योगैयोगले भरिएको नाम- वियोगी

A+ A A-

विक्रमको ३० को दशक समकालीन नेपाली कविताको दशक मानिन्छ । यस दशकको अग्रणी कविका रूपमा कृष्णभूषण बललाई मानिएको छ । २० को दशकले गरेको प्रयोगवादी यात्राको क्लिष्टतालाई यस दशकले पूर्णतया विस्थापन गरेको छ ।

३० को दशकका कविताहरू सम्प्रेषणीय र वैचारिक थिए । खासगरी प्रजातन्त्रप्रति आग्रही यस दशकका कविताहरूले नेपाली साहित्यमा वैचारिक धरातलको खोजी गरेका देखिन्छ । २०३३ सालको बीपी कोइरालाको राष्ट्रिय मेलमिलापको प्रस्तावसहित स्वदेश फिर्तीपछि नेपाली राजनीतिमा ठूलो भूकम्प आएको थियो ।

पञ्चायती निरङ्कुशता र अभिव्यक्तिको कुण्ठाग्रस्त वातावरणमा एउटा आशाको सञ्चार गएको थियो । यस सङ्कुचनबाट मुक्ति खोजीरहेको युवापुस्ताले आफ्नो भावनात्मक अडान पाएको अनुभव गरेको थियो ।

२० को दशकका भूपि, वैरागी, मोहन कोइराला, कृष्णभक्त, ईश्वरबल्लभ आदिहरूको बिम्बात्मक र मिथिकीय कविताहरूको क्लिष्टतामा हराइरहेका कविताका पाठकहरूलाई पनि यो नयाँ पुस्ता सरल र आकर्षक बन्यो ।

यसै कालमा आएको राजनीतिक उथलपुथल र जनमतसङ्ग्रहले कविहरूलाई मुक्त हुन राम्रो बाटो बनाइरहेको थियो । सडक कविता क्रान्ति यस दशकको महत्त्वपूर्ण कविता आन्दोलन थियो । ३० को दशकका कविहरू नवप्रजातान्त्रिक आन्दोलनका काव्यिक संवाहक मानिन्छन् । यही कालकै कविता परम्परा ४० को दशकको पनि निरन्तरता थियो, जसले २०४६ सालको जनआन्दोलनसम्म आफूलाई फैलाउन सक्यो ।

३० को दशकका कवि जमातहरूभित्र एउटा सक्रिय र स्पष्ट पहिचान बोकेको कविका रूपमा वियोगी बुढाथोकीलाई पनि लिनुपर्छ । सचेत र परिवर्तनकामी सोचले भरिएका कवि वियोगीका कविताले नयाँ युगको आह्वान गर्छन् ।

प्रजातन्त्रवादी चेतनाले भरिएका उनी आफ्नो दह्रो वैचारिक धरातलले सम्पन्न छन् । देशलाई उज्यालो युगतिर प्रविष्ट गराउन उनी आफ्ना प्रत्येक कवितामा प्रतिबद्धता बोल्छन् । कवि वियोगीभित्र विद्रोह अत्यन्त तीक्ष्ण शक्तिका साथ उभिएको छ ।

विद्रोह नै जीवनको प्रमुख तत्त्व हो । विद्रोह नभएको जीवन त मानिसको हुन पनि सक्दैन, त्यो त दासताको प्रतीक बन्छ । जीवनलाई जीवन जस्तो बनाउनुपर्दा कति अस्वीकृतिहरू आफैँभित्र उम्रिरहन्छन्, तिनलाई उम्रिन दिनै पर्छ नै । वियोगीले आफूभित्र उम्रिने प्रत्येक विद्रोहलाई कविताका माध्यमबाट निकास दिने गरेका देखिन्छ ।

२०३६ सालदेखि कविता लेखन गर्न थालेका वियोगीको काव्ययात्राले ४ दशक अवधि पार गरिसकेको छ । सिर्जनात्मक लेखनसँगै सम्पादन तथा संस्थागत गतिविधिमा समेत निरन्तर सक्रिय कवि वियोगी बुढाथोकी काठमाडौंमै जन्मिएर हुर्किएका कविसमेत हुन् ।

राजधानीमा राजधानीबाहिरबाट आई सक्रिय रहेका कविहरूको संख्या धेरै छ । काठमाडौंमा जन्मिएर पनि पछि पर्ने धेरै कविहरू काठमाडौंभित्रै छन् । तर, वियोगीले यी सबै प्रतिष्पर्धाहरूमा भाग लिँदै आफूलाई नेपाली कविताको मूलधारमा उभ्याउन सफल भएका छन् ।

पहिलो कृति २०४२ सालमा ‘समयलाई सञ्चो छैन’ (कवितासङ्ग्रह) प्रकाशन गरी कृतिकारका रूपमा देखापरे तापनि फुटकर रचनाहरू विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा त्यसबेलासम्ममा प्रशस्त प्रकाशन भइसकेका थिए । उनको दोस्रो कृति थियो, ‘काठमाडौं धाइरहेछु’ (कवितासङ्ग्रह), २०४९ सालमा प्रकाशित । यस सङ्ग्रहमा पनि उनी कविताभित्र चेतनाका संवाहक देखापरेका छन् ।

काठमाडौंलाई कविले आफ्ना विभिन्न कविताहरूमा सम्बोधन गरेका छन् । ‘समयलाई सञ्चो छैन’ सङ्ग्रहभित्र ‘राजधानी’ शीर्षकमा काठमाडौंलाई यसरी सम्बोधन गर्छन्ः
   राजधानी-
   एउटा विशाल आकाश बोकेको हुनुपर्छ छातीमा
   एउटा समानताको धरती ओछ्याएको हुनुपर्छ यथार्थमा
   आकाश स्वच्छ र नौलो हुनुपर्छ
   धरती खुला र सीमाहीन हुनुपर्छ ।

त्यही राजधानीलाई ‘काठमाडौं धाइरहेछु’मा भन्छन्ः

सम्पन्न, असम्पन्न आकृतिहरूमा देश बाँडिन रुचाउँदैन
सुगम, दुर्गममा छुट्टिएर पनि देश हाँस्न मन गर्दैन
सन्तुष्टि भन्ने रोग पनि निको नहुने रहेछ
आमाको नातामा सधैँसधैँ लाम्टा चुसाएर
सत्कारको व्यञ्जनामा खुसीहरू पोखेर
हुर्काउनु, बढाउनु र बाटो देखाउनु काठमाडौंले बोकेको रहेछ ।

एउटै राजधानीलाई भिन्दाभन्दै कवितामा भिन्दैभिन्दै पाराले प्रस्तुत गर्दा देशलाई राजधानीले कसरी उपयोग गरिरहेको छ र आफू सम्पन्न भइरहेको छलाई हेरेका छन् । उनका प्रत्येक कविताले समसामयिक समस्याहरूलाई विषयको केन्द्र मानेको पाइन्छ ।

‘आफन्तका चोटहरू’ गजलसङ्ग्रह २०५२ मा प्रकाशन गरी गजल विधातिरको आफ्नो रुचिलाई पनि उनले चिनाएका छन् । खासगरी काव्य क्षेत्रमा सक्रिय उनको कलम समसामयिक लेख निबन्धहरूतिर पनि देखापर्छ । विभिन्न साहित्यिक संघसंस्थामा सक्रिय कवि वियोगी राजधानीको साहित्यिक गतिविधिका एक बिम्ब नै मानिन्छन् ।

हाल ‘शिवपुरी सन्देश’ साहित्यिक पत्रिकाको सम्पादकका रूपमा रहेर निरन्तर विभिन्न प्रकारका विशेष अंकहरूमार्फत् विधा तथा प्रतिभाहरूलाई चिनाउने काम गरिरहेका छन् ।

बिर्सिएर यता नआऊ आउँदा खुसी रुन्छ
टाढै बस्यौ भने मलाई यादको मातले छुन्छ ।

अभिव्यक्ति कला यसरी भरिएको देखिन्छ वियोगीमा । सजिलै तर कति मीठो भनेका उनले ? ‘खुसी रुन्छ’ यस अभिव्यक्तिले अनौठो भाव बोकेको देखिन्छ । खुसी पनि रुन्छ रे अर्थात् खुसी धेरै भएपछि पनि आँखाबाट आँसु बग्छ- मान्छे रुन्छ ।

वियोगीमा भाव गाम्भीर्यको मात्रा प्रचुर छ ।

३० को दशकले जन्माएका कवि वियोगी कवितामा निरन्तर लागिरहने कवि हुन् । उनको ‘गोपाल र गोपालहरू’ शीर्षकको धारावाहिक लेखन लामो समय विभिन्न पत्रपत्रिकामा निरन्तर प्रकाशन भइरह्यो । गोपाललाई प्रतीक बनाई युगको अध्ययन गरिरहेका उनी तिनै कविताहरूबाट सोचको तहमा कति तलसम्म उत्रिन सक्छन् भन्ने उदाहरण बन्छन् ।

कवि वियोगी समकालीन नेपाली कवि पुस्ताका एक बिम्ब देखिन्छन् । निरन्तरता उनको व्यक्तित्वको पहिचान हो । लागिरहने, नथाक्ने, नहतारिने र नगल्ने उनको स्वभाव देखिन्छ । कृतिले व्यक्तिको पहिचान बोक्ने हुनाले कवि वियोगीलाई चिनाउने उनकै कृतिहरू हामी समक्ष सप्रमाण उपस्थित छन् ।

गजलमा निकै सक्रिय वियोगी ज्ञानुवाकरका अनन्य मित्र पनि हुन् । गजललाई नै आफ्नो तपस्या बनाएका ज्ञानुवाकरका मित्र वियोगीले गजललाई व्यवस्थित गर्न शिवपुरी सन्देशलाई राम्ररी प्रयोग गरेका छन् । गजलको वर्तमान उचाइ उठाउन वियोगीको आफ्नो छुट्टै सम्पादकीय योगदान रही आएको छ ।

थोरैमा भन्नुपर्दा कवि वियोगी बुढाथोकी आफ्नै अलग शैली र प्रस्तुतिले छुट्टिने कवि हुन् । काव्यिक यस यात्रामा उनले आफ्नो पाइतालाका छापहरू राम्रैसँग छाड्न सकेका देखिन्छन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, असार २२, २०७७ १०:५८