चीनसँगको त्यो सम्झौता, जसका कारण गयो भारतीय सेनाको ज्यान !

A+ A A-

भारत र चीनबीको करिब ३ हजार ४८८ किलोमिटर लामो सीमा क्षेत्रमा सन् १९६७ देखि गोली चलेको छैन । सन् १९७५ पछि दुई देशको सीमा क्षेत्रमा पहिलो पटक गत सोमबार राति भएको झडपमा २० भारतीय सैनिक मारिए ।

भारत र चीन एसियाका दुई शक्ति राष्ट्र हुन् । विकासशील दुई देशबीच सीमालाई लिएर पटक–पटक तनाव हुँदै आएपनि सीमा क्षेत्रमा घातक हतियारको प्रयोग नगर्ने सम्झौता भएको छ ।

यद्यपि यो सम्झौता हुनुभन्दा धेरै पहिले देखि नै सीमा क्षेत्रमा यस्ता हतियार प्रयोग हुने गरेका थिएनन् ।

सन् १९९६ मा भारत र चीनबीच एउटा महत्वपूर्ण सम्झौता भयो । जसमा सीमा क्षेत्रमा शान्ति कायम गर्ने कुरा उल्लेख गरिएको छ । चीनका तत्कालीन राष्ट्रपति जियाङ जेमिनको भारत भ्रमणका क्रममा तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री एचडी देवगौडासँग ‘एलएसीमा सैन्य क्षेत्रमा विश्वास कायम राख्ने’ सम्झौतामा हस्ताक्षर भएको थियो ।

तर यो सम्झौता भएपनि त्यसको बुँदा नम्बर ६ मा सीमा क्षेत्रमा हिंसाका लागि बाटो खुलै राखिएको छ । सन् १९९० को दशकमा भारत र चीनबीच सम्बन्ध सुधार गर्ने आधार सन् १९८८ मा तत्कालीन प्रधानमन्त्री राजीव गान्धीको चीन भ्रमणका क्रममा तय भएको थियो ।

सन् १९९३ मा तत्कालीन भारतीय प्रधानमन्त्री पीवी नरसिम्हा रावको चीन भ्रमणका क्रममा द्विपक्षीय सम्झौता र प्रोटोकललाई लिएर छलफल भएको थियो । जसअनुसार सीमा क्षेत्रमा शान्ति कायम हुने विश्वास गरिएको थियो ।

सन् १९९६ मा चीनका राष्ट्रपति जेमिनको भारत भ्रमणका क्रममा एलएसीबारे एक सम्झौता भयो । यो सम्झौता सीमावर्ती क्षेत्रमा वास्तविक नियन्त्रण रेखामा सैनिक क्षेत्रमा विश्वास कायम गराउनका लागि भएको थियो ।

सम्झौताका बुँदाहरु

१. सीमा क्षेत्रमा दुवै देशले गोलीबारी नगर्ने । वास्तविक नियन्त्रण रेखाबाट दुई किलोमिटर भित्र कुनै प्रकारका रासायनिक हतियार, बन्दुक, विस्फोटक पदार्थको अनुमति हुने छैन । यसको पालना दुवै देशले गर्नेछन् । यो प्रतिबन्ध साना हतियारको फायरिङ रेन्जमा नियमित फायरिङ गतिविधिमा भने लागू हुनेछैन ।

२. यदि वास्तविक नियन्त्रण रेखाको दुई किलोमिटरभित्र ब्लास्ट अपरेसन या विकाससँग जोडिएका गतिविधि गर्नुपरेमा एक अर्कालाई कूटनीतिक माध्यमबाट या सीमा सुरक्षा अधिकारीको बैठक बोलाएर पाँच दिनअघि नै जानकारी दिनुपर्नेछ ।

३.वास्तविक नियन्त्रण रेखा निकट क्षेत्रमा गोलाबारुदसहितको अध्यास आयोजना गर्दा अभ्यासका क्रममा बुलेट या मिसाइल गल्तीले एक अर्काको क्षेत्रमा नखस्ने सुनिश्चित गर्नुपर्नेछ ।

४.यदि दुई देशका सैनिक आमने–सामने आएमा र वास्तविक नियन्त्रण रेखामा कुनै कारणले तनाव पैदा भएमा दुवै देशका सैनिकले संयमता कायम राख्ने । स्थिति थप बिग्रन नदिन सबै आवश्यक कदम चाल्ने । तनावलाई रोक्ने र स्थितिको समीक्षाका लागि दुवै देशले कूटनीतिक माध्यमबाट तत्काल परामर्स लिन सक्नेछन् ।

तर यो सम्झौताको बुँदा नम्बर ६ मा एउटा महत्वपूर्ण कुरा रहेको छ । जसमा सीमा क्षेत्रमा रणनीतिक सैन्य उपस्थितिका क्रममा यो लागू हुनेछैन । यदि सैनिकको ज्यान जाने खतरा हुन्छ र पोस्टमा सुरक्षाको खतरा पैदा हुन्छ भने त्यहाँ रहेका कमाण्डरले सबै प्रकारका हतियार प्रयोग गर्न सक्नेछन् ।

यस्तो अवस्थामा सन् १९९६ मा भएको सम्झौताको ६ नम्बर बुँदाले अहिलेको तनावमा सैन्य उपस्थिति र चिनियाँ क्षेत्रमा पुगेका भारतीय सेनासँग भएको भिडन्तलाई रोक्न सकेन ।

सोही कारण चिनियाँ क्षेत्रमा पुगेका भारतीय सेनामाथि चिनियाँ सेनाले कारबाही गर्‍यो । जसबाट ठूलो मात्रामा भारतीय सेनातर्फ क्षति भएको छ भने चिनियाँ सेनातपर्फ भएको क्षतिको विवरण बाहिर आएको छैन ।

अहिले कतिपय भारतीय विद्वान तथा सञ्चारमाध्यमले समेत सन् १९९६ को सम्झौताका कारण भारतीय सेनाले हतियार चलाउन नपाएको र चिनियाँ सेनाले त्यसको उपयोग गरेको टिप्पणी गरेका छन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, असार ५, २०७७ ०९:०८