ऊ बेला प्रधानमन्त्रीले थर्काए, अहिले भारत ठुस्स छ

A+ A A-

वरिष्ठ पत्रकार भन्दा वरिष्ठ शब्दप्रति अन्याय नहुने अथवा भनौँ वरिष्ठ शब्दले न्याय पाउने एक पात्र हुन्- भैरव रिसाल ।

राजा त्रिभुवनको निधनलगत्तैदेखि पत्रकारितामा सक्रिय, २००७ सालको आन्दोलनका साक्षी, राणाकालदेखि प्रजातन्त्र, निर्दलीय पञ्चायत, फेरि प्रजातन्त्र अनि केही समयको ज्ञानेन्द्रकाल र फेरि गणतन्त्रसमेत देखे, भोगेका व्यक्ति हुन् रिसाल ।

लाग्यो, रिसालका बारेमा र रिसालले देखे, भोगेको नेपाली राजनीतिक, सामाजिक जीवनबारे केही लेखौँ । तब फोन गरेँ रिसाललाई । फोनमा भर्खरको नौजवान युवा बोलेझैँ लाग्यो । सोधेँ, ‘भैरव रिसाल हुनुहुन्छ ?’

उताबाट जवाफ आयो, ‘बोल्दै छु भन्नुुस् न ! ’

यो उमेरमा यस्तो आवाज ! यस्तो स्पष्टता ! म अचम्भित भएँ । यस विषयमा जिज्ञासा राख्दा उही सदावहार हाँसोसहित उनले भने, ‘सायद मेरो आवाजलाई उमेरले छोएन ।’ यसो भन्दा उनको मन्द हाँसो फोनमै सुनियो ।

त्यसो त रिसाल निकै रमाइला र रउसे बोलीका छन् । धेरैले उनलाई ‘भैरव दाइ’ नै भन्छन्, जबकि उनी अहिले ९३ वर्षमा हिँड्दै छन् । धेरैका हजुरबा र कतिका बा उमेरका हुँदा पनि उनलाई कसैले पनि ‘बा’ वा ‘हजुरबा’ भन्दैनन् । उनी पनि यस्तो सम्बोधन रुचाउँदैनन् बरु भैरव दाइ नै प्रिय लाग्छ उनलाई सम्बोधनमा ।

वास्तवमा उमेरले त भैरव रिसालको कुनै कुरालाई छोएन, न अध्ययन, न चिन्तन, न युवा जोश, न लेखन, न अरू कुनै कुरा । हो, उनको अहिलेको सक्रियता हेर्दा लाग्छ- उनलाई उमेरले कतै पनि छोएन । अलिअलि शारीरिक परिश्रममा कठिनाइ अवश्य छ । त्योबाहेक उनी अहिले पनि पूरै सक्रिय जीवन बाँचिरहेका छन् ।

उमेरकै कुरा गर्ने हो भने उनी अहिले ९३ वर्ष लागेका छन् । तर, यो उमेरमा पनि उनमा युवा जोश छ । विभिन्न पत्रपत्रिकाका लागि उनी नियमितजसो लेखहरू लेख्छन् । आफूले कम्प्युटर चलाउँदैनन् तर श्रीमती सुशीलाले भैरवले हातले लेखेका पाण्डुलिपिलाई कम्प्युटर टाइप गरिदिन्छिन् । यसमा सुशीलालाई कहिल्यै झर्को लाग्दैन रे !

रिसाललाई विभिन्न मिडियाले अन्तर्वार्ता गर्छन् । उनको लामो पत्रकारिताको इतिहास, जीवनको लामो यात्रा र त्यस यात्रामा अनुभव गरेका कुराहरूबारे चासो राख्छन् । उनी कुनै झर्को नमानी अन्तर्वार्ता दिन्छन् ।

हरेक दिन बिहान साढे ४ बजेदेखि राती साढे ९ बजेको बीचमा कुनै न कुनै काममा उनी व्यस्त नै रहन्छन् ।

वरिष्ठ पत्रकार तथा लेखक रिसालको जन्म २९ साउन १९८५ मा भक्तपुर जिल्लाको तिथाली भन्ने स्थानमा भयो । ३ वर्षको उमेरमै उनले आमा गुमाए । हैजाका कारण आमाको मृत्यु भएको थियो । आमाको देहान्तपछि उनको परिवार दधिकोटमा बसाइँ सर्‍यो ।
यो बसाइँ सराइले उनलाई फाइदै भयो । बसाइँ सरेकै कारण उनले लुभुमा पढ्न पाए । बसाइँ सरेर दधिकोट नआएको भए पढाइ सम्भव थिएन भन्छन् उनी ।

त्यसबेला धेरै पाठशालाहरू थिएनन् । रिसालको गाउँबाट सबैभन्दा नजिक पर्ने पाठशालाहरूमध्ये एउटा भक्तपुरमा थियो भने अर्को लुभुमा । तर, ती दुवै पाठशालाहरू निकै टाढा थिए । बाटोमा खोला पर्थे तर कुनै पनि खोलामा पुल थिएन । साँघु तरेर जानुपर्ने हुन्थ्यो । त्यसैले त्यहाँ गएर पढ्न सम्भव थिएन । यिनै विविध कारणले गर्दा बसाइँ सरेर जाँदा उनलाई पढाइमा फाइदै भयो ।

दधिकोट गएपछि उनले लुभु भाषा पाठशालाबाट अध्ययन सुरु गरे । घरबाट पाठशाला पुग्न करिव १ घण्टा लाग्थ्यो । कक्षा ८ सम्मको अध्यन उनले लुभु पाठशालाबाटै गरे ।

प्रथम परीक्षासमेत भनिने कक्षा ८ को परीक्षा दिन रानीपोखरी प्रधान पाठशालामा आउनुपर्ने व्यवस्था थियो ।

कक्षा ८ पछिको अध्यययनका लागि उनी रानीपोखरी प्रधान पाठशालामै भर्ना भए । यो २००३ सालको कुरो हो ।

२००४ सालमा जयतु संस्कृतम् आन्दोलन सुरु भयो । तीनधारा पाठशालाका धेरै विद्यार्थी आन्दोलनमा सहभागी भए । आन्दोलन गरेका कारण धेरै विद्यार्थीहरू पाठशालाबाट निकालिए । त्यसपछि नयाँ विद्यार्थीका लागि ठाउँ खाली भयो ।

त्यही खाली कोटामा रिसालले पनि ठाउँ पाए । २००४ सालमा उनी तीनधारा पाठशालामा भर्ना भए । ‘हाम्रो निम्नमध्यम वर्गीय परिवार हो’, रिसाल भन्छन्, ‘तीनधारा पाठशालामा पढ्ने अवसर नपाएको भए काठमाडौंमा घरभाडा खर्च गरेर पढ्ने मेरो हैसियत थिएन ।’

सम्पूर्ण मध्यमा अर्थात् कक्षा १२ को परीक्षा दिन वनारस जानुपर्थ्यो । आउने, जाने, बस्ने, खाने सबै खर्च सरकारले व्यहोर्ने प्रचलन थियो ।

यहीबीचमा २००७ सालको राजनीतिक आन्दोलन सुरु भयो । सरकारको सम्पूर्ण ध्यान आन्दोलन दबाउनमा केन्द्रित भयो । विद्यार्थीलाई वनारस जाने खर्च दिनतिर ध्यान जान सकेन सरकारको ।

विद्यार्थी आन्दोलनतिर लागे, सरकार आन्दोलन दबाउनतिर लाग्यो । दुइटैको स्वार्थ अलगअलग थियो । जयतु संस्कृतम्को आन्दोलनलाई पर बसेर हेरेका रिसाल पनि २००७ सालको आन्दोलनमा भने पूर्ण रूपमा होमिए ।

‘सरकारकोे कमजोरी पैसा नदिनु थियो’, रिसाल भन्छन्, विद्यार्थीको कमजोरी आन्दोलनमा जानु थियो ।’

त्यसपछि जाँच नदिई पास हुनुपर्छ भन्दै विद्यार्थीहरूले अर्को आन्दोलन सुरु गरे । पछि जाँच दिनुपर्ने तर विश्वविद्यालयको परीक्षामा सहभागी हुनेजति सबैलाई पास गर्ने सहमति भयो ।

पहाडतिरका ३ जना विद्यार्थी जाँच दिन आएनन् । त्यसैले २३ जनाले परीक्षा दिए तर २६ जना पास भए । यो सम्झिँदा उनलाई अहिले पनि अनौठो लाग्छ । रिसालको लामो जिन्दगीमा यस्ता अचम्मलाग्दा घटना त कति भए कति !

उच्च तहको परीक्षा नेपालमै दिन पाउने व्यवस्थासहित आफ्नै देशमा संस्कृत विश्वविद्यालय खोल्नुपर्ने माग राख्दै विद्यार्थीहरूले फेरि अर्को आन्दोलन सुरु गरे । त्यसपछि पढाइ र आन्दोलन साथसाथ चल्यो । आन्दोलनको परिणाम स्वरूप सरकारले संस्कृत विद्यापीठ खोल्यो । नेपालमै कक्षा १४-१५ को पढाइ सुुरु भयो ।

उक्त कलेजलाई संस्कृत कलेज भन्न थालियो । त्यसपछि नेपालबाटै शास्त्री तह पास गरे रिसालले । तर, आन्दोलनको शृङ्खला यहाँ पुगेर मात्र रोकिएन । संस्कृतका विद्यार्थीले अंग्रेजीसित ‘इक्युभ्यालेन्ट’को खोजी गर्दै अर्को आन्दोलन सुरु गरे ।

आन्दोलनपछि सम्पूर्ण मध्यमा वा उत्तर मध्यमालाई १२, शास्त्री तहको अध्यनलाई स्नातक र आचार्य तहलाई स्नातकोत्तरको मान्यता प्राप्त भयो ।

पत्रकारितामा प्रवेश

२०१२ सालमा लोकसेवा आयोगले सेक्सन अफिसर माग्यो । रिसाल उक्त परीक्षामा सहभागी भएर नाम निकाले । कमजोर आर्थिक पृष्ठभूमिका रिसालको जीवनमा अधिकृतको जागिरले ठूलो माने राख्थ्यो तर नाम निस्किए पनि उनले त्यो जागिर खान भने पाएनन् ।

२००९ सालमा उनले नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको सदस्यता लिइसकेका थिए । कताकताबाट सरकारलाई यो कुराको जानकारी भयो । त्यसपछि सरकारको पैसामा कम्युनिस्टलाई पाल्न सक्दैनौँ भनेर उनलाई जागिर दिइएन ।

‘नाम निकालिसकेपछि जागिर नपाउँदा मलाई कस्तो भयो होला ? तपाईं आफैँ अनुमान लगाउनुहोस्’, रिसाल थप्छन्, ‘त्यो घडी छाँगाबाट खसेको जस्तो भयो ।’

बुबाको उमेर बढी भइसकेको थियो । घरमा भाइ-बहिनी थिए । उनीहरूलाई पढाउनुपर्ने जिम्मेवारी आफ्नै काँधमा थियो तर त्यस्तो प्रतिकूल अवस्थामा पाइएको जागिर पनि खोसियो ।

यसको केही समयपछि उनले ‘हालखबर’ दैनिकमा जागिर पाए । यसरी २०१३ सालमा हालखबर दैनिकबाट उनको पत्रकारिताको सुरुवात भयो ।

रिसाल भन्छन्, ‘म पत्रकार हुन पत्रकारिता पढेको पनि होइन, पत्रकार हुन पत्रकार भएको पनि होइन, बाध्यताले डोहोर्‍याउँदै डोहोर्‍याउँदै त्यहाँसम्म पुर्‍याएको हो ।’

पत्रकरितातिर आउनुको कारण जेजस्तो भए पनि उनमा पत्रकारिताको चेत नै नभएको भने पक्कै पनि होइन । तीनधारा पाठशालामा ‘आज’ नामक हिन्दी पत्रिका आउँथ्यो । त्यही पत्रिका पढेर उनी साथीहरूलाई अनौपचारिक रूपमा पढाउँथे । पत्रकारिता भनेको यो हो । पत्रकारिता यसरी गर्नुपर्छ भनेर साथीहरूलाई पनि पत्रकारिताको ज्ञान बाँड्ने काम गर्थे ।

‘मेरो पत्रकारिताको पहिलो गुरु त्यही पत्रिका हो’, रिसाल भन्छन्, ‘मैले पत्रकारिता त्यहीँबाट सिकेको हुँ ।’

उनलाई अहिले आएर नजानिँदो रूपमा उनमा पत्रकारिताप्रति आकर्षण रहेछ भन्ने लाग्छ ।

हालखबरमा उनको मासिक तलब एक सय रुपैयाँ थियो । उनको काम मनपरेर ३ महिनापछि २५ रुपैयाँ थपेर मासिक १ सय २५ रुपैयाँ निर्धारण गरियो । यसका साथै अफिसले नयाँ साइकल पनि दियो, जसमा सयर गर्नु उनको दैनिकी थियो । भन्छन्, ‘त्यो बेला मसँग एउटा साइकल हुनु भनेको अहिलेको जमानामा हेलिकोप्टर हुनुजतिकै थियो ।’

पत्रकारिता सुरु गरेपछि उनी नेताहरूसित नियमित सम्पर्कमा रहन थाले, जसको फलस्वरूप समाचार सामग्रीको अभाव भएन । त्यसबेला नेताहरूलाई भेट्न समय लिनुपर्दैनथ्यो । सिधै नेताहरूको कोठासम्म पहुँच हुने अनुभव सुनाउँछन् रिसाल ।

रिसाल नेताहरूका अतिरिक्त आफ्ना नेतलाई भेट्न आएका कार्यकर्ताहरूसित पनि घुलमिल हुँदै गए । जिल्लाजिल्लाका समस्या लिएर आउने कार्यकर्तामार्फत् जिल्लातिरको समाचार पनि पाउन थाले उनी । अब नेतालाई भेट्न आएका कार्यकर्ताहरूसमेत उनको समाचारका स्रोत बन्न थाले ।

उनी ती स्रोतहरूलाई सदुपयोग गरेर स्थानीय तहका अनिकाल, भोक, बाढी, पहिरो, गरिबीलगायतका समाचार बनाउँथे । आफ्नो ठाउँका समाचार पढेर उनीहरू पनि दंग पर्थे ।

त्यसबेला दुई-तीनवटा दैनिक पत्रिकाहरू थिए । पत्रिकामा छापिएको सानोभन्दा सानो समाचारको पनि मान्यता हुन्थ्यो । अखबारमा छापिएपछि अखबारमा निस्कियो भनेर राज्यले हेथ्र्याे ।

प्रधानमन्त्री आचार्यले थर्काए

रिसालले एउटा समाचार लेख्दा तत्कालीन प्रधानमन्त्री टंकप्रसाद आचार्यले बोलाएर ‘यस्तो पनि समाचार हुन्छ ?’ भनेर थर्काएका थिए रे !

घटना यस्तो थियो- केही सरकारी कर्मचारीहरू डिल्लीबजार चारखाल अड्डानेर खसी काटेर बेच्दै रहेछन् । अफिसमा गएर उनले त्यो कुरा सुनाए । अफिसबाट यो विषयलाई खबर बनाउन भनियो । उनले प्राप्त निर्देशनबमोजिम खबर बनाए । ‘सरकारी अफिसरको मासु व्यापार’ शीर्षकमा खबर छापियो ।

पुरानो अनुभव सुनाउँदै रिसाल भन्छन्, ‘त्यो बेला पत्रकारिताको महत्त्व थियो । सानो खबरको पनि असर हुन्थो ।’

तत्कालीन प्रधानमन्त्रीले ‘यस्तो पनि समाचार हुन्छ ?’ भन्दै थर्काएको त्यो क्षण सम्झिँदै उनी भन्छन्, ‘समाचार त हुन्थ्यो कि हुँदैनथ्यो तर मान्छेहरूले पढे । उहाँले बोलाउनुभयो । ठूलो कुरो भयो नि त्यो ।’

राजनीतिमा सक्रियता

रिसाल पत्रकारिता र राजनीति दुवै क्षेत्रमा आस्था र निष्ठा मनपराउँछन् ।

२०४८ सालको चुनावमा उनी नेपाल मजदुर किसान पार्टीको तर्फबाट उम्मेदवार भए । अहिले पनि राजनीतिक रूपमा नेपाल मजदुर किसान पार्टीमा आवद्ध छन् उनी । पार्टीको पत्रिकाका लागि लेख पनि लेख्छन् ।

राजनीतिलाई पनि समाज र जीवनको एउटा पाटो ठान्ने रिसाल राजनीति-सचेत व्यक्ति राज्यका लागि आवश्यक हुने ठान्छन् । आफू पनि राजनीति-सचेत भएका कारण राजनीतिक संलग्नता स्वाभाविक ठान्छन् । विपन्न, गरिब र अभावमा पिल्सिएकाहरूका निम्ति सक्दो काम गर्ने उनको प्रतिबद्धता र जाँगर जीवित छ यो ९ दशक पार गरेको उमेरमा पनि ।

जेलको अनुभव

‘एसियाली मापदण्ड मन्त्रीको ठगी खाने भाँडो’ भन्ने लेख लेखेको कारण उनी २०४२ साल मंसिरमा जेल परे ।

‘जिन्दगीमा अर्को जीवन पनि देखियो । जेल परेपछि जीवन पूर्ण भयो’, रिसाल भन्छन् । १० महिनापछि तारिखमा छाडियो ।

जनगणना र कालापानी भ्रमण

२०१७ सालमा केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागले नेपालको छैटौँ राष्ट्रिय जनगणना गर्ने भयो । विभागले २६ महिनाका लागि केही अस्थायी म्यादी अफिसर माग्यो ।

त्यसमा उनको नाम निस्कियो ।

त्यसपछि उनी डोटी, बैतडी, डडेल्धुरा, बझाङको जनगणना गर्न सुदूरपश्चिम पुगे । रिसाल भन्छन्, ‘अहिले मेरो लिपुलेक, लिम्पियाधुरा, कालापानीको नाता त्यही हो ।’

२०१८ सालमा लिम्पियाधुरा, कालापनी, लिपुलेक क्षेत्रको जनगणनाका हाकिम थिए उनी । उनी मातहत ऋषिराज द्विवेदी भन्ने खरदार काम गर्थे । ती क्षेत्रमा जनगणना गराएका नेपाली भूमिका एक मात्र जीवित साक्षी हुन् भैरव रिसाल ।

‘त्यसैले अहिले म भारतको आँखामा छारो भएको छु’, उनी भन्छन्, ‘त्यो बेलाका अरू जीवित मान्छे छैनन् होला ।’

त्योभन्दा पहिले पनि उनी २०१४ सालमा राजा महेन्द्रको सुदूरपश्चिम भ्रमणमा पत्रकारका रूपमा सुदूरपश्चिम गइसकेका थिए । त्यसैले त्यो ठाउँ उनका लागि नौलो भने थिएन ।

१ वर्षपछि उनी राष्ट्रिय कृषि गणनामा निस्किए । त्यस अवधिमा पूर्वको मेचीका ताप्लेजुङ, पाँचथर, इलाम र झापामा १ वर्ष बिताए ।

रिसाल सुदूरपश्चिम ४ महिना घुमे र सुदूरपूर्व १ वर्ष । आफू मध्य नेपालका मान्छे थिए । त्यसैले तथ्याङ्क विभागको जागिरपछि उनले सबैसित घुलमिल हुन पाए । सबै नेपाल बुझ्न पाए । रिसाल भन्छन्, ‘अहिले यो उमेरमा पनि तपाईंले मलाई भैरव रिसाल भनेर सम्झिनुको कारण यिनै त हुन् नि !’

तथ्याङ्क विभागको जागिरपछि रिसालले केही समय अलमलमै बिताए । त्यसपछि उनले राष्ट्रिय समाचार समितिमा जागिर पाए । झन्डै २२ वर्ष राससमा काम गरेका रिसालले २०३० सालबाट यहाँको जागिर सुरु गरे ।

उनले राससको जागिर पनि बडो अनौठो तरिकाले पाए । राससले आवश्यक कर्मचारीका लागि परीक्षाको व्यवस्था गरेको थियो । उनी परीक्षामा सामेल त भए तर पास हुन सकेनन् ।

यहाँ अनौठो के भइदियो भने, उनी फेल भइसकेपछि उनलाई राजाका प्रमुख संवाद सचिवले बोलाए, जो राससका अध्यक्ष थिए । तिनैले यिनलाई राससमा भर्ना गरे । कुनै बेला परीक्षामा नाम निकालेर सरकारी जागिर नापाएका रिसालले यतिखेर भने फेल भएर जागिर पाए । के थाहा, यो पहिलेकै क्षतिपूर्ति थियो कि ! भन्ने पनि लाग्छ उनलाई ।

सरल, सहज र मिजासिलो स्वभावका रिसाल भन्छन्, ‘यस्ताखालका उवडखावड अनेक छन् मेरो जीवनमा ।’

राससमा जागिरे भएपछि पनि रिसालले देश, विदेश डुल्न पाए । राजा, प्रधानमन्त्री, मन्त्रीहरूको भ्रमणमा उनी प्रायजसो जान थाले । यसरी उनले थप भ्रमण गर्ने अवसर पाए । उनी नेपालका सबै जिल्ला पुगेका छन् ।

उनी भन्छन्, ‘त्यो बेलामा प्रायः सबैतिर पैदलै हिँडेकाले नेपालका बारेमा जानकारी छ । यस विषयमा म जान्दछु भन्ने घमण्ड पनि छ ।’

पारिवारिक अवस्था

रिसालको पहिलो विवाह ११ वर्षको उमेरमा भयो तर पहिलो दाम्पत्य जीवन भने सुखद रहेन । उक्त सम्बन्धले निरन्तरता पाउन नसकेपछि उनले दोस्रो विवाह गरे, जसबाट उनी सन्तुष्ट छन् । जीवन सङ्गिनी सुशीलाबाट उनले कतिपय अवस्थामा प्रेरणा र प्रोत्साहन पनि पाएका छन् । २०१६ सालमा दोस्रो विवाह गरेका रिसालका अहिले ३ छोरी र २ छोरा छन् । अहिले उनी अनामनगरमा बस्छन् ।

पैसामा खासै लोभ लाग्दैन भन्छन् उनी । सकभर भर्पाई नगरी पैसा लिने बानी छैन उनको । भन्छन्, ‘बिटुलो हुनबाट बचियो भने सबैभन्दा गौरव गर्ने अवस्था यही हो ।’ चोखो जिन्दगी बाँच्न पाउनुभन्दा बढी गौरव अरू कुनै कुरामा नहुने उनको बुझाइ छ ।

सक्रिय दैनिकी

रिसाल हरेक दिन बिहानै साढे ४ बजे उठ्छन् । चिया खाएर करिव डेढ घण्टाजति थेरापी गर्छन् । साढे ७ बजेपछि अखबार आउँछ । अखबार पढेपछि साढे ९ बजे खाना खान्छन् । दिउँसो अध्ययन गर्ने, सामान्य घरायसी क्रियाकलाप, लेखपढ र भेटघाटमा बित्छ । राती साढे ९ बजे सुत्छन् ।

सामान्यतया रिसालको दैनिकी यसरी नै बित्ने गर्छ । कोरोनाअघि सामान्य हिँडडुल गर्थे । अनामनगर चोकसम्म आउने-जाने गर्थे तर अहिले कोरोनाका कारण घरभित्रै बस्छन् । घर परिसरमै डुल्ने गर्छन् ।

‘दर्शन खासै बुझ्दिनँ’ भन्ने रिसाल इतिहासका किताब मनपराउँछन् । यसले पहिलेको समय कस्तो थियो ? के थियो ? भन्ने सिकाउँछ र यो जान्न आवश्यक छ भन्ने उनको मान्यता छ ।

अहिलेका मान्छेको ज्ञानभन्दा बढी पैसा कमाउनमा ध्यान गएकोप्रति उनी चिन्तित छन् । भन्छन्, ‘पढाइलाई पनि पैसाले चलाउन थाल्यो र राजनीतिलाई पनि पैसाले चलाउन थाल्यो । यो दुर्भाग्यपूर्ण हो ।’

स्वस्थ र सक्रिय जीवनको रहस्य

सफा र स्वस्थ जीवन बाँच्न सक्नु जीवनको सबैभन्दा ठूलो कमाइ हो भन्ने मान्यता राख्ने रिसाल आफूले पनि सफा र स्वस्थ जीवन बाँच्न पाउँदा त्यसमा गौरव भएको ठान्छन् । आफू भ्रष्ट नहुनुमा श्रीमती सुशीलाको पनि ठूलो योगदान रहेको उनी बताउँछन् ।

डा. मृगेन्द्रराज पाण्डेले उनलाई ‘तपाईंको डाक्टर तपार्इं आफैँ हो, फाइदा हुने कुरा खानुस्, फाइदा नहुने कुरा नखानुस् । मन परेको चिज पनि धेरै नखानुस् । ठिक्क मात्रा मिलाएर खानुस्’ भनेर सम्झाएका छन् । रिसाल अहिले पनि डा. पाण्डेको यही सूत्र पालना गर्दै आएका छन् ।

औलो आतङ्क

कुनै समय नेपालमा आतङ्क मच्चाएको औलो रोगलाई उनी मानव र प्रकृतिको मित्रको रूपमा लिन्छन् । नेपालमा औलो उन्मूलन भएसँगै चारकोसे झाडी र धेरै जीवजन्तुहरूसमेत उन्मूलन भएको उनी बताउँछन् ।

रिसाल भन्छन्, ‘औलो भनेको प्रकृतिको सुरक्षा गार्ड रहेछ । प्रकृतिलाई हामीले मायाँ गरेनौँ भने प्रकृतिले पनि हामीलाई माया गर्दैन रहेछ ।’

रिसालले हैजाको महामारी देखे, बिफरको महामारी देखे, औलोको महामारी देखे र अहिले कोरोनाको महामारी पनि देखे ।

हैजाले त रिसालका २ जना आमाहरूलाई नै लग्यो । एक जना बुबाले पहिला विवाह गर्नुभएकी आमा र अर्को आफूलाई जन्म दिने आमा । त्यसैले हैजालाई आफ्नो परिवारको शत्रु मान्ने रिसाल कोरोना भने त्रास हो कि त्राण ? यो छलफलको विषय हो भन्छन् । उनी भने कोरोना त्रास नभएर त्राण हो भन्ने मान्यता राख्छन् ।

अहिले देखिएको सङ्कटलाई उनी प्रकृतिको ‘मिसकल’ ठान्छन् । ‘होस गर है’ भनेर मानिसलाई दिइएको मिसकल । ‘प्राणीभन्दा प्रकृति बलियो रहेछ’, रिसाल भन्छन्, ‘प्रकृतिलाई हामीले माया गरेनौँ भने प्रकृतिले पनि हामीलाई माया गर्दैन । यस्तै मिसकलहरू दिइरहन्छ । त्यस्तै मिसकलमध्येको एउटा मिसकल हो यो कोरोना पनि ।’

‘म दर्शन बुझ्दिनँ । प्रकृति मनपर्छ । प्रकृतिसित मित्रता गाँसेर बाँच्ने हो । इतिहास मनपर्छ । पुराना कुरा खोजेर पढ्ने गर्छु । प्रत्येक इमान्दार मान्छे मेरो आदर्श हो’, रिसालको भनाइ छ ।

रिसाल भन्छन्, ‘म जुन परिवार र समाजमा जन्मिएँ, जुन परिवेशमा हुर्किएँ, त्यो हेर्दा सफल भएँजस्तो लाग्छ । मेरा कार्यक्रमहरू धेरैले हेर्छन् । मेरा लेखहरू धेरैले पढ्छन् । धेरैले माया गरेका छन् । त्यसैले जीवनबाट सन्तुष्ट छु । खुसी छु ।’

प्रकाशित मिति: शनिबार, जेठ ३१, २०७७ ०७:११