भानुभक्तमा ‘क्रान्तिकारिता’ खोज्नेका विपक्षमा ('बधूशिक्षा'को पूर्ण पाठसहित)

भानुभक्तमा ‘क्रान्तिकारिता’ खोज्नेका विपक्षमा ('बधूशिक्षा'को पूर्ण पाठसहित)

A+ A A-

भानुभक्त आचार्य (वि.सं. १८७१-१९२५) नेपाली साहित्यमा ‘आदिकवि’का रूपमा सुपरिचित छन् । आजभन्दा २ सय ६ वर्षअघि तनहुँको चुँदी रम्घामा जन्मिएका भानुभक्तको परिवार साक्षर थियो भने आर्थिक हिसाबले मध्यम वर्गीय । उनका बाजे श्रीकृष्ण आचार्य आफैँ संस्कृतका विद्वान् थिए । नाति भानुभक्तलाई आफू वनारस जाँदा साथै लगेका थिए श्रीकृष्णले । यसबाट भानुभक्तले ज्ञानको स्थल भनेर चिनिने वनारस बसाइका क्रममै शिक्षाको आवश्यकता राम्ररी बोध गरेका थिए भन्ने पाइन्छ ।

यहाँ भानुभक्तको जीवनी र अन्य सन्दर्भको नभएर उनको अत्यन्तै विवादास्पद कृति ‘बधूशिक्षा’का बारेमा केही चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

‘बधूशिक्षा’ मात्र होइन, भानुभक्तले संस्कृतमा वाल्मीकिले लेखेको रामायणलाई नेपाली सरल भाषामा, त्यो पनि जनजिब्रोमा झुण्डिने छन्दमा अनुवाद गरे । यसका साथै उनले ‘प्रश्नोत्तर’, ‘भक्तमाला’ जस्ता काव्य तथा केही फुटकर कविता पनि रचना गरेका छन् ।

‘बधूशिक्षा’ भानुभक्तले लेखेको ३३ पद्यमा संरचित १ सय ३२ पंक्तिको काव्य रचना हो । यसमा भानुभक्तले बधू अथवा बुहारीलाई काव्यमार्फत् विभिन्न उपदेश दिएका छन् । ती उपदेशमध्ये केहीलाई लिएर लामो समयदेखि विवाद र आलोचना भइरहेको छ ।

हुँदाहुँदा यही बधूशिक्षाकै कारण धेरैजसोले भानुभक्तलाई ‘अमानवीय’, ‘असभ्य’ र ‘रुढ’ भन्दै आएका छन् । यसकै कारण भानुभक्तप्रतिको सम्मानभावलाई त त्याग्दै गएकै छन्, उनको नेपाली भाषा र साहित्यप्रतिको अमूल्य योगदानलाई समेत बिर्सिंदै गएका छन् ।

आखिर के छ ‘बधूशिक्षा’मा, जसले एक जना राष्ट्रिय विभूतिलाई नै यति धेरै आलोचित बनायो, अपमानित बनाउँदै लग्यो ?

‘बधूशिक्षा’को प्रस्तावनामा नै भानुभक्तले लेखेका छन् :

एक थोक भन्छु न मान्नु दुःख हे मित्र तारापति ।
तिम्रा ई जति छन् जहानहरू ता जुझ्न्या रह्या छन् अति ।।
सून्याँ दन्तबझान आज घरको कर्कर् गर्यारको जसै ।
भर्रात् जाग्रान झैँ भयो मकन ता लागेन आँखा कसै ।।१।।

प्रस्तावनामै लेखिएको पहिलो श्लोकले भनेअनुसार भानुभक्त उनका मित्र तारापतिकहाँ गएका थिए । त्यहाँ रात बस्दा त्यस घरका सासू-बुहारीबीचको कचकच वा विवादले आफू रातभर निदाउन सकेनन् ।

र, यही सन्दर्भलाई लिएर नै पारिवारिक बेमेल नहोस्, घरझगडा नहोस्, यसका लागि बुहारीहरू विशेष सजग, सचेत र इमान्दार अनि आज्ञाकारी होऊन् भन्ने उपदेश भानुभक्तले दिन खोजेका अनुमान गर्न सकिन्छ ।

प्रस्तावनाकै दोस्रो पद्यमा धन, इज्जत र घरबार ठूलो भएर पनि यदि घरकी शोभा बुहारी कर्कशा भएमा घर नै नरमाइलो हुने उल्लेख छ ।

यही कारण आफूलाई निकै झोँक उठेर ‘बधूशिक्षा’ बनाएको (लेखेको) भानुभक्तले स्वयं उल्लेख गरेका छन् । र, उनले यो बुहारीका लागि मात्र नभएर पत्नी (श्रीमती), बुहारी र छोरीहरूका लागि पनि तालिमका लागि हो भनेका छन् ।

धन् इज्जत् र घरबार देख्छु बढिया छैनन् कुनै चीज् कमी ।
बूहारी यदि कर्कशा हुन गया क्या घर् गरौला तिमी ।।
साह्रै झोक उठयो मलाइ र बधूशिक्षा बनाया पनी ।
यस्ले पत्नि, बुहारि, छोरीहरूको तालिम् गरौला भनी ।।२।।

‘उपदेश’अन्तर्गत यस काव्यमा भानुभक्तले विशेषगरी बुहारीले कतिबेला के गर्ने, कोसँग कस्तो व्यवहार गर्ने भनेर उपदेश दिएका छन् ।

उपदेशको पहिलो पद्यमा भानुले बुहारीले बिहानै उठेर ईश्वरको ध्यान गरून् भनेका छन् भने ईश्वरको ध्यानपछि आफ्ना श्रीमान्लाई पनि ईश्वर नै मानेर पतिभक्ति गरून् भनेका छन् । यसरी पतिभक्ति गर्दा पतिका पाउमा परून् र घरका कामलाई समेत पतिकै सेवा भनेर गरून् भन्ने उपदेश छ ।

प्रातःकाल महाँ उठेर पहिले ध्यान् ईश्वरैको गरून् ।
सो ईश्वर पति हुन् भनेर पछि त्यो भक्ती पतीमा धरून् ।।
भक्तीले पति ईश्वरै भनि बुझुन् पाऊ-तलैमा परून् ।
पूजा हो पतिको भनेर घरका काम्मा अगाडि सरून् ।।१।।

यसपछि वा पतिको भक्तिपछि सासूको सेवा गरून्, सासूको पाउ परून् र सासूसँग के काम गरूँ भनेर सोधेर काम गरून् भनिएको छ ।

झट्पट् स्नान गरेर शुद्ध जलले सब् देह निर्मल् गरी ।
जस्तो पुग्दछ सोहि माफिक असल् धोती कटीमा धरी ।।
सासूका चरण विन्द युगमा पूजेर पाऊ परून् ।
मैले काम गरुँ क्या अह्राउनु हवस् यो ताहिं बिन्ती गरून् ।।२।।

घरका सबै मान्छेसँग ढोगभेट गरेर काम गर्नेहरूलाई मीठो बचनले काम अह्राउन भनिएको छ ।

पाँचौँ पद्यमा घर बढार्ने, लिपपोत गर्ने काम नित्य होस्, काम गर्नेहरूले नसकेमा आफैँले पनि गर्नू भनिएको छ ।

घर्सब् झारि बढारि नित्य त्यसले लिप्तै र पोत्तै रहोस् ।
चाकर् सब् थलिया गया कहीं, भन्या आफै तयारी रहोस् ।।५।।

यस काव्यमा अधिकांश स्थानमा पतिप्रतिको सेवाभाव र भक्तिभावका कुरा उठाइएको छ । छैठौँ पद्यमा पनि पतिको इच्छा बुझेर काम गर्नू भनिएको छ । स्त्री वा नारीका विभिन्न गहना छन्- शृङ्गारका, जुन आजपर्यन्त लगाउँछन् । तीमध्ये टीका पनि अमूल्य गहना हो नारीको । यही टीकासम्म भए पनि स्त्री वा नारीले लगाउनू, यसले शुभ हुन्छ भनेका छन् भानुले यस श्लोकमा ।

जो इच्छा पतिको छ त्यो बुझि उसै माफिक् सबै काम गरून् ।
जुन स्थान हो चिजको उही लगि उ चिज् राख्न्या स्वभाव् पो धरून् ।।
स्त्रीको खालि निघार् कदापी नरहोस् खाली निधार् भै जति ।
गर्छन् कर्म फलै हुँदैन तिनका टीको लगाया जती ।।६।।

पूजाका सामग्रीमा विशेष ध्यान छ भानुको । त्यस समय अध्यात्म र धर्ममा बढी ध्यान दिने समय भएकाले पनि प्रायः व्राह्मण परिवारमा पूजाआजाका सन्दर्भ बढी आउनु स्वाभाविक हो । अनि भान्साका वा खाना बनाउने र भाँडा माझ्ने कुरा गरेका छन् यस पद्यमा भानुले ।

तस्मात् नित्य टिका लगाई पहिले धन्ँधा पछाडी गरून् ।
पूजाको सरजाम् तयार् गरि सकी भान्छा विषे मन् धरून् ।।
भान्छाको सरजाम चाकर गरून् भाँडा सफाई गरी ।
खाना चीज भण्डारमा पसि झिकुन् आफै अगाडी सरी ।।७।।

रोगी, बालक र वृद्धका लागि खानालगायतको बन्दोबस्तको कुरा गरेका छने आठौँ पद्यमा । यसै पद्यमा भानुले मीठा चिज बनाएर सासू-ससुरा-पतिलाई पहिला खुवाएर अन्यलाई खुवाउनू भनेका छन् ।

रोगी बालक बृद्ध कोहि घरमा हुन्छन् तिन्को पनि ।
धत् जानीकन तम्तयार चिज गरून् खान्या छ यस्तो भनी ।।
यस्ता रीत् सित चीज् वनाइ बढिया सासू-ससूरा-पति ।
लाई ख्वाइ सकेर फेरि घरका खाउन् जहान् छन् जति ।।८।।

सबैलाई खुवाई पियाई गरेर चुह्लो चौको सफा गर्नु, जूठा भाँडा माझ्नू, सबै सामान उचित ठाउँमा राख्नू भन्ने उपदेश छ नवौँ पद्यमा ।

ख्वाई प्याइ सकेर सर्ब परिवार्ले खाइ सक्छन् जर्सै ।
चूल्हा चौकी लिपाइ जल्दि ति जुठा भाँडा मझाउन् तसै ।।
जो चीज बस्तु भन्डार देखि अघि जो झीकेर ल्याई थिइन् ।
सो संझेर तुरुन्त सोहि थलमा ती बस्तु राखी दिउन् ।।९।।

दशौँ पद्यमा अल्छी नगरी थान्को मान्को गर्न, धागो, बाती कात्न, दुना, टपरी बुन्न तथा टपरा बुन्ने सिन्का तयारी राख्न उपदेश दिन्छन् भानु ।
अल्सी दूर गरेर नारिहरुले थान्को र मान्को गरी ।
काम्धाम्मा परिवार लायर विचार् गर्दै रहुन् दिन् भरी ।।
धागा बत्ति समेत काति टपरी दूना बोहोता पनी ।
सिन्का साफ चिरेर राखुन् अनी चाहिन्छ काममा भनी ।।१०।।

एघारौँ पद्यमा भानु नारीलाई पूजा, ब्रत गर्न उपदेश दिन्छन् ।

बाह्रौँ पद्य कति सुन्दर र नारीकै हितमा केन्द्रित छ । भानु यस पद्यमा रोगी, बालक, वृद्ध, सासू, ससुरा, जेठाजु, देवर, फुपू, आमाजू, नन्द जति आफन्त छन्, तिनलाई उनीहरूले खाएजति खाजा बनाएर दिन भन्दै यसो गरेर सबै परिवारलाई आफ्नो वसमा लिन सुझाएका पनि छन् ।

रोगी बालक बृद्ध सासु ससुरा जेठाजु देवर् पनि ।
फूपू सासु अमाजु नन्द जति छन् खान्छन् इ खाजा जति ।।
सब्को हित् घत जानि नित्य दिनमा खाजा बनाई दिउन् ।
यस् रीत्ले अति खुश् बनाइ परिवार सब्लाई हात्मा लिउन् ।।१२।।

तेह्रौँ पद्यले भने तत्कालीन समयलाई ठ्याक्कै बोलेको छ । त्यो अर्थात् भानुभक्तकालीन समय भनेको सतीप्रथा, दासप्रथा कायम रहेको समय थियो । श्रीमान्को मृत्युसँगै यौवना होस् वा वृद्धा, महिला श्रीमान्सँगै मृत्युवरण गर्नुपथ्र्यो । त्यही सन्दर्भलाई झल्काउने गरी भानुले यस पद्यमा उल्लेख गरेका छन् ।

‘मर्दका १० वटी स्वास्नी’ भन्ने आहान त हिजोअस्तिसम्म पनि हाम्रो समाजमा व्याप्त थियो । यस पद्यमा पनि श्रीमान्ले सौता ल्याए पनि सौताको रिस नगर्न र भोलि श्रीमान् मर्दा सौतासँगै सती जानुपर्ने हुँदा मिलेर बस्न उपदेश दिएका छन् ।
सौताको रिस गर्नु पाप छ बहुत् एकै दुबैका पति ।
मर्दामा पनि जानुपर्छ जसले मीलेर सङ्गै सती ।।
यस्तो जानि नमानि केहि मनमा मीलून् बहूतैै गरी ।
टाल्टुल गर्नु फुट्यो टुट्यो घर भन्या सिप्लाई जाहेर् गरी ।।१३।।

बीचका अन्य पद्यमा सामान्य चर्चा गरेका छन् भने अठारौँ पद्यमा पति, सासू, ससुरा, जेठाजुलाई मान्नू भनेर शास्त्रले भनेका कुरा उल्लेख गरेका छन् । यद्यपि, पतिजस्तो अरू कोही नहुने उनको भनाइ छ । उनी सासू, ससुरा, जेठाजु मर्दा सती जानु नपर्ने तर पति मर्दा सती जानुपर्ने भएकाले पनि पतिलाई विशेष ठान्छन् र महिलालाई पतिप्रति विशेष ध्यान दिन उपदेश दिन्छन् ।

भन्छन् शास्त्र पति र सासु ससुरा जेठाज्यु मान्नू भनी ।
भन्छन् ता पनि जो पति छ उसरी हूँदैन कोही पनी ।।
दृष्टान्तै पनि मिल्छ सासु ससुरा जेठाज्यु बित्ता सती ।
को् जान्छन् पति पो वित्या पनि भन्या जानू छ संगै सती ।।१८।।

यस काव्यमा अत्यन्त विवादित पद्य हो उन्नाइसौँ पद्य । यस पद्यमा लेखिएका विषयले नै समग्र भानुभक्तप्रतिका सम्मान र सद्भावमा ठेस पुर्‍याएको छ ।

यस पद्यमा भानुले बुहारी (महिला)ले हाँस्नु नहुने उल्लेख गरेका छन् । भानु नारीले कहिल्यै हाँस्नु नहुने, वेश्याहरू मात्र हाँस्ने भन्दै वैश्यै नभए पनि जथाभावी हाँस्ने नारीले घरको सबै काम नास गर्ने बताउँछन् ।

एक्लै त नारीले हाँस्नै नहुने र कोही अर्की संगी भएमा त झनै हाँसेरै दिन बिताउने अनि यसो गर्दा सबै काम लथालिंग हुने उल्लेख छ यस पद्यमा ।

हाँस्नू छैन कदापि नारिहरुले बेश्या हुने हाँस्तछन् ।
बेश्या लौ नहउन् तथापि घरको काम् ती सबै नास्तछन् ।।
एक्लै हाँस्न हूँदैन कोहि नभई अर्को सँगी भो जसै ।
हाँस्तैमा दिन जान्छ एहि रितले सब् काम बित्छन् तसै ।।१९।।

२७औँ पद्यले पनि सासू र पतिकै सेवाको कुरा उठाएको छ । घरधन्दा सबै सकेर सासूका पाउ मिचेर सासू निदाएपछि मात्र पतिसँग जान भनिएको छ ।

छिनि सकि सब धन्दा सासुको पाउ मिच्दी ।
उँघिकन विखबर् भै पाउ मिच्दै त ढल्दी ।।
टहल गरि टहल्ने सासुलाई रिझाई ।
पतिसित तब जावोस् स्त्री टहल् गर्नलाई ।।२७।।

२८औँ पद्यमा पतिसँग गएर पतिले चाहेका काम गर्न भनिएको छ । पतिलाई किसमिस, दाख, बदाम, मिस्री, नरिवल आदि पोषणयुक्त चिज दिन र पतिका पाउ मिच्न भनिएको छ ।

प्राणका नाथ पतिका अगाडी गइ जो फर्माउँछन् सो गरोस् ।
भन्छन् ल्यान तमाखु खान्छु भनि ता चाँडै तमाखु भरोस् ।।
किस्मिस् दाख बदाम मिस्रि नरिवल् जो चिज छ सो सो दिई ।
पाऊ मिच्न तयार भै अघि सरोस् तेल्को कटौरा लिई ।।२८।।

२९औँ पद्यले पतिका पाउ मिचिसकेपछि पाउमा ढोग गरेर दिनभर आफूले गरेका कामबारे सुनाउन भनेका छन् ।

आज्ञा माफिक पाउहरुमा मर्दन बहूतै गरी ।
पाऊमा शिर राखि सब् तहिं भनोस् जो काम गरी दिन् भरी ।।

३०औँ पद्यमा यी सबै कुरा पतिलाई भन्दाभन्दै पति निदाउनेछन् र पति निदाएपछि पतिका काखमा बुहारी निदाऊन् भनिएको छ । ओहो, योभन्दा सुन्दर पति-पत्नीको सम्बन्ध अरू होला र ! अनि हामी बाह्र हात उफ्रिएर भानुभक्तको यही काव्य र यसमा भएका अर्ति वा उपदेशलाई लिएर तथाकथित क्रान्तिकारिता देखाउँछौँ ।

जति गरि दिनमा काम् सो सबै विन्ति गर्दी ।
मधुर बचन बोल्दी स्वामिको चित्त हर्दी ।।
पतिकन यस रित्ले बातले खुस बनाओस् ।
जब त पति निधाउन् काखमा त्यो निधाओस् ।।३०।।

भानुले यो बधूशिक्षा तयार पारेर नारीको हित जनाएको बताएका छन् । यसले कुलको रक्षा गर्ने र परिवारमा सहजता आउने उनको भनाइ छ ।

स्त्रीको धर्म पतिब्रता अति ठुलो जो गर्छ भक्तिले ।
आफ्ना कुल सब तारि पितृहरूको कुल तार्छन् शक्तिले ।।
स्त्रीको जन्म भयो भन्या त पतिको सेवा छ साह्रै ठुली ।
जो सेवा त गरी अनेक् अरु गरोस् साँचो कुरामा भूली ।।३३।।

यसरी भानुभक्तको बुहआलोचित वा विवादित ‘बधूशिक्षा’लाई रौँ चिरा केलाउँदा पनि भानुभक्तलाई अहिलेका तथाकथित आमूल परिवर्तनकारी वा तथाकथित क्रान्तिकारीले भनेजस्तो वा आरोप लगाएजस्तो अमानवीय, महिलाविरोधी वा कुनै प्रकारका देखिँदैनन् भानु ।

यतिचाहिँ हो कि उनको माथि उल्लेखित उन्नाइसौँ पद्यमा भने नारीप्रति केही नमीठो भाषा शैली प्रयोग भएको छ । नारीलाई हाँस्न बन्देज लगाइएको बुझिन्छ यसबाट । तलका २ पंक्तिले भने नारीले हाँसेर बस्दा वा संगीसँग अलमलिइरहँदा काम, व्यवहार बित्ने उल्लेख छ । यस अर्थमा उपदेशकै हिसाबले हेर्दा भने आसय ठीक भए पनि हाँस्ने नारीलाई वेश्यासँग तुलना गर्नुले भानुभक्त आलोचित हुन पुगेका देखिन्छ ।

तथापि, भानुभक्त जन्मिएको र हुर्किएको अनि उनले यो काव्य रचना गरेको समय, परिवेश र तत्कालीन समाजको मान्यता अनि धारणा र व्यवहारलाई सापेक्ष हेर्नु जरुरी छ, उनका रचनाबारे विश्लेषण गर्दा ।

२ सय वर्षअघिको नेपाली समाजको सोच, व्यवहार र मूल्य-मान्यता कस्ता थिए होलान् ? ती समाजका अवधारणा, सामाजिक व्यवस्थाभन्दा बाहिर गएर कसरी कुनै साधारण लेखकले लेख्न सक्थ्यो । राणाकालको अन्त्यतिरभन्दा अगाडि अथवा चरम जहानियाँ राणाकालका समयमा कुन माइका लालले राणाविरोधी रचना गर्न सक्यो वा राणाका विरुद्धमा बोल्न सक्यो ? त्यसअघि पनि कुन शासकका विरुद्ध कुनै स्रष्टा, कलाकारले चर्को आवाज दियो ?

अनि भानुभक्तलाई क्रान्तिकारी खोजेर हुन्छ ? २ सय वर्षअघिको त्यो अनपढ, अशिक्षित, पिछडिएको, निरङ्कुश शासकका वशमा रहेको, सतीप्रथा, दासप्रथाको भयावह परम्परा रहेको समाजमा, त्यस समयमा भानुभक्तमा क्रान्तिकारिता खोज्ने, भानुभक्तमा आमूल परिवर्तनचेत चाहने, भानुभक्तमा पूर्णविराम, कृष्णसेन वा खगेन्द्र सङ्ग्रौला खोज्ने आजका तथाकथित विद्वान्, प्राज्ञ, प्राध्यापक, डाक्टर आदिको चेत देखेर सामान्य मान्छे पनि लज्जित बन्छ ।

कला, साहित्य भनेका तत् समयका र समाजका प्रतिबिम्ब हुन् । तत्कालीन समय र समाज अनि त्यस समयका मानिसको मनोविज्ञान, व्यवहार र चालचलनबारे थाहा पाउन वा तत्कालीन सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिकलगायतका व्यवस्था र अवस्था थाहा पाउन वा अध्ययन गर्न यस्ता कला र साहित्य सहयोगी बन्ने मात्र हुन् । त्यसबाहेक अन्य चाहना राख्नु बेकार हो ।

आज भानुभक्तलाई बढी उत्तेजित भएर आलोचना गर्ने, गाली गर्ने वा आदिकवि नै नमान्नेहरूको एउटा झुण्ड छ, जसले आफूलाई ‘प्रगतिशील’ वा ‘प्रगतिवादी’ भन्न रुचाउँछन् । यस्ता व्यक्तिहरूको आग्रह नै गलत छ । उनीहरूमा लादिएको तथाकथित ‘प्रगतिशील’ वा ‘प्रगतिवादी’ चेतको परिणाम आफ्ना संस्कृति, सभ्यता, भाषा, साहित्यका साथै आफ्नै इतिहास र पूर्खाको योगदानमाथि अनेक आलोचना र नकारात्मक टिप्पणी गरिरहेका पाइन्छ ।

उनीहरूले अझै पनि के बुझ्न जरुरी छ भने, कुनै पनि समयका सबै स्रष्टाले हरेकका लगाम लगाइएका तथाकथित राजनीतिक दर्शन र सिद्धान्तमा टेकेर, उनीहरूकै स्वार्थ र चाहनाअनुसारका रचना गरिदिँदैन र त्यो सम्भव पनि छैन ।

यसर्थ, भानुभक्त हुन् वा शंखधर साख्वा अथवा फाल्गुनन्द हुन् वा विद्यापति, यी सबैका आआफ्ना क्षेत्रमा, आआफ्ना समय र कालखण्डमा महत्त्वपूर्ण योगदान छन्, त्यसलाई कसैले र कहिल्यै भुल्नु भनेको आफ्नै इतिहास र पुर्खाप्रति अन्याय गर्नु हो ।

सकारात्मक र नकारात्मक पक्ष सबैमा हुन्छन्, छन् तर उसका नकारात्मक सामान्य पक्षका पर्दामा सकारात्मक, ऐतिहासिक र महत्त्वपूर्ण योगदान बिर्सिइनुहुँदैन ।

पढ्नुहोस् पूरा 'बधूशिक्षा'

प्रस्तावना

एक थोक भन्छु न मान्नु दुःख हे मित्र तारापति ।
तिम्रा ई जति छन् जहानहरू ता जुझ्न्या रह्या छन् अति ।।
सून्याँ दन्तबझान आज घरको कर्कर् गर्‍याको जसै ।
भर्रात् जाग्रान झैं भयो मकन ता लागेन आँखा कसै ।।१।।

धन् इज्जत् र घरबार देख्छु बढिया छैनन् कुनै चीज् कमी ।
बूहारी यदि कर्कशा हुन गया क्या घर् गरौला तिमी ।।
साह्रै झोक उठयो मलाइ र बधूशिक्षा बनाया पनी ।
यस्ले पत्नि, बुहारि, छोरीहरूको तालिम् गरौला भनी ।।२।।

हुन त म अतिथी हूँ यस् बिनूँ के छ खाँचो ।
तर पनि त म भन्छु मित्र ह्वौ जानि सांँचो ।।
घर चतुरञि गर्छन् बुद्धिमान्ले अगाडि ।
बखत चुकि दिंदामा हुन्छ काहांँ पछाडि ।।३।।

उपदेश

प्रातःकाल महाँ उठेर पहिले ध्यान् ईश्वरैको गरून् ।
सो ईश्वर पति हुन् भनेर पछि त्यो भक्ती पतीमा धरून् ।।
भक्तीले पति ईश्वरै भनि बुझुन् पाऊ–तलैमा परून् ।
पूजा हो पतिको भनेर घरका काम्मा अगाडि सरून् ।।१।।

झट्पट् स्नान गरेर शुद्ध जलले सब् देह निर्मल् गरी ।
जस्तो पुग्दछ सोहि माफिक असल् धोती कटीमा धरी ।।
सासूका चरण विन्द युगमा पूजेर पाऊ परून् ।
मैले काम गरुँ क्या अह्राउनु हवस् यो ताहिं बिन्ती गरून् ।।२।।

मान्छे छन् घरका सबै जति जना तिन्लाई ढोग् भेट् गरी ।
चाकरलाइ अह्राउनू खुशि हुँदै मीठा वचन्ले गरी ।।
माटो पानी खराउ ओटन रुमाल् धोती दतीउन् धरी ।
स्नान् गन्र्या अखढा जहाँ छ तहीं गै राखुन् तयारी गरी ।।३।।

पूजाको सरजाम् गरून् पति पूजा गर्छन् प्रभूको भनी ।
पूजामा खतडा कदापि नपरोस् कुनै कुराले पनी ।।
कस्तै अल्मलमा रहोस् घरमहाँ आया जगाया अलक् ।
जोगी जञ्गमले भन्या मुठी दिनू ढीलो नगर्नू पलक् ।।४।।

घर्सब् झारि बढारि नित्य त्यसले लिप्तै र पोत्तै रहोस् ।
चाकर् सब् थलिया गया कहीं, भन्या आफै तयारी रहोस् ।।
स्वामीका चरणविन्द युगको भक्तिले. पान गरून् ।
निर्मल् देह गराउनकन उ जल् केही शरीरमा छरून् ।।५।।

जो इच्छा पतिको छ त्यो बुझि उसै माफिक् सबै काम गरून् ।
जुन स्थान हो चिजको उही लगि उ चिज् राख्न्या स्वभाव् पो धरून् ।।
स्त्रीको खालि निघार् कदापी नरहोस् खाली निधार् भै जति ।
गर्छन् कर्म फलै हुँदैन तिनका टीको लगाया जती ।।६।।

तस्मात् नित्य टिका लगाई पहिले धन्ँधा पछाडी गरून् ।
पूजाको सरजाम् तयार् गरि सकी भान्छा विषे मन् धरून् ।।
भान्छाको सरजाम चाकर गरून् भाँडा सफाई गरी ।
खाना चीज भण्डारमा पसि झिकुन् आफै अगाडी सरी ।।७।।

रोगी बालक बृद्ध कोहि घरमा हुन्छन् तिन्को पनि ।
धत् जानीकन तम्तयार चिज गरून् खान्या छ यस्तो भनी ।।
यस्ता रीत् सित चीज् वनाइ बढिया सासू–ससूरा–पति ।
लाई ख्वाइ सकेर फेरि घरका खाउन् जहान् छन् जति ।।८।।

ख्वाई प्याइ सकेर सर्ब परिवार्ले खाइ सक्छन् जर्सै ।
चूल्हा चौकी लिपाइ जल्दि ति जुठा भाँडा मझाउन् तसै ।।
जो चीज बस्तु भन्डार देखि अघि जो झीकेर ल्याई थिइन् ।
सो संझेर तुरुन्त सोहि थलमा ती बस्तु राखी दिउन् ।।९।।

अल्सी दूर गरेर नारिहरुले थान्को र मान्को गरी ।
काम्धाम्मा परिवार लायर विचार् गर्दै रहुन् दिन् भरी ।।
धागा बत्ति समेत काति टपरी दूना बोहोता पनी ।
सिन्का साफ चिरेर राखुन् अनी चाहिन्छ काममा भनी ।।१०।।

पूजा ब्रतादिहरुका जति तीथि पर्दछन् ।
सम्झे्.र गर्नु नभुलीकन पाप हर्दछन् ।।
ठूलो ब्रतै त पनि सेवन गर्नलाई ।
क्यै छैन फेरि अरु निश्चय नारिलाई ।।११।।

रोगी बालक बृद्ध सासु ससुरा जेठाजु देवर् पनि ।
फूपू सासु अमाजु नन्द जति छन् खान्छन् इ खाजा जति ।।
सब्को हित् घत जानि नित्य दिनमा खाजा बनाई दिउन् ।
यस् रीत्ले अति खुश् बनाइ परिवार सब्लाई हात्मा लिउन् ।।१२।।

सौताको रिस गर्नु पाप छ बहुत् एकै दुबैका पति ।
मर्दामा पनि जानुपर्छ जसले मीलेर सङ्गै सती ।।
यस्तो जानि नमानि केहि मनमा मीलून् बहूतैै गरी ।
टाल्टुल गर्नु फुट्यो टुट्यो घर भन्या सिप्लाई जाहेर् गरी ।।१३।।

अर्काको घरमा नजानु कहिल्यै आफ्ना घरैमा बसी ।
जे हूनू सब चीज जती छ घरमा कूना र कानी पसी ।।
पर्छन् श्राद्ध दशै तिहार अरु चाड् चाहिन्छ तिन्मा जती ।
ती चिज् सम्झि अगाडी संग्रह गरोस् यस्मा नचूकोस् रती ।।१४।।

मान्या जन् कन मान्नु जान्नु घरको ठग्को ठगाञी पनी ।
सब् सासूसित भन्न जानु उ गरून् यस्को सजाञी भनी ।।
यस्ता रीत् सित् सब् गरेर बशमा राखोस् सबैमा दया ।
तिन्को याद तुरुन्त गर्नु जन जो भोका र नाङ्गा भया ।।१५।।

पहुना जति आउँछन् घरमहाँ दर्जा छ तिन्को जति ।
सो जानेर उसै बमोजिम गरोस् मज्र्याद् न चूकोस् रति ।।
पाउन् पापि कठोर चोरहरुले सोही बमोजिम् जवाफ् ।
राखोस् इष्ट कुटुम्ब मित्रहरुमा अमृत् सरीको रवाफ् ।।१६।।

साँचो बोल्नु नबोल्नु बात कहिल्यै झुटो भन्याको रति ।
आखिर मर्नु छ पाउनू छ उति फल् यहाँ गर्‍याको जति ।।
यस्तो ज्ञान् मनमा लिईकन रहुन्. सासू ससूरा पति ।
जे भन्छन् उहि गर्नु छैन अरु ता संसार तन्र्या गति ।।१७।।

भन्छन् शास्त्र पति र सासु ससुरा जेठाज्यु मान्नू भनी ।
भन्छन् ता पनि जो पति छ उसरी हूँदैन कोही पनी ।।
दृष्टान्तै पनि मिल्छ सासु ससुरा जेठाज्यु बित्ता सती ।
को् जान्छन् पति पो वित्या पनि भन्या जानू छ संगै सती ।।१८।।

हाँस्नू छैन कदापि नारिहरुले बेश्या हुने हाँस्तछन् ।
बेश्या लौ नहउन् तथापि घरको काम् ती सबै नास्तछन् ।।
एक्लै हाँस्न हूँदैन कोहि नभई अर्को सँगी भो जसै ।
हाँस्तैमा दिन जान्छ एहि रितले सब् काम बित्छन् तसै ।।१९।।

मानिस्को त बताउँ क्या अब विचार पक्षी पशूको पनी ।
पाल्याको छ भन्या तुरुन्त बुझ्नू क्या आज खायो भनी ।।
जस्सै भो कसिंगर् बढार्नु घर भर् काहीं नराखोस् रती ।
स्त्रीले जान्नु बिचार राखि मनमा एस्तो बताऊँ कती ।।२०।।

खान्या चीज् जति छन् सबै नजरले हेरेर ढाक्छोप् गरून् ।
जो चीज हुन्छ सुकाउन्या तिनकनै ल्याएर घाम्मा धरून् ।।
खान्या चीज कुहेर फाल्न नपरोस् दीनू कि खानू बरू ।
एती जान्नु अवश्य धेर् अब बखान् कुन् कुन् कुराको गरूँ ।।२१।।

खान्या चीज नहेरि केहि नकुहुन् सब् पैह्रन्या चीज पनी ।
सप्पै याद रहोस् सदा मन महाँ यो चीज् छ यहाँ भनी ।।
चीज् ता छन् घरमा तथापि मनमा छैनन् त भै क्या भयो ।
आखिर् चीज् घरमा भई बखतको काम सब् बिती गयो ।।२२।।

जो चीज् छन् घरमा हिरा तल पिह्रा सब् चीज् मनैमा रहुन् ।
जो खोज्छन् पतिले उ चीज् उहि बखत् ल्याएर चाँडो दिउन् ।।
खोज्दामा छन ता थियो तर कता राख्याँ हरायो भनी ।
भन्नू यो पति थ्यैं पर्‍यो पनि भन्या मानोस् मरे झै अनी ।।२३।।

पूजाको सरजाम जति जति थोक् चाहिन्छ सो सब् गरी ।
साँझमा बत्ति जलाउनू अति ठुला पानस् विषे तेल् धरी ।।
खान्या चीज बनाइ खान दिनु जो खान्छन् परीवारले ।
जुन् चीज् राख्नु भँडार पर्छ नभुली सब् राखनु संभारले ।।२४।।

दिनदिन घरमा जो पाहुना बस्न आया ।
तिनकन नखुवाई आफुले क्यै नखाया ।।
गृहिणी भइ रह्याको यो ठुलो धर्म जान्नु ।
विहक सकि दियाको अन्न भन्या त ठान्नु ।।२५।।

काम्का खातिर जति चीज घर्का दिन्मा झिक्याका थिया ।
रात्रीमा त उ काम् हुुँदैन सब चीज् थन्क्याइ राखी दिया ।।
सम्झी कत्ति न मानि अल्सि सब चीज् थन्क्याइ ताल्चा पनी ।
लाउन् चोर चकार डाँकुहरुले देख्नै नपनउन् भनी ।।२६।।

छिनि सकि सब धन्दा सासुको पाउ मिच्दी ।
उँघिकन विखबर् भै पाउ मिच्दै त ढल्दी ।।
टहल गरि टहल्ने सासुलाई रिझाई ।
पतिसित तब जावोस् स्त्री टहल् गर्नलाई ।।२७।।

प्राणका नाथ पतिका अगाडी गइ जो फर्माउँछन् सो गरोस् ।
भन्छन् ल्यान तमाखु खान्छु भनि ता चाँडै तमाखु भरोस् ।।
किस्मिस् दाख बदाम मिस्रि नरिवल् जो चिज छ सो सो दिई ।
पाऊ मिच्न तयार भै अघि सरोस् तेल्को कटौरा लिई ।।२८।।

आज्ञा माफिक पाउहरुमा मर्दन बहूतै गरी ।
पाऊमा शिर राखि सब् तहिं भनोस् जो काम गरी दिन् भरी ।।
यस्तो भो यसरी गर्‍याँ यति गर्‍याँ गन्र्या छु यो यो पनी ।
भन्न्या काम कुरो भनोस् पति पनी ई बात सूनुन् भनी ।।२९।।

जति गरि दिनमा काम् सो सबै विन्ति गर्दी ।
मधुर बचन बोल्दी स्वामिको चित्त हर्दी ।।
पतिकन यस रित्ले बातले खुस बनाओस् ।
जब त पति निधाउन् काखमा त्यो निधाओस् ।।३०।।

यति सब बधुशिक्षाका सिलोक् जो बनाञाँ ।
पढीलिनु सबले नारीको हित् जनाञाँ ।।
यहि रितसित जो स्त्री नित्य सब् काम गर्छन् ।
उभयकुल सँगै ली ती सहज् पार तर्छन् ।३१।।

स्त्रीको धर्म पतीमती पनि मन्र्या बखतको गति ।
बाचुञ्जेल सुख भोग पनि बुझि लिंदा को दिन्छ त्यसले जति ।।
स्त्रीको धर्म पति जती त अरुथोक देख्दैन मन्ले रति ।
यसलोकमा परलोकमा सुख दिन्या सो हेर जान्छ सती ।।३२।।

स्त्रीको धर्म पतिब्रता अति ठुलो जो गर्छ भक्तिले ।
आफ्ना कुल सब तारि पितृहरूको कुल तार्छन् शक्तिले ।।
स्त्रीको जन्म भयो भन्या त पतिको सेवा छ साह्रै ठुली ।
जो सेवा त गरी अनेक् अरु गरोस् साँचो कुरामा भूली ।।३३।।