कोरोनाको मानसिक प्रभाव र न्यूनीकरणका उपाय

A+ A A-

शशी शर्मा
सन् २०१९ डिसेम्बरमा चाइनाको वुहान राज्यबाट सुरु भएको कोरोना भाइरस (कोभिड– १९) सन् २०२० को मे महिनाको अन्तिमसम्म आइपुग्दा विश्वका अधिकांश मुलुकहरूमा फैलिइसकेको छ । जोन हप्किन्स विश्वविद्यालयका अनुसार यो समस्याबाट ४ जून २०२० सम्ममा विश्वमा ६५ लाख मानिसहरू यो भाइरसबाट संक्रमित भइसकेका छन् । त्यस्तै, ३ लाख ८८ हजार मानिसहरूले कोरोनाका कारण ज्यान गुमाइसकेका छन् । यो तथ्यांक त शारीरिक अर्थात् वायोलोजिकल कोरोनाको हो । तर, विश्वमा मानसिक कोरोनाबाट करोडौँ मानिसहरू प्रभावित भइरहेका छन् ।

कोभिड–१९ का कारण आफन्त गुमाउनुपरेको पीडा, रोगबाट सङ्क्रमित भइने डर/त्रास/भय, सामाजिक दूरीमा रहनुपर्ने बाध्यता, क्वारेन्टाइनमा बस्नुपर्ने बाध्यता, घरमा बस्नुपर्ने बाध्यता, माया गर्ने आफन्तबाट टाढा रहनुपर्ने बाध्यता, एक्लोपन, रोजगारी गुम्नु, विभिन्न पेसा र व्यवसायमा भएको आर्थिक क्षति, भविष्यको अनिश्चितता आदि कारणले मानिसहरूमा तनाव र निराशा बढ्दै गइरहेको छ ।

कोभिड– १९ ले विश्वमा मानवीय संकट मात्र होइन, मानसिक स्वास्थ्य संकट निम्त्याएको छ । केही हप्ताअगाडि यूएन प्रमुखले विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ) को विधानसभा बैठकमा भिडियो सन्देशमार्फत भन्नुभएको छ, आगामी दिनमा विश्वका मानिसहरूको दुःखको मुख्य कारण मनोवैज्ञानिक समस्या हुनेछ ।’

महामारीबाट विश्वभर मानसिक समस्याको ग्राफ ज्यामितीय रूपमा बढिरहेको छ । विशेष गरी स्वास्थ्य सेवाको क्षेत्रमा कार्यरत व्यक्तिहरू र बालबालिकाहरूमा यो समस्या अझ उच्च हुँदै गइरहेको छ । केही समयअगाडिको सीएनएनको रिपोर्टअनुसार महामारीको समयमा क्यानडामा ४७ प्रतिशत स्वास्थ्यकर्मीले मानसिक सहायता आवश्यक रहेको बताएका छन् । चीनमा ५० प्रतिशत स्वास्थ्य क्षेत्रमा कार्यरत व्यक्तिहरूमा डिप्रेसनको समस्या देखिएको छ । इटालीमा ७७ प्रतिशत बालबालिकामा एकाग्रताको कमी, बेचैनी, नर्भसनेसजस्ता समस्या देखिएका छन् ।

अमेरिकाको नेसनल सर्वेले गरेको अनुसन्धानअनुसार ४५ प्रतिशत अमेरिकनहरूमा महामारीको समयमा मानसिक समस्या देखिएको छ । जसको परिणामस्वरूप आत्महत्याको दरमा उल्लेख्य वृद्धि भइरहेको छ । विश्वमा कोरोना महामारीको अवधिमध्ये विगत ३ महिनामा ३ लाख ५३ हजार ६ सय ९६ मानिसहरूले आत्महत्या गरिसकेका छन् । नेपाल प्रहरीका अनुसार नेपालमा लकडाउनको अवधिमा अर्थात् ११ चैत २०७६ देखि १० जेठ २०७७ सम्म ९ सय ८२ जनाले आत्महत्या गरेका छन् । यो तथ्यांक विगत वर्षहरूको भन्दा करिब ३० प्रतिशतले बढी हो ।

संसारभरका सरकार र सम्बन्धित निकायले संसारमा फैलिइरहेको कोरोना भाइरसको नियन्त्रणमा सम्पूर्ण शक्ति र पैसा खर्च गरिरहेका छन् तर करिब त्यति नै मात्रामा मानिसको मृत्यु भइसकेको र करोडौँ मानिसहरू प्रभावित भएको मानसिक कोरोना रोकथाममा सम्बन्धित निकायको ध्यान गएको पाइएको छैन ।

२०२० मेको दोस्रो हप्ता गरिएको अनुसन्धानअनुसार विश्वभर नै लकडाउनको अवधिमा इन्टरनेट र टेलिकम्युनिकेसनको प्रयोग अत्यधिक रूपमा बढिरहेको छ । युरोपियन देशहरू विशेषगरी इटालीमा इन्टरनेट डाटा प्रयोग गर्ने मानिसहरूको संख्या ७५० प्रतिशतले बढेको छ । अमेरिकामा इन्टरनेट प्रयोग गर्नेको दर २०० प्रतिशतले बढेको छ भने नेपालमा ५० प्रतिशतले बढेको छ ।

टेलिभिजन, अनलाइन मिडिया, सोसियल मिडिया आदिमा दैनिक रूपमा आउने कोरोनासम्बन्धी समाचार, भिडियो, फोटो, मृत्यु र बिरामीहरूका दुःखद कथाहरू हेर्दाहेर्दा, सुन्दासुन्दा मानिसहरूको दिमागमा मानसिक कोरोनाको लक्षण देखिने क्रम बढ्न थालेको छ । मानिसहरूमा अन्य विभिन्न मनोसामाजिक समस्याहरू विद्यमान भए तापनि कोरोना अहिले मनोसामाजिक भाइरसको रूपमा विकसित हँुदै गइरहेको छ ।

कुनै पनि व्यक्तिले पटकपटक कुनै कुरा आफ्नो चेतन मनमा दोहोर्‍याउन थाल्दछ, विस्तारै त्यसलाई अवचेतन मनले ग्रहण गर्न थाल्दछ । अवचेतन मनले यो ठीक यो बेठीक भनेर छुट्याउन सक्दैन । माथि उल्लेख गरिएका विभिन्न श्रव्यदृश्य सामग्रीको माध्यमद्वारा लकडाउनको अवधिमा हामीले कोरोनासम्बन्धी दुःखद, पीडादायी सन्देशहरू अवचेतन मनसमक्ष पुर्‍याइरहेका छौँ र हाम्रो अवचेतन मनले त्यो ग्रहण गरिरहेको छ । जब अवचेतन मनले ती पीडा, वेदना, डर, त्रास, मृत्युका कुराहरू रेकर्ड गर्न थाल्दछ, त्यसपछि धेरै मानिसहरूमा मानसिक भय र समस्याहरू देखिन थाल्दछन् ।

सीएनएनका प्रमुख स्वास्थ्य संवाददाता डा. सञ्जय गुप्ताको अनुसन्धानअनुसार अमेरिकामा धेरै बालबालिकाहरूमा कोरोना भाइरसका बिरामीका जस्तै लक्षण देखिएका थिए तर उनको परीक्षण गर्दा भाइरस पाइएन । उनीहरूमा मानसिक समस्याका कारण यस्ता लक्षण देखिएको अध्ययनले देखायो ।

न्यूनीकरणका उपायहरू

विश्वभरका यी तमाम चुनौतीसँग भयभीत मात्र भएर हामी जिन्दगीलाई अगाडि बढाउन सक्दैनौँ । तसर्थ हामी आफूतर्फ फर्कौं । हामीले व्यक्तिगत पहल गर्‍यौँ र हाम्रो देशको सरकारले सार्वजनिक रूपमा पहल गर्न सक्यो भने मानसिक कोरोनाको सङ्कटबाट मुक्त हुन सकिन्छ ।

व्यक्तिगत पहल

जीवनमा आइपर्ने जस्तोसुकै चुनौती र अप्ठ्यारोलाई पनि हामीले इच्छाशक्तिको माध्यमले सामना गर्न सक्दछौँ । मानसिक रूपमा उत्साहित हुनुहोस् । यो समय सधैँ यस्तो रहिरहँदैन । यो अवस्थाबाट छिट्टै नै म बाहिर आउन सक्छु भन्ने भावना दोहोर्‍याइरहनुहोस् ।

आफैँसँग प्रश्न गर्नुहोस्– मेरो दिमागमा किन यस्ता यस्ता विचारहरू आएका होलान् ? के यी सत्य हुन् ? यो महामारीले हामीलाई समस्या मात्र ल्याइरहेको छ कि अवसर पनि ल्याउनेछ ? यदि समस्या मात्र ल्याउँछ भन्ने सोच्नुभयो भने त्यस्तै हुन थाल्दछ र अवसर पनि ल्याउन सक्दछ भन्ने सोच्नु भयो र त्यस्तै भावना विकास गर्न थाल्नुभयो भने अनेकौँ अवसर देख्न थाल्नुहुनेछ । साथै, मानसिक रूपमा स्वस्थ पनि बन्दै जानुहुनेछ ।

टेलिभिजन, अनलाइन मिडिया, सोसियल मिडिया, न्यूज स्टोरी आदि हेर्ने र सुन्ने क्रमलाई घटाएर दिनमा ३० मिनेटदेखि १ घण्टामा मात्र सीमित गर्नुहोस् । आफूले आफूलाई पे्ररित गर्नुहोस् । विश्व नै अहिले महामारीको सङ्कटमा छ । यस्तो अवस्थामा अरुले केही गरिदिन्छन् कि भनेर नबस्नुहोस्, आफूलाई प्रेरित गर्नुहोस्, ।

आफ्नो परिवारलाई पे्ररित गर्नुहोस् । प्रत्येक व्यक्ति र परिवारले महामारीको तनावलाई व्यवस्थापन गर्ने हो भने मानसिक कोरोना मुक्त समाज बन्नेछ र शारीरिक कोरोना नियन्त्रण गर्न पनि मद्दत मिल्नेछ । जिन्दगी साँच्चिकै धेरै साधारण र सुन्दर छ । तर, हामीले यसलाई हाम्रा विचारहरूका कारणले जटिल र असहज बनाइरहेका हुन्छौँ । यो क्षण बितेर जानेछ र राम्रा दिनहरू छिट्टै आउनेछन् ।

सार्वजनिक पहल

सरकार र नागरिक समाजले सामूहिक रूपमा जिम्मेवारी बोध गरेर तुरुन्तै मानसिक कोरोना आतंकलाई न्यूनीकरण गर्नतर्फ लाग्नुपर्दछ ।

सार्वजनिक क्वारेन्टाइनमा राखिएका व्यक्तिहरूलाई मनोबल बढाउन मनोविदहरूसँगको सहकार्यमा मनोसामाजिक परामर्श दिने र आत्मविश्वास वृद्धि गर्ने चेतनामूलक जानकारी दिनुपर्दछ ।

क्वारेन्टाइनमा राखिएका व्यक्ति र बिरामीलाई डाइटिसियनको सल्लाहअनुसार रोगसँग लड्न सक्ने क्षमता वृद्धि गर्ने सन्तुलित भोजन र पेय पदार्थको व्यवस्था गर्ने । खानाले मानिसहरूलाई मानसिक रूपमा शक्ति र शान्ति प्रदान गर्दछ ।

स्वास्थ्य सेवाका क्षेत्रमा कार्यरत व्यक्तिहरू, सुरक्षा निकायका अग्रपङ्क्तिमा रहनुहुने व्यक्तिहरू र अन्य विविध क्षेत्रका अग्रपङ्क्तिमा रहेर कार्यरत रहनुभएका सम्पूर्ण व्यक्तिहरूको मनोबल उच्च राख्नका लागि सेवा, सुविधा र उत्प्रेरणा दिने ।

भोजपुरको एउटा गाउँपालिकाले स्वास्थ्य क्षेत्र र सुरक्षा क्षेत्रमा कार्यरत कर्मचारीहरूलाई २०० देखि ३०० सम्म दैनिक खाजा भत्ता थप गरिदिँदा पनि उहाँहरू कति खुसी हुनुभएको छ । सेवा दिने व्यक्तिको मानसिक अवस्था प्रफुल्लित भयो भने सेवाग्राहीले पनि राम्रो सेवा पाउनेछन् । सानासाना कुराहरूले मानिसको जीवनमा ठूलो महत्त्व राख्दछ ।

सञ्चारमाध्यममार्फत कोरोना भाइरसको प्रचारप्रसारमा व्यापक सुधार गर्नु आवश्यक छ । अहिलेसम्म सरकारी र प्राइभेट मिडिया, अनलाइन मिडिया र सोसियल मिडिया सबैले कोरोना भाइरसबाट बच्ने उपाय मात्र सिकाइरहेका छन् । तर, कोरोना भाइरसलाई जित्न आत्मबल पनि एक महत्त्वपूर्ण माध्यम हो भन्ने सन्देश आममानिसहरूमा पुर्‍याइएको छैन ।

नेपाल सरकारले नेपाल टेलिकमको रिङटोनमा बजाउने गरेको ‘कोरोना भाइरस जो कोहीलाई पनि लाग्न सक्दछ...’ भन्ने सन्देश बन्द गरेर ‘कोरोना भाइरसबाट हामी जोकोही पनि बच्न सक्दछौँ’ भन्ने सन्देश प्रवाह गर्ने समय आइसकेको छ ।

महत्त्वपूर्ण कुरा विदेशबाट आफ्नो मातृभमि फर्कनुभएका, फर्किने क्रममा रहनुभएका, क्वारेन्टाइनमा रहनुभएका र कोरोना पोजिटिभ हुनुभएका व्यक्तिहरूप्रति समाजले हेर्ने दृष्टिकोण र गर्ने व्यवहारमा परिवर्तन गर्नु जरुरी छ ।

२० जेठ २०७७ मा डिस्चार्ज हुनुभएका गुल्मीका एक व्यक्तिको भनाइअनुसार, ‘कोरोना भाइरस त ९९ प्रतिशत हाउगुजी मात्र रहेछ । संक्रमितलाई समाजले मनोबल नघटाउने हो भने घरमै बसेर कोरोना परास्त गर्न सकिने रहेछ । यतिका दिनसम्म क्वारेन्टाइन र आइसोलेसनमा रहँदा म मानसिक रूपमा यति विक्षिप्तजस्तै भएको थिएँ कि बल्ल आजबाट मेरो होस खुलेझैँ भएको छ ।’

काठमाडौंको एक अस्पतालबाट डिस्चार्ज हुनुभएका अर्का एक व्यक्तिले भन्नुभएको छ, ‘मैले कोरोनालाई उच्च मनोबलका कारणले ५ दिनमै जित्न सफल भएँ, जसमा ५० प्रतिशत मेरो आत्मबलको भूमिका र ५० प्रतिशत आफन्त र साथीहरूको हौसलाको भूमिका छ ।’

नुवाकोटका ८५ वर्षीय एक ज्येष्ठ नागरिकले बीबीसी नेपाली सेवासँग भन्नुभएको छ, ‘मन दह्रो पारियो भने रोग र भाइरस आफैँ भाग्छ ।’

यी सबै ज्वलन्त उहारणहरूबाट हामी बुझ्न सक्दछौँ कि कोरोना भाइरसलाई मनोबलले परास्त गर्न सकिन्छ ।

तसर्थ, अबका दिनमा व्यक्ति स्वयम्, सार्वजनिक निकाय, स्थानीय निकायहरू, आमसञ्चारमाध्यमहरू र अन्य सम्बन्धित निकायहरूले कोरोना आतंकलाई सामान्यीकरण गरी आत्मबल विकास गर्ने क्रियाकलापमा जोड दिनु अपरिहार्य भइसकेको छ, जसबाट कोरोना भाइरसको मानसिक त्रासलाई न्यूनीकरण गर्न मद्दत मिल्नेछ ।

(लेखक नेपाल आन्ट्रप्रेनरसीप एजुकेसन फाउन्डेशन (नीफ) का प्रमुख कार्यकारी अधिकृत हुन्)

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, जेठ २३, २०७७ १७:५७