सडक दुर्घटना न्यूनीकरणमा सामाजिक सञ्जाल

A+ A A-

बढ्दो सडक विस्तार र सवारी संख्यामा वृद्धिका कारण नेपालमा सवारी दुर्घटना बर्सेनि बढ्दो छ । गत वर्ष मात्र नेपालमा १३ हजार ३ सय ६६ सवारी दुर्घटना भए, जसमा २२ हजार ८७ सवारी साधनहरू दुर्घटनाग्रस्त बने । यस्ता दुर्घटनाबाट दैनिक औसत ७ जनाले ज्यान गुमाउने गरेको सरकारी तथ्याङ्क छ ।

गएको वर्ष नेपालमा २ हजार ७ सय ८९ जनाले सडक दुर्घटनाबाट ज्यान गुमाएका छन् । दुर्घटनाबाट वार्षिक लाखौँ मानिस प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष रूपमा प्रभावित हुन थालेका छन् भने यसबाट अर्बाैं रुपैयाँको नोक्सानि हुँदै आएको छ ।

तथ्याङ्क हेर्नुहोस्

मृत्यु

गम्भीर घाइते

साधारण घाइते

पुरुष

महिला

बालक

बालिका

जम्मा

पुरुष

महिला

बालक

बालिका

जम्मा

पुरुष

महिला

बालक

बालिका

जम्मा

२०५६

४६७

१६२

१०४

२७८९

३०८९

८७०

२५४

१६३

४३७६

६७२९

२५८२

६२३

४२६

१०३६०

यो समस्या वर्षौंदेखिकै हो । सडक सुरक्षा सम्बन्धमा विभिन्न बहसहरू भइरहेका छन् । थोरै नै भए पनि सरकारी स्तरबाट प्रयास पनि नभएका होइनन् । तर, यस्ता प्रयासहरू अहिलेको दुर्घटनालाई हेर्दा पर्याप्त देखिँदैनन् ।

कोभिड- १९ का कारण अहिले निजी तथा सार्वजविक सवारी साधन लामो समयसम्म चल्न पाएका छैनन् । एकातिर सडक दुर्घटना टाउको दुखाइको विषय छँदै थियो, त्यसमाथि पनि कोरोना भाइरसबाट यो सवारी सुरक्षामा थप चुनौती थपिएको छ । सवारीहरू चल्न थालेपछि यात्रु तथा चालकलाई कसरी जोगाउने भन्ने चिन्ता थपिएको छ ।

संयुक्त राष्ट्रसंघले सन् २०११ देखि २०२० सम्मलाई सडक सुरक्षा दशक घोषणा गरेको थियो । नेपालले पनि त्यसमा हस्ताक्षर गरेर सडक दुर्घटनाबाट हुने मृत्युलाई घटाएर ५० प्रतिशतमा झार्ने भनेर विभिन्न कार्यक्रमहरू गर्‍यो तर अहिले दुर्घटनाबाट हुने मृत्यु झनझन् बढेर गइरहेको छ ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले सन् २०१८ मा प्रकाशन गरेको ग्लोबल स्टाटस रिपोर्टको तथ्याङ्कलाई हेर्ने हो भने विश्वमा सडक दुर्घटनाबाट बर्सेनि १३ लाख ५० हजार मानिसले ज्यान गुमाउने गरेका छन् । यसमा आधाभन्दा बढी संख्या साइकल, मोटरसाइकल र पैदलयात्रीको रहेको छ । यसमा पनि ५ देखि २९ वर्ष उमेर समूहका बालबालिका तथा युवाहरूको मृत्युको पहिलो कारक सडक दुर्घटनालाई मानिएको छ । सडकमा अनाहकमा ज्यान गुमाउने युवाहरू नै बढी छन् ।

सन् २०११ म संयुक्त राष्ट्रसंघले सडक सुरक्षा सुधारका लागि ५ वटा स्तम्भहरू तयार पारेको थियो । त्यसमा सडक सुरक्षा व्यवस्थापन, सुरक्षित सडक, सुरक्षित सवारी साधन, सुरक्षित सडक प्रयोगकर्ता, दुर्घटनापछिको उद्धार रहेका छन् । यी ५ वटै स्तम्भहरूमा सञ्चारको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको हुन्छ । नीति निर्माता तथा सञ्चारगृहका सम्पादक, प्रकाशकले सडक सुरक्षालाई सामान्य रूपमा लिँदा ज्यान गुमाउनेको संख्या बढिरहेको छ ।

सडक दुर्घटनाबाट कति मानिसले ज्यान गुमाइरहेका छन् भन्ने भरपर्दो तथ्याङ्क नेपालमा उपलब्ध छैन । सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाहरू आआफ्नै तथ्याङ्क बोकेर हिँडिरहेका पाइन्छ । अहिले लकडाउनकै समयलाई हेर्ने हो भने पनि दैनिक २ देखि ३ जना मानिसले सडक दुर्घटनाबाट ज्यान गुमाइरहेका देखिन्छ ।

सवारी चालक र अन्य सडक प्रयोगकर्ताहरूलाई सवारी सुरक्षासम्बन्धी ज्ञान र सचेतना दिन सक्ने हो भने पनि यस्ता समस्या धेरै कम हुने देखिन्छ । सञ्चार माध्यम सूचना तथा जनचेतनाका संवाहक हुन् । सञ्चार माध्यममार्फत् सबैले बुझ्ने गरी सरल भाषामा सडक सुरक्षासम्बन्धी सूचना तथा जनचेतनाका सन्देशहरू प्रवाह गर्न सकिन्छ । कसरी सुरक्षित रूपमा सडक प्रयोग गर्न सकिन्छ भनेर सडक प्रयोगकर्तालाई विभिन्न किसिमका सन्देशहरू प्रवाह गर्नका लागि विभिन्न खाले सञ्चार माध्यमको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुने गर्छ ।

सडक सुरक्षासम्बन्धी जनचेतनाका लागि छापा, रेडियो, टीभी र अनलाइन समाचार पोर्टलको व्यापक रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । आमसञ्चार माध्यमको अलावा अहिले सामाजिक सञ्जाल पनि सशक्त माध्यमको रूपमा देखापरेका छन् । विश्वभर इन्टरनेटको पहुँच दिन प्रतिदिन बढ्दो छ । यस सुविधाबाट नेपाल पनि अछुतो छैन । नेपाल दूरसञ्चार प्राधिकरणले सन् २०२० मार्चमा निकालेको एउटा तथ्याङ्कअनुसार नेपालमा अहिले झण्डै ७२ प्रतिशत मानिसमा इन्टरनेटको पहुँच पुगेको छ ।

इन्टरनेटमा पहुँच बढेसँगै सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताहरू बढेका छन् । अहिले परम्परागत मिडियाभन्दा अनलाइन मिडियाहरू संख्यात्मक रूपमा फस्टाएका छन् । सामाजिक सञ्जालमा भर्खरै प्रवेश गरेको प्रयोगकर्ता होस् या यसमा अभ्यस्त भएको मानिस, उसले विभिन्न किसिमका सूचनाहरू सामाजिक सञ्जालहरूबाट पाइरहेको हुन्छ र आपसमा आदानप्रदान गरिरहेको हुन्छ । भलै, आमसञ्चार माध्यम जस्तो विश्वसनीय अझै पनि सामाजिक सञ्जाल देखिएको छैन ।

सामाजिक सञ्जालमा सबैभन्दा पहिले सूचना आउने भएकाले सडक दुर्घटनासम्बन्धी समाचारमा त आमसञ्चारका माध्यम पछि परिसकेका छन् । सामाजिक सञ्जालबाट पाएको सूचना सही या गलत के हुन् भनेर छुट्याउने विवेक तथा धैर्य भने खासै प्रयोगकर्तामा छैन ।

सामाजिक सञ्जालको प्रभाव पनि व्यापक बन्दै गएको छ । सामान्य सन्देशहरू आदानप्रदान गर्ने फेसबुक होस् वा विचार प्रदान गर्ने ट्वीटर होस् अथवा श्रव्यदृश्यका लागि युट्युब होस् वा अन्य थुप्रै सामाजिक सञ्जालहरूले लेखेर, सुनाएर वा देखाएर सन्देशहरू व्यापक रूपमा आदानप्रदान गरिरहेका हुन्छन् । अहिले मानिसका सामान्य कथा, व्यथा होस् वा हिँडेको, डुलेको, खाएका कुराहरू देखाउन तथा सूचना आदानप्रदानका लागि सामाजिक सञ्जालको व्यापक प्रयोग भएको देखिन्छ ।

सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गरेर विभिन्न सूचना तथा जानकारी दिनका लागि सरकारी, गैरसरकारी तथा निजी क्षेत्रले अभियान नै सञ्चालन गरेर आफ्ना कुराहरू भन्न थालेका छन् । मूलधारका व्यावसायिक सञ्चारगृहहरू, पत्रपत्रिका, रेडियो तथा टेलिभिजन स्टेसनहरू स्वयं पनि अझ व्यापक स्तरमा जनमानसमा पुग्नका लागि सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्तासँग नजिक हुन थालेका छन् । सामाजिक सञ्जाल आमसञ्चारका लागि समाचारको स्रोत मात्र बनेका छैनन्, उनीहरूका सन्देश थप जनसमुदाय समक्ष फैलाउन पनि सहयोग गरिरहेका छन् ।

सामाजिक सञ्जालको बढ्दो लोकप्रियतालाई हामीले सडक सुरक्षाका बारेमा सन्देश फैलाउन प्रयोग गर्न सकिने देखिन्छ ।

विभिन्न खाले स्वास्थ्य सङ्कट तथा विपद्का बेला सामाजिक सञ्जालको सकारात्मक प्रयोगले सचेतना फैलाउन निकै सहयोग पुग्दै आएको छ भने चुनावी अभियानमा त सामाजिक सञ्जालको प्रयोग ऐतिहासिक नै देखिएको छ । विश्वका विभिन्न देशमा भएका आन्दोलनमा समाजिक सञ्जालको भूमिका र प्रभावका कारण त्यहाँ थुप्रै तानाशाहहरूविरुद्ध जनमत जुटाई उनीहरूलाई सत्ताच्युत पार्न जनता सफल भए ।

फेसबुक, इन्स्ट्राग्राम, ट्वीटर जस्ता सामाजिक सञ्जालहरूमा नियमित रूपमा सडक सुरक्षासम्बन्धी विभिन्न किसिमका जानकारी तथा सचेतनाहरू पोस्ट गर्दा प्रभावकारी हुने देखिन्छ । नेपालमा अहिले झण्डै ३ दर्जनभन्दा बढी संघसंस्थाहरू सडक सुरक्षामा केन्द्रित भई काम गरिरहेका छन् । तर पनि जनचेतना तथा प्रचार प्रसारको काम प्रभावकारी रूपमा हुन सकेको छैन ।

पत्रपत्रिका पढुन्जेल, सामाजिक सञ्जालमा फोटो तथा दृश्यहरू हेरिरहँदा मानिसहरू एकछिन गम्भीर भएजस्तो देखिन्छन् तर सडक प्रयोगकर्ताको रूपमा सडकमा निस्किएपछि पढेका, बुझेका, भोगेका र देखेका सबै कुराहरू बिर्सिएर मानिसहरू अर्कै रूप देखाउन थाल्छन् ।

सडक प्रयोगकर्ताका बुझाइ र उनीहरूले सडकमा गर्ने व्यवहार फरक हुँदा दुर्घटना बढिरहेका छन् । विभिन्न खाले सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्नेका आआफ्नै रुचि, तर्क, बुझाइ र धारणाहरू रहेका छन् । ती सबै सामाजिक सञ्जालका माध्यमहरू प्रयोग गरेर स्वभावअनुसारका सडक सुरक्षासम्बन्धी लेख, रचना, फोटो तथा भिडियो धेरै मानिससम्म पुर्‍याउन सकिन्छ ।

के गर्न सकिन्छ त ?

एकातिर ट्राफिक ज्ञानको कमी, अर्कातिर सडक प्रयोगकर्ताको व्यवहारमा तालमेल नमिल्दा दुर्घटनाहरू बढेर गएका छन् । सामाजिक सञ्जालमा राम्रै समय बिताउने युवापुस्तामा सडक सुरक्षासम्बन्धी जानकारी तथा सचेतना सन्देश दिँदा निकै प्रभावकारी हुने देखिएको छ । प्रविधिको विकासले गर्दा अहिले सबै किसिमका सञ्चार माध्यम मानिसको मोबाइलमै उपलब्ध हुने भएकाले पनि एकै पटक धेरै जनामा राम्रा तथा सकारात्मक सन्देशहरू दिन सकिन्छ । ह्यास ट्याग तथा शेयर गरेर महत्त्वपूर्ण सन्देशहरू जनसमुदायसम्म पुर्‍याउन सकिन्छ ।

फेसबुक नेपालमा निकै लोकप्रिय छ । सबै तह र तप्काका मानिसले यसलाई चलाउँदै आएका छन् । फेसबुकमार्फत् सडक सुरक्षासम्बन्धी लेख, रचना, फोटो तथा भिडियो धेरै मानिससम्म पुर्‍याउन सकिन्छ ।

इन्स्ट्रागाममार्फत् सडक सुरक्षासम्बन्धी फोटो तथा भिडियो सन्देशहरू दिन सकिन्छ र सचेतना बढाउन सकिन्छ । टीवट्रमार्फत् सूचना शेयर गर्न सकिन्छ । ह्यास ट्याग गरेर सडक सुरक्षासम्बन्धी सन्देशहरू पुर्‍याउन सकिन्छ ।

युट्युबमा छोटाछोटा भिडियो बनाएर सूचना तथा जानकारी दिन सकिन्छ । विभिन्न क्षेत्रका ख्यातिप्राप्त व्यक्तिहरूलाई राखेर जनमानसमा सन्देश दिँदा निकै प्रभावकारी हुने देखिएको छ । सडक सुरक्षासम्बन्धी च्यानलहरू बनाएर जनचेतनामूलक सन्देशहरू दिन सकिन्छ ।

सडक सुरक्षासम्बन्धी सरोकार राख्ने सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाहरूले लम्बेतान भाषण सुनाइरहनुभन्दा आफ्ना प्रेस विज्ञप्ति सामाजिक सञ्जालमा राखेमा भने लक्षित समुदायसम्म पुर्‍याउन प्रभावकारी हुने देखिन्छ ।

दुर्घटनासम्बन्धी छापिएका समाचार तथा भिडियो शेयर गर्दा यसले दुर्घटनासम्बन्धी तथ्याङ्क खोज्न तथा अद्यावधिक गर्न पनि सहयोग गर्छ ।

अहिले नेपाली फिल्महरूमा हेल्मेट नलगाई मोटरसाइकल चलाउनेलाई ‘ट्राफिक नियमको पालना गरौँ’ भनेर तलतिर लेख्न थालिएको छ । यसले दर्शकमा सकारात्मक सन्देश प्रवाह गरेको छ । चलचित्र घरहरूमा फिल्म सुरु हुनुभन्दा अगाडि जसरी ‘धुम्रपान स्वाथ्यका लागि हानिकारक छ’ भन्ने सन्देश आउँछ, त्यस्तै गरी सडक सुरक्षाको महत्त्व झल्किने विशेष सन्देशहरू दिन सकिन्छ । यसका लागि चलचित्र विकास बोर्डसँग सहकार्य गरेर सरोकारवाला सरकारी निकायले सुरुवात गर्दा प्रभावकारी हुने देखिन्छ ।

सडक सुरक्षासम्बन्धी फिल्म फेस्टिभल पनि सुरु भएका छन् । यसलाई अझ व्यापक बनाएर लैजान सकिन्छ ।

मेट्रो ट्राफिक एफएम ९५.५ लाई काठमाडौंमा सीमित नगरी देशैभरका राजमार्गहरूमा सुनाउने व्यवस्था मिलाउन सकिन्छ । निजी क्षेत्रबाट सञ्चालित उज्यालो तथा क्यापिटल एफएमहरूले सञ्चालन गरेका ट्राफिकसम्बन्धी कार्यक्रम अरू एफएमहरूले पनि सञ्चालन गर्न सक्छन् ।

सरकारी स्वामित्वमा रहेका सबै सञ्चार माध्यमबाट निःशुल्क रूपमा सडक सुरक्षासम्बन्धी सचेतना सामग्रीहरू प्रसारण गरेर धेरै श्रोता तथा दर्शकसम्म पुर्‍याउन सकिन्छ ।

सडक सुरक्षामा काम गरिरहेका संस्थाहरूले सामाजिक सञ्जालमार्फत् विभिन्न खाले क्विज तथा ज्ञानगुनका कुराहरू साटासाट गर्न सक्छन् ।

सडक सुरक्षा सामाजिक उत्तरदायित्वभित्र पर्छ भन्ने कुरा महसुस गरी व्यावसायिक मिडिया कम्पनीहरूले पनि आफ्ना सञ्चार माध्यमबाट सडक सुरक्षासम्बन्धी सन्देशहरू निःशुल्क प्रकाशन तथा प्रसारण गर्न सक्छन् । पढ्न मिल्ने, श्रव्य, तस्बीर, दृश्यलगायत सबै खालका सामग्रीहरू प्रयोग गर्न मिल्ने, तत्काल प्रतिक्रिया दिन मिल्ने, दोहोरो संवाद गर्न सकिने, एकैचोटि ठूलो समूहमा पुग्न सक्ने, प्रयोग गर्न सहज, सन्देश तत्काल पठाउन सकिनेलगायतका विशेषता भएका कारण सामाजिक सञ्जाल आमसमुदायमा थप लोकसप्रय बन्दै गएको अवस्था छ । यसलाई केवल सामाजिकीकरणको सञ्जालको रूपमा नहेरी व्यापक जन उपयोगी सन्देश दिने माध्यमका रूपमा उपयोग गर्न सकिने प्रशस्त सम्भावना छन् ।

देशका सबै क्षेत्रलाई प्रभावित बनाउने सडक दुर्घटना न्यूनीकरणका लागि मूलधार तथा वैकल्पिक धारका सञ्चार माध्यमको महत्त्वपूर्ण भूमिका हुने गर्छ । अहिले देखिएको कोभिड- १९ जस्ता महामारी त केही समयपछि हटेर जाने नै छन् तर सधैँको महामारीको रूपमा रहेको सडक दुर्घटना कम गर्न हाम्रो पहुँचमा भएका समाजिक सञ्जाल किन प्रयोग नगर्ने ?

(पौडेल सञ्चार अध्येता र तिवारी सडक सुरक्षा विज्ञ हुन् ।)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ २९, २०७७ १८:१२