योगासन : वैज्ञानिक पद्धति, सधैँको आवश्यकता

A+ A A-

योग भारतीय उपमहाद्वीप तथा पूर्वीय समुदायको अध्यात्मिक-सांस्कृतिक धरोहर मानिएको छ । यसको उद्भव अर्थात् प्रारम्भको इतिहासबारे विद्वानहरू एकमत नभए पनि यसको पौराणिकतामा द्विविधा छैन ।

योग दर्शनलाई व्याख्या गरेर भाषामा उतार्ने काम प्राचीन मुनि ‘व्य।स’ले गरेका हुन भन्ने केहीको मत रहेको छ भने कतिको मत योगका आदि आचार्य ‘हिरण्यगर्भ’ हुन् र यिनैको व्याख्यान तथा वर्णनलाई आधार बनाएर ‘पतञ्जलि’ले योगलाई सरल रूपमा व्याख्या गर्नुका साथै ‘योग-सूत्र’को रचनासमेत गरेका हुन् भन्ने रहेको छ । पतञ्जलिले योगको सम्पूर्ण पक्षलाई क्रमबद्ध तथा सरल रूपमा सूत्रबद्ध व्याख्यासमेत गरेकाले नै योगले व्यापक रूपमा प्रचारप्रसार पाएको हो ।

आज विश्वमा पतञ्जलिद्वारा व्याख्या गरिएको योगसूत्र र व्यावहारिक ज्ञानले नै आधिकारिक स्थान प्राप्त गरेको छ । यसैको क्रियात्मक र व्यावहारिक पक्षलाई आजको सञ्चार तथा डिजिटल युगका आधुनिक बाबा रामदेव जस्ता अरूहरूले पनि प्रयोगमा ल्याई व्यावसायिक सफलता र प्रसिद्धि कमाएका छन् ।

योग के हो ?

योग भनेको जोड अर्थातु ‘जोड्नु’ वा ‘मिलाउनु’ हो । यसले शरीर, मन र इन्द्रियहरूलाई मिलाएर नियन्त्रित र एकाग्रचित्त गर्दै तिनीहरूलाई निर्दिष्ट दिशामा लगाउने वा एक ठाउँमा राख्ने कार्य गर्छ ।

मान्छे मनोशरीर (सायकोसोमेटिक) हो । योगले शरीर तथा मन दुवैलाई स्वस्थ्य राखी आनन्दपूर्वक जीवनयापन गर्ने कला सिकाउँछ । एउटा जीवित मानव शरीर, मन, बुद्धि र आत्माको जोड हो । यीमध्ये मन इन्द्रिय वासना, तृष्णा पूर्र्तिका लागि राग, द्वेष, इष्र्या, मोहबाट ग्रसित र विकृत भएको हुन्छ । यसको स्वभाव अति चञ्चल हुन्छ । यो दिन-रात आशा-निराशा, अतीत-भविष्यमा घडीको पेण्डुलमझैँ हल्लिइरहेको हुन्छ ।

पतञ्जलिले योगसूत्रको पहिलो सूत्रमा नै ‘अथ योगानुशासनम् ।’ अर्थात् अब योगको अनुसासन भनेर ‘योगश्चित्तवृत्ति निरोध’ अर्थात् योग मनको समाप्ति हो भनेका छन् ।

पतञ्जलिले योगका ८ अंग १. यम अर्थात् सामाजिक अनुशासन २. नियम अर्थात् आत्म-अनुशासन ३. आसन अर्थात् शारीरिक स्थिति ४. प्राणायाम अर्थात् श्वास-प्रश्वासको व्यायामबाट शक्ति अभिवृद्धि ५. प्रत्याहार अर्थात् इन्द्रिय निग्रह ६. धारणा अर्थात् एकाग्रता ७. ध्यान अर्थात् सचेतनता र ८. समाधि अर्थात् परमानन्द अवस्था छ भनेका छन् ।

अष्टांग योगका यिनै विभिन्न अवस्थालाई पार गर्दै साधकले मनलाई आत्मज्ञानको बाटोमा लगााई सत्यको खोजी गर्दै परमानन्दको अवस्थासम्म पुग्न सक्छ भनी प्रत्येक अंगको विधि र प्रक्रियाको सूत्र व्याख्या गरेका छन् ।

योगका ८ अंगमध्ये तेस्रो खुड्किलो ‘आसन’ सिद्धिका लागि गरिने योगासनका बारेमा केही चर्चा गरौँ ।

योगासनको महत्त्व

योगद्वारा ध्यान र समाधिसम्म पुग्न आसन सिद्धि एउटा महत्त्वपूर्ण खुड्किलो हो । आसन सिद्धिका लागि गरिने योगासन एउटा वैज्ञानिक पद्धति हो तथा जीवन जीवन्त जिउने कला पनि हो । यो एउटा यस्तो व्यायाम विधि हो, जसले हाम्रो आन्तरिक शरीरमा प्रभाव पार्छ । शरीर र मन स्वस्थ्य रहनका लागि हाम्रा भित्री स्वचालित अंगहरू्ः मुटु, फोक्सो, कलेजो, मिर्गौला, पाचन प्रणाली, नाडी, मस्तिष्क, ग्रन्थीहरू आदि स्वस्थ्य र सक्रिय भइरहनुमा निर्भर हुन्छ ।

शरीरका भित्री अंगहरू स्वस्थ्य र सक्रिय छन्, प्रतिरोधात्मक शक्तिले काम गरिरहेको छ भने प्राणघातक जटिल रोग र गम्भीर प्रकृतिका दुर्घटनाहरूमा प्रयोग गरिने कडा खालका औषधिहरूले पनि सजिलै आफ्नो निको हुने प्रभाव पार्छन् । होइन भने साधारण रोगहरूमा पनि प्रयोग गरिएका औषधिहरूले साइड इफेक्टको रूपमा आफ्नो विषको प्रभाव छाडेर रोगीलाई अन्य नयाँ रोग दिएर जान्छन् ।

हामीले हाम्रो वरिपरि देखेका, पढेका र सुनेका पनि छौँ कि एउटै प्रकारको रोगमा अपनाइएको एउटै उपचार तथा सेवा पद्धतिबाट कसैले शीघ्र स्वास्थ्यलाभ प्राप्त गरेका छन् भने कसैले लामो अवधिसम्म उपचार प्रक्रियामा बस्नुपरेको छ त कसैले आफ्नो अमूल्य जीवनसमेत गुमाएका छन् ।

अहिलेको विश्वले खेपिरहेको कोरोना महामारीको संक्रमण, त्यसबाट निको भएर फर्किने र मृत्यु हुनेहरूको संख्यालाई विश्लेषण गर्दा पनि यो तथ्य ज्ञात हुन्छ ।

योगासन विधि, प्रक्रिया र प्रभाव

मनोशरीर अजस्र शक्तिको भण्डार हो । मनोशरीरभित्र रहेको शक्तिलाई जगाउने काम योगासन तथा अन्य योगक्रियाहरूले गर्छन् । योगासन गर्दा हामी शरीरलाई एउटा निश्चित दिशा र सीमामा तोड्ने-मोड्ने, तन्काउने-खुम्च्याउने कामहरू गर्छौं । यस क्रियाले प्रत्यक्ष रूपमा हाम्रो रक्तनलीमा प्रभाव पार्छ र त्यसलाई सफा, शुद्ध तथा लचिलो बनाउने काम गर्छ, जसले गर्दा मुटुलाई सम्पूर्ण शरीरमा शुद्ध रगत पुर्‍याउन र दूषितलाई फिर्ता ल्याई पुनः सफा बनाउन सजिलो पार्छ ।

भनिरहनु पर्दैन कि ‘मुटु स्वास्थ्य’ हाम्रो जीवनका लागि कति आवश्यक छ ? २४ घण्टामा ८ हजार लिटर रगत पम्प गर्ने मुटुलाई आराम दिनु भनेको त्यसलाई रगत पम्प गर्न सजिलो बनाइदिनु हो । प्राणवायु (अक्सिजन) बोकेको शुद्ध रगत शरीरको अंगअंग, कोष-कोषमा पुग्नु भनेको तिनीहरू पुष्ट, स्वस्थ्य र सक्रिय हुनु हो ।

योगासनअन्तर्गत कुनै पनि आसन गर्दा श्वास-प्रश्वासमा विशेष ध्यान केन्द्रित गरेर गर्नुपर्छ । यो नै सही विधि र प्रक्रिया हो । होइन भने यो एउटा साधारण व्यायाम मात्र हुन जान्छ र जति प्रभावकारी फाइदा हुनुपर्ने हो, त्यो हुँदैन । योगमा श्वास-प्रश्वासका ३ वटा क्रियाको विशेष महत्त्व छ । पहिलो ‘पूरक’ अर्थात् श्वास भित्र लिने क्रिया । दोस्रो ‘रेचक’ अर्थात् श्वास बाहिर निकाल्ने क्रिया । तेस्रो ‘कुम्भक’ अर्थात् श्वासलाई केही समय रोकेर राख्ने क्रिया ।

श्वासलाई शरीर भित्र रोकेर राखिएको छ भने त्यसलाई ‘भित्री कुम्भक’ र श्वासलाई शरीरबाहिर रोकेर राखिएको छ भने त्यसलाई ‘बाहिरी कुम्भक’ भनिन्छ । उठेर, बसेर, सुतेर गरिने कुनै पनि आसन गर्दा आसनको विधिअनुसार जब हामी शरीरलाई एउटा निश्चित दिशा र सीमामा तोड्ने-मोड्ने, तन्काउने-खुम्च्याउने र फर्केर पहिलेकै अवस्थामा आउने काम गर्छौं त्यतिबेला ती क्रियाहरू गर्दा पूरक र भित्री कुम्भक, रेचन र बाहिरी कुम्भकको क्रिया पनि सँगै गर्नुपर्ने हुन्छ, जुन योग-आसनको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो ।

यो महत्त्वपूर्ण क्रिया योग आसन गर्ने अधिकांश व्यक्तिहरूले छुटाइरहेका हुन्छन् ।

जब हामी आसनको एउटा अवस्थामा पूरक गर्छौं, त्यतिबेला हाम्रो फोक्सो प्राणवायु (अक्सिजन)ले भरिन्छ र फैलिन्छ तथा भित्री कुम्भकले त्यसलाई केही क्षण शरीरभित्रै रोकेर राख्नाले शरीरभित्र भएका विकारहरूलाई हटाउन, भित्री अंगहरूलाई सही स्थानमा रहिरहन मद्दत गर्छ । त्यस्तै, रेचन गर्नाले अघि प्राणवायु भित्र भएकै अनुपातमा विकारहरू कार्बनडाइअक्साइडसँगै शरीरबाहिर निस्कने कार्य हुन्छ ।

बाहिरी कुम्भक गर्नाले बढीभन्दा बढी प्राणवायु ‘पूरक’ गर्ने क्षमतामा वृद्धि गराउँछ । यस प्रक्रियाले प्रत्यक्ष रूपमा फोक्सोका साथै रक्तनली र अन्य मभहत्त्वपूर्ण अंगहरूलाई पुष्ट, स्वस्थ्य र सक्रिय तुल्याउँछ । योगासन एक मात्र यस्तो प्रक्रिया हो, जसले हाम्रो मेरुदण्डको व्यायाम गर्छ । नियमित योगाभ्यास गर्नाले हाम्रो मेरुदण्ड सधैँ लचिलो, कोमल र स्वस्थ्य रहन्छ, हाडजोर्नीका रोगहरू टाढै बस्छन्, जसले गर्दा उमेरको प्रभाव कम हुन्छ । समग्रमा भन्दा विधि पुर्‍याएर नियमित योगाभ्यास गर्नाले शरीरका सबै १० वटै प्रणालीहरू सक्रिय, सबल र स्वस्थ रहन्छन् ।

अन्त्यमा, कोरोना महामारीको प्रकोपमा देश लकडाउनमा रहिरहेका बेला आत्महत्या दर बढेको, घरेलु हिंसा र बलात्कारका घटनाहरूमा वृद्धि भएको, जातीय भेदभाव उग्र भएको (रुकुम र अमेरिकाको घटना), युवा पुस्तामा निराशा र हतोत्साह बढ्दै गई डिप्रेसनतिर उन्मुख हुँदै गएको अवस्थामा योग-साधना र ध्यान-साधनाका विधिहरू यस्ता प्रक्रिया हुन्, जसले हाम्रो मनोशरीर स्वस्थ्य राख्दै सकारात्मक सोचमा वृद्धि गराउँछन् र जस्तोसुकै असहज परिस्थितिमा पनि सही बाटो पहिल्याउने दृष्टि दिन्छन् । तसर्थ आजको युवा पुस्ताले योगलाई आफ्नो जीवन पद्धति बनाउनुपर्छ ।

हामीले पढेका वा सुनेका होलाऔँ कि भारतका काशी नरेशको एपेन्डिसाइटिसको अपरेसन गर्दा उनले एनेस्थेसिया नलिई गीताको प्रसिद्ध वचन ‘नहन्यते, हन्यमाने शरीरे’मा आफ्नो चित्तलाई एकाग्र गरी अपरेसन सफल गराए । शल्यचिकित्सा विज्ञानमा यो एउटा आश्चर्यजनक घटना हो । उनी एक योगी थिए ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, असार २१, २०७७ १६:३९