विश्व वातावरण दिवस : प्रकृतिका लागि समय

A+ A A-

५ जुन अर्थात् विश्व वातावरण दिवस । सन् १९७२ मा स्विडेनको राजधानी स्टकहोममा मानव वातावरणसम्बन्धी संयुक्त राष्ट्र सम्मेलनको पहिलो दिनमा उक्त सभाले डिजाइन गरेको यो दिवस सन् १९७४ देखि 'मात्र एक पृथ्वी' वा वन्ली वन अर्थ नाराका साथ विश्वव्यापी उत्सव बन्यो ।

योसंयुक्त राष्ट्रसंघको वातावरण कार्यक्रमअन्तर्गत सञ्चालित संसारमा मनाइने सबैभन्दा ठूलो वार्षिक कार्यक्रम हो, जसले मानिसहरूमा वातावरणीय चेतनालाई उजागर गर्ने कार्य गर्छ । यसको मुख्य उद्देश्य हाम्रो प्रकृतिलाई सुरक्षित राख्न जागरुकता बढाउनु र दिनहुँ बढिरहेका विभिन्न वातावरणीय मुद्दाहरूको सम्बोधन गरी स्वस्थ र सुरक्षित वातावरणका लागि विश्वव्यापी रूपमा मानिसहरूलाई प्रोत्साहन गर्नु हो ।

सन् १९९२ को रियो शिखर सम्मेलन र रियो प्लस २० वा रियो पृथ्वी सम्मेलन, २०१२ ले जन्माएको दिगो विकासका सिद्धान्तहरूलाई लक्ष्यका रूपमा हासिल गरी सबै प्रकारका गरिबी उन्मूलन गरी मानव पृथ्वी र समृद्धिका लागि एक समान न्यायपूर्ण र सुरक्षित विश्व निर्माण गर्ने संयुक्त राष्ट्र संघको परिकल्पनालाई मूर्त रूप दिन पनि विश्व वातावरण दिवसले विशेष भूमिका खेल्छ । हरेक वर्षझैँ यस वर्ष पनि विश्व वातावरण दिवस, २०२० छुट्टै नाराका साथ आएको छ- 'मनाऔँ जैविक विविधता' वा सेलिब्रेट बायो डाइभर्सिटी ।

हालै ब्राजिल, संयुक्त राज्य अमेरिकादेखि र अस्ट्रेलियाको वन डढेलो, पूर्वी अफ्रिकादेखि भारतसम्मको सलह किराको आक्रमण र अहिले गुज्रिरहेको विश्वव्यापी रोग कोरोना महामारी जस्ता घटनाक्रमहरूले जैविक विविधतासँग मानव जीवनको परस्पर निर्भरता प्रमाणित गरिसकेका छन् । त्यस कारण हामीले यसमा काम गर्नु आवश्यक छ भनी संयुक्त राष्ट्र संघीय वातावरण कार्यक्रमले सँगसँगै नारा पनि अघि बढाएको छ- 'प्रकृतिका लागि समय वा टाइम फर नेचर ।

प्रकृति, जैविक विविधता र मानवबीचको सम्बन्ध

पृथ्वी ८० लाख बोट बिरुवा र पशु प्रजातिहरूको साझा घर हो भने जैविक विविधताको जलमाथि र जलमुनिका सबै जीवनको अस्तित्व हो । जैविक विविधताले पृथ्वीको स्थलीय, पानी र समुद्री विभिन्न प्रजातिहरूका प्रकार, भिन्नता, अन्तरसम्बन्ध साथै उनीहरूको वासस्थानसमेतलाई जनाउँछ । पृथ्वीमा सबै प्राणी र जीवजन्तुको जीवनका लागि मात्र नभई मानव समाजलाई फस्टाउन आवश्यक पर्यायवरणीय वस्तु र सेवाहरूका लागि पनि जैविक विविधताको विशेष महत्त्व छ ।

जैविक विविधताले हामीलाई खाना, पानी र संशाधनका साथै जलवायु नियन्त्रण, परागण, प्रकोप निवारण र यी परिचक्रलाई चलायमान बनाउँछ । यस परिचक्रको एउटा तत्त्व हटाउँदा सम्पूर्ण जीवन प्रणालीलाई असर गर्छ र नकारात्मक परिणाम उत्पन्न गर्न सक्ने हुँदा प्रत्येक जीवको जीवन सन्तुलन कायम राख्न अतिआवश्यक छ ।

वन विनास, वन्यजन्तुको आवासमा अतिक्रमण, तीव्र कृषि र जलवायु परिवर्तनलगायत मानवीय कार्यहरूले प्रकृतिमाथि ज्यादतीको सीमा नाघेको छ, जसको प्रत्यक्ष असर जैविक विविधतामा परेको छ । जैविक विविधता नष्ट गर्दै गर्दा हामीले मानव जीवनलाई समर्थन गर्ने प्रणालीसमेतलाई नष्ट गर्दै छौँ ।

विगत ५० वर्षमा करिब ६० प्रतिशत वन्यजन्तुको संख्या घटेको र सङ्क्रामक रोगयुक्त जीवाणु, जनावरबाट मान्छेमा सर्ने क्रम ४ गुणाले बढेको संयुक्त राष्ट्र संघको तथ्याङ्क छ । यूएनईपीकै भनाइ उद्धृत गर्ने हो भने हाल हामी जीवनको नाजुक अवस्थाको सामना गरिरहेका छौँ । प्रकृतिले हामी मानव जाति नै विनाशको सङ्घारमा रहेको सङ्केत गर्दै छ भने झण्डै १० लाख जनावर र बोट प्रजातिहरू संसारबाट चाँडै लोप हुने अवस्थामा छन् ।

अहिले विश्व नै एउटा यस्तो मोडमा उभिएको छ, जहाँबाट धेरै अस्तित्वहरू नामेट हुने र धर्तीबाट पूर्ण रूपमा बिलाउने खतरा छ । अस्ट्रेलियामा व्यापक रूपमा फैलिएको विनाशकारी डढेलो राम्रोसँग निभ्न नपाउँदै विश्व अहिले नोबल कोरोना भाइरस अर्थात् कोभिड- १९ को माहामारीले आक्रान्त भई घरभित्रै थलिएको अवस्थाका बीच विश्व वातावरण दिवस मनाइरहँदा यसपालिको नारा 'जैविक विविधता' र 'प्रकृतिका लागि समय' अझ बढी सार्थक र सान्दर्भिक देखिन आउँछ ।

मानव क्रियाकलापको असरले सिर्जित जलवायु परिवर्तन, जलवायु परिवर्तनले बढाएको पृथ्वी सतहको तापक्रम अनि बढ्दो तामक्रमले निम्त्याएको डढेलो । यसैगरी वन जङ्गलको विनाश, पशुपन्छीको उठिबास र मानव-जङ्गली जनावरबीचको द्वन्द्व र सङ्घर्षको फलस्वरूप भित्रिएको महामारीले पुष्टि गरिसकेको छ कि मानव क्रियाकलाप र मानव स्वास्थ्य कति घनिष्ठ रूपमा प्रकृति र प्राकृतिक संसारसँग जोडिएको छ ।

हामी प्रकृतिसँग यति निजकसँग जोडिएका छौँ कि प्रकृतिविना हाम्रो अस्तित्वको कल्पनासम्म पनि गर्न सकिँदैन वा भनौँ हामी (मानवजाति) विना पनि प्रकृति (अझ सुन्दर तरिकाले) चल्न सक्छ तर प्रकृतिविना हामी चल्न असम्भव छ ।

यो समय प्रकृतिका लागि किन ?

प्रकृति आफैँमा एउटा व्यापक शब्द हो । यसभित्र जीवनको मूल शान्ति छ भने ज्वालारूपी भयङ्कर क्रोध पनि यसमै समाहित छ । प्रकृतिमै जीवन अनि प्रकृतिमै समाधि छ । प्रकृतिका लागि समय दिनु भनेको आफूलाई तनावमुक्त, शान्त, सुखी, स्वस्थ आदि राख्नु त छँदै छ, यसको सामीप्यले यस भौतिकवादी संसारमा जीवनलाई हेर्ने दृष्टिकोण पनि परिवर्तन गरिदिन्छ ।

तर, आज प्रकृति र प्रकृतिका लागि समयको कुरा गर्नुको तात्पर्य अलिक फरक छ किनकि अहिलेको विश्वव्यापी प्रकृति र मानव जातिको परिस्थिति धेरै भिन्न र विषम छ । प्रकृतिलाई समय नदिनु भनेको प्रकृतिप्रतिको हाम्रो चेतनाको द्वार अझ बन्द गर्दै जानु हो, प्रकृतिलाई बेवास्ता गरी वातावरणमा थप क्षति पुर्‍याउनु हो । तर, यसको मतलब हामीले प्रकृतिलाई समय दिएनौँ भने प्रकृति असुरक्षित हुने वा प्रकृति समाप्त हुने भन्ने भ्रममा नपरौँ किनकि प्रकृति त हाम्रो उत्पतिपूर्व पनि चलेकै थियो र हाम्रो समाप्तिपश्चात् पनि चली नै रहनेछ ।

कुरा मात्र यति हो, हामीले गरेको प्रकृतिमाथिको अत्याचार हामी स्वयं मानव जातिको विनाशको कारण बन्नेछ । अब पनि प्रकृतिलाई समय नदिने वा प्रकृतिका बारेमा नसोच्ने हो भने भविष्यमा प्रकृतिले पनि हाम्रा बारेमा न सोच्नेछ, न सोच्ने समय नै दिनेछ ।

आज त हामी यस माहामारीबाट घरमा लुकेर बच्दै छौँ, बाचौँला पनि तर भोलि लुकेर/भागेर पनि ज्यान बचाउन नसक्ने अवस्था नआउला भन्न सकिन्न । आफूलाई बुद्धिमान प्राणी हुँ भन्ने घमण्डले विवेकहीन भएका हामी मनुवाले प्रकृतिलाई चुनौती दिई खडा गरेको भौतिक संसारमा भावी सन्ततिले २ मुठ्ठी सासका लागि सङ्घर्ष गरेको दिन पनि नआउला भन्न सकिन्न ।

अब प्रकृतिसँग जोडिने समय हो, प्रकृतिलाई फर्केर हेर्ने समय हो ।

हामीले खाने खाना, फेर्ने सास, पिउने पानी र हाम्रो पृथ्वीलाई बस्नयोग्य बनाउने जलवायु सबै प्रकृतिबाट आउँछन् । प्रकृतिले हामीलाई दिने सबै फाइदाहरूका बाबजुद हामी अझै पनि यसलाई दुरूपयोग गर्दै यसको विनाश गर्दै छौँ । त्यस कारण हामी पुनः प्रकृतिमा फर्कन आवश्यक छ ।

हामी जे जति समस्याबाट गुज्रिरहेका छौँ, ती सबको समाधान प्रकृतिभित्रै छ । आवश्यक छ त जैविक विविधता र वातावरणको संरक्षण र दिगो व्यवस्थापनका बारे सोच्ने र लाग्ने समयको, जसको फलस्वरूप जलवायु परिवर्तनमा कमी, पिउने पानी र खाद्य सुरक्षाको प्रत्याभूति मात्र नभई कोरोना जस्ता माहामारीबाट बचाउन मद्दत गर्न सक्छ ।

अन्ततः प्रकृतिले हामीलाई सन्देश पठाउँदै छ कि हामीले आफ्नै हेरचाह गर्न भए पनि प्रकृतिको ख्याल गर्नुपर्छ । यो समय प्रकृतिका लागि मात्र नभएर हामी ब्युँझिने समय पनि हो । प्रकृतिको सुरक्षा, जैविक विविधताको रक्षा, वातावरणको स्वच्छताका लागि लाग्ने समय हो । यो समय प्रकृतिविरुद्ध नभई, प्रकृतिसँग मिलेर मानिस र पृथ्वीको पुनर्निर्माण गर्ने समय हो । यो विश्व वातावरण दिवस हो, यो सम्पूर्ण प्राणीको रक्षा गर्ने समय हो, यो प्रकृतिका लागि समय हो ।

(लेखक अधिवक्ता तथा अन्तर्राष्ट्रिय वातावरणीय कानुनका विद्यार्थी हुन्)

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ २२, २०७७ १७:३६