंगा–माटो र ऋतुको परिवर्तनसँगै तिनीहरूमा पर्ने प्रभाव र तिनले देखाउने व्यवहारको सूक्ष्म अध्ययन गरे । त्यसैबाट शिक्षा लिए, प्रयोग गरे र आफ्नो जीवन–व्यवहारमा उतारे । अझ जनावरहरू त उनीहरूका ‘महान् शिक्षक’ नै थिए ।

जंगली जनावरहरू समस्या तथा रोगमुक्त जीवन व्यतीत गर्छन् । प्रकृति नै तिनीहरूको एक मात्र सहयोगी हो । योगी, ऋषि मुनिहरूले जनावरहरूका गतिविधिहरूमा ध्यान दिएर सूक्ष्म अवलोकन, अध्ययन र अनुसरण गरे । यस प्रकार वन्यजीवजन्तुहरूको सूक्ष्म अध्ययनले योगासनअन्तर्गतका अनेक प्रभावकारी आसन विधिहरूको अविष्कार भयो । जस्तैः सिंहासन, उष्ट्रासन, गोरक्षासन, गोमुखासन, श्वानासन, मत्स्यासन, मयूरासन, भुजङ्गासन, सर्पासन, शलभासन आदिआदि ।

भ्रम निवारण

शरीरलाई स्वस्थ, यौवनलाई अक्षुण्ण र दीर्घजीवी राख्ने मानिसको चाहना ‘मन’को विकास भई ‘मानिस’ भएदेखिकै हो । आजको मानिस त झन् आफ्नो शारीरिक स्वास्थ्यप्रति बढी संवेदनशील देखिन्छ । विश्व खेल जगतमा भएको आश्चर्यजनक प्रगति, यसका शाखा, उपशाखा–प्रशाखाको विस्तार, ठूलादेखि साना शहरसम्म खुल्दै गएका स्पोर्ट्स क्लब, व्यायामशाला, स्वास्थ्य ब्लबहरू यसका उदाहरण हुन् ।

वैज्ञानिक प्रक्रियाअनुसार तर्जुमा गरिएको तालिम र कन्डिसनिङका व्यायाम विधिहरू खेलकुद प्रतियोगितामा उत्कृष्ट खेल प्रदर्शन र उच्चत्तम नतिजा प्राप्त गर्न बनाइएका र विकास गरिएका हुन् । यसमा मांसपेशीहरूलाई शक्तिशाली बनाउन, शारीर सुसङ्गठित बनाउन, द्रुत गतिले सञ्चित शक्तिको प्रयोग गर्न, लामो अवधिका लागि शक्ति आर्जन गरिरहन, उद्देश्यअनुसार ‘एरोबिक’ र ‘एनोरोबिक’ व्यायामका विभिन्न विधिहरू प्रयोग गरिन्छ ।

यसमा मानव चालका तत्त्वहरूलाई ध्यानमा राखिन्छ । यस्ता प्रकारका शारीरिक व्यायामहरू छिटोछिटो र धेरै श्वासप्रश्वासको गतिमा गरिन्छ । एथ्लेटिक्स, पौडी, भारोत्तोलन, फुटबल, भलिबल, क्रिकेट, बक्सिङ आदि खेलका लागि गरिने व्यायाम विधिहरू यसका उदाहरण हुन् । यसबाट शरीरमा आर्जित ऊर्जाको उच्चतम र उत्तेजक प्रयोग हुन्छ । यसको प्रभाव विशेष गरेर मांसपेशी र हाड्डीहरूमा पर्छ ।

यी व्यायामहरू स्वस्थ व्यक्तिका लागि उपयुक्त छन् । शरीरमा मांसपेशी बढाउन र पुष्ट गर्न बढी खाना र बढी रक्त आपूर्तिको आवश्यकता पर्छ । फलस्वरूप मुटुलाई बढी काम गर्नुपर्ने हुन्छ र श्वासप्रश्वास प्रणालीको काम पनि अपेक्षाकृत बढ्न जान्छ ।

यी व्यायामको अभ्यासोपरान्त व्यक्तिले आफूलाई पूर्ण स्वस्थ र शक्तिशाली अनुभव गर्न सक्छ । तर, उमेर बढेसँगै उनीहरूका विभिन्न अंगहरूको कार्यप्रणाली शिथिल हुन थाल्छ । व्यायाम तथा खेलकुदको बेलामा अत्यधिक श्रम गर्नुपर्दा हाड–जोर्नीहरूमा हुने सूक्ष्म कोमल तत्त्वहरूको अधिकतम प्रयोग हुन्छ । यसले गर्दा शरीरका विभिन्न अंगको लचकता क्रमशः समाप्त हुन थाल्छ । शरीरमा दूषित तत्त्वहरूको वृद्धि हुन्छ ।

परिणाम स्वरूप हाड–जोर्नी र स्नायु (न्यूरो)सम्बन्धी समस्या र रोगहरू उत्पन्न हुन थाल्छन् । प्रौढावस्थातिर ढल्किँदै गर्दा श्रमसाध्य व्यायामहरू गर्न नसकिने हुन्छ, जसले गर्दा युवावस्थामा व्यायामद्वारा असामान्य रूपले विकसित गरिएका मांसपेशीहरू खुकुलो हुन थाल्छन् र तिनीहरूमा बोसो चढ्न थाल्छ । मांसपेशी, हाड–जोर्नी र नसाहरू दुख्न थाल्छन् ।

हामीले छापामा पढेका, सुनेका छौँ– चर्चित खेलाडीहरू लागु पदार्थ व्यसनी भएका । पेनकिलरको सहारामा बाँचेका ।

श्रमसाध्य एथ्लेटिक्स व्यायाम, भारोत्तोलन र शरीर गठनका अन्य व्यायाम विधिहरू सबैका लागि, सधैँका लागि उपयुक्त हुँदैनन् । वृद्ध, रोगी, बालबालिका, गर्भवती महिला र शारीरिक बनावटले नै कमजोरहरूले यसको अभ्यास गर्न सक्दैनन् ।

योगासन सबैको, सधैँका लागि

अधिकांश मानिसहरू योगासनलाई शक्तिशाली शारीरिक व्यायाम वा शरीरलाई मांसल बनाउने विधि र प्रक्रियाको रूपमा बुझ्छन्, जुन पूर्र्णतः गलत धारणा हो । योगासनअन्तर्गत गरिने विभिन्न आसन विधिहरू न शरीरलाई झट्का दिएर हिलाउन–डुलाउन, न बढी श्रम गर्न लगाएर थकित बनाउन बनाइएको हो वा न त शरीरमा अनावश्यक मांसपेशीहरू बढाई गति, तागत, सामथ्र्य, चपलता–चञ्चलता बढाउनका लागि यसको रचना गरिएको हो ।

योगासनको अभ्यास आरामसँग, विस्तारै–विस्तारै, एकाग्रतापूर्वक स्वासप्रश्वासको गतिमा गरिन्छ । यसले गर्दा यसको प्रभाव शरीरको बाहिरी तथा भित्री दुवै प्रणालीहरूमा पर्छ । यसले गर्दा स्नायु प्रणाली, रक्तसञ्चार प्रणाली, पाचन प्रणाली, अन्तःश्राव ग्रन्थी प्रणाली, आन्तरिक अंग तथा मांसपेशीहरूले सुचारु रूपले काम गर्छन् ।

नियमित योगासन गर्नाले अन्तःश्राव ग्रन्थी प्रणाली नियन्त्रित र सुव्यवस्थित हुन्छ, जसले गर्दा सबै ग्रन्थीहरूबाट उचित मात्रामा रसश्राव हुन थाल्छ । यसको प्रत्यक्ष प्रभाव हाम्रो शारीरिक स्वास्थसँगै मानसिक स्वास्थमा पनि पर्छ, जसले गर्दा अनेक मानसिक कमजोरीहरूबाट मुक्ति पाइन्छ ।

आसनको नियमित अभ्यासले व्यक्तिमा भएका सुप्त शक्तिहरूलाई जागृत गराउँछ । उसमा आत्मविश्वास बढ्छ । आफ्नो सकारात्मक सोच, व्यवहार र कार्यले अरूलाई प्रेरणा जगाउँछ ।

योग रोग उपचारको एउटा प्रभावकारी प्राकृतिक प्रणाली हो । योगासनको अभ्यास स्वस्थ-रोगी, युवा-वृद्ध, धनी-गरिब सबैले गर्न सक्छन् । आफ्नो शारीरिक अवस्थाअनुसार योगासनको विधि छनोट गर्न सक्छन् । एकाग्रता र ध्यानका लागि यो धेरै उपयोगी छ ।

योगासन अभ्यास गर्न र यसलाई निरन्तरता दिन खेलमैदान, कभर्ड हल, व्यायामशाला, सडक ट्«याक चाँहिँदैन । १८ देखि २१ वर्गफुटको समतल क्षेत्र भए पुग्छ । यसका लागि कोठाको एउटा कुना, पिँढीको एउटा छेउ, आँगन वा बारीको सफा ठाउँ भए हुग्छ ।

यसका लागि महँगो स्पोर्ट–सु चाहिँदैन, खालि खुट्टा भए हुन्छ । महँगो ट्«याक सुट–कस्ट्युम चाहिँदैन, सुतीको हल्का, खुकुलो तलमाथि लगाउने कपडा भए पुग्छ । व्यायाम गर्ने महँगा इन्सट्रुमेन्ट चाहिँदैन, हातखुट्टा सफा भए (नुहाउ‘दा अझ राम्रो) हुन्छ । महँगो इनर्जी जुस-ड्रिङ्क चाहिँदैन, पिउने सफा तातो, मनतातो, चिसो पानी भए पुग्छ । श्रममा खर्च भएको शक्ति आर्जन गर्न महँगो पौष्टिक आहार चाहिँदैन, सम्यक आहार भए पुग्छ ।

अन्त्यमा, आफ्नो अन्तरआत्मासँग एकाकार हुने अनुभव नै ‘योग’ हो । तथा ‘आसन’ शरीरको त्यो स्थिति हो, जसमा व्यक्ति आफ्नो शरीर र मनसँग शान्त, स्थिर र सुखमा रहन सक्छ । ‘योगसूत्र’मा पतञ्जलि भन्छन्– ‘स्थिर सुखं आसनम् ।’ तसर्थ आसनको अभ्यास शरीरलाई कष्ट नदिई एउटै स्थितिमा धेरैभन्दा धेरै समयसम्म बस्न सक्ने क्षमता बढाउनका लागि गरिन्छ, जस्तो: ‘ध्यान ।’

योगासन राजयोगको अष्टाङ्ग मार्गको तेस्रो सिँढी हो । यस दृष्टिले यसको महत्त्वपूर्ण कार्य–भूमिका ‘समाधि’तिर अग्रसर गराउने उच्च ‘यौगिक’ अभ्यास ‘प्रत्याहार’, ‘धारणा’, ‘ध्यान’ आदिका लागि शरीरलाई ‘स्थिर’ हुन योग्य बनाउनु हो ।

हठयोगको गहिरो सम्बन्ध शरीरलाई उच्च आध्यात्मिक प्रक्रियाका लागि तयार गराउनु नै हो । यसमा आसनहरूद्वारा शरीरलाई शुद्ध गराउनुलाई विशेष महत्त्व दिइएको छ । साधकलाई योगासन स्वयंले आध्यात्मिक अनुभव गराउन नसके पनि यो आध्यात्मिक मार्गको महत्त्वपूर्ण सिँढीचाहिँ हो । यसले आध्यात्मिक शक्ति जागरणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, साउन १, २०७७ ०६:०५