नेपालका रहस्यमयी केही हत्या काण्ड

A+ A A-

शासकका हातहरू कसैको रगतले रङ्गिने सम्भावना जति बलियो हुन्छ, उसको घाँटी कसै न कसैको तरबारको निशानामा पर्ने सम्भावना पनि त्यत्तिकै बलियो हुन्छ । सदैव शासकको निशानामा कोही न कोही हुन्छ र कसै न कसैको निशानामा शासक पनि रहन्छ ।

आज १९ जेठ अर्थात् राजदरबार हत्याकाण्ड भएको दिन वा भनूँ तत्कालीन राजा वीरेन्द्रको वंशनास भएको दिन । आज दरबार हत्या काण्ड भएको १९ वर्ष पूरा भएको छ । तर, १९ वर्षपछि पनि उक्त अकल्पनीय हत्यको रहस्यको पर्दा यथावत् छ । अझै त्यो पर्दा कहिलेसम्म रहने हो, त्यो भविष्यको गर्भमै छ ।

हत्यापछि तत्कालीन सभामुख तारानाथ रानाभाट, प्रधानन्यायाधीशलगायत सम्मिलित छानबिन समितिले तत्कालीन युवराज दीपेन्द्रलाई यो सबै घटनाका लागि जिम्मेवार ठहर्‍यायो तर त्यसमाथि कसैले विश्वास गरेनन् ।

नेपालको इतिहासमा यस्ता अरू पनि अनेक घटनाहरू छन्, जो केवल रहस्य बनेर रहेका छन् । नेपालको इतिहासमा यस्ता अरू पानाहरू पनि छन्, जो रगतले लेखिएका छन् । विगतदेखि वर्तमानसम्म यस्तै केही रहस्यमय वनेका त केही तथ्य बाहिर आएका ठूला हत्याका घटनाहरू यस्ता छन् ः

६० सालको पर्व

स्वामी महाराजको नामले समेत प्रशिद्ध रणबहादुर शाह राजकाज त्यागी वनारस जाँदा भीमसेन थापा पनि उनीसँगै गएका थिए र साथमै फर्किए । नाबालक छोरा गिर्वाणयुद्धविक्रमलाई जिम्मा लगाएर छाडेको राजकाज फेरि लिने मनसायले उनी स्वदेश फिर्ता भएका थिए ।

सत्ताको स्वादमा रमाइरहेकाहरूलाई सत्ता समीकरण फेरिने कुरो मन नपर्नु स्वाभाविकै हो । रणबहादुर नेपाल फर्किंदा उनलाई रोक्ने प्रयास भयो । रणबहादुरको टोलीलाई रोक्न त्यसबेलाका मूलकाजी दामोदर पाण्डेको नेतृत्वमा एउटा टोली थानकोट पुग्यो ।

रणबहादुरलाई रोक्न थानकोट पुगेको पाण्डेसहितको टोली उल्टै पक्राउ पर्‍यो । बन्दी बनाइएका उनीहरूको गम्भीर यातनासहित हत्या गरियो । वि. सं. १८६० मा भएको उक्त घटनाका मुख्य योजनाकार भीमसेन थापा थिए, जसले पछि गएर ३१ वर्षसम्म शासन सत्ता चलाए ।

सोही अवसरमा रणबहादुर शाह निर्वासनमा रहेका अवस्थामा राज्यकोषबाट १८ हजार रुपैयाँ हिनामिना गरेको आरोपमा काजी त्रिभुवन प्रधानविरुद्ध मृत्युदण्डको फैसला भयो । तर, मृत्युदण्ड दिने बेलामा प्रधानले यसमा अरू भारदारको पनि संलग्नता रहेकाले सबैलाई बोलाएर छिनोफानो होस् भनेर अर्जीपत्र दिए । भीमसेन थापाका लागि उक्त अर्जी शक्ति आर्जनका लागि सुवर्ण अवसर बन्यो ।

आफ्ना विरोधीहरूलाई समाप्त पार्न विभिन्न प्रपञ्च रचेका थापाले आफ्ना विरोधीहरूको मात्र हत्या गरेनन्, उनीहरूका बालबच्चा र श्रीमतीहरूलाई समेत बाँकी राखेनन् । उनीहरूका परिवारका सदस्यहरूलाई समेत छानीछानी मारे । वि. सं. १८६० मा भएको घटना भएकाले यसलाई इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यले ‘६० सालको काण्ड’ नामकरण गरेका छन् ।

कोतपर्व

कोतपर्व, भण्डारखाल पर्व र त्यसपछिका केही हत्याका शृङ्खलाहरू गगनसिंहको रहस्मय हत्यापछि देखापरेका क्रिया प्रतिक्रियाका परिणाम हुन् । १९४२ सालसम्मका दरबारभित्रका विभिन्न षड्यन्त्र र हत्याहरूको अनन्त शृङ्खलाको मूल जरो यही कोतपर्वबाट सुरु भएको थियो ।

माथवरसिंह थापाको हत्यापछि रानी राज्यलक्ष्मी आफ्ना प्रिय पात्र गगनसिंहलाई प्रधानमन्त्री बनाउन चाहन्थिन् । तर, राजा राजेन्द्रले भारतमा रहेका चौतारिया फत्तेजंगलाई भारतबाट बोलाएर प्रधानमन्त्री बनाइदिए ।

रानीको जोडबलमा गगनसिंहलाई पनि मन्त्रिपरिषद्को सदस्य बनाइयो । प्रधानमन्त्री बन्न नसके पनि रानीका प्रिय पात्र भएकाले गगनसिंह निकै शक्तिशाली थिए ।

भनिन्छ, रानी राज्यलक्ष्मी र गगनसिंहका बीचमा अनुचित सम्बन्ध थियो, जसले गर्दा दरबारमा यिनीहरूको व्यापक आलोचना हुने गथ्र्यो ।

यस बीच २ असोज १९०३ मा आफ्नै घरमा पूजा गरिरहेका समयमा गगनसिंहको रहस्यमय तरिकाले हत्या भयो । गगनसिंहको हत्यारा पत्ता लगाउने भन्दै रानी राज्यलक्ष्मीले सबै भारदारलाई कोतको प्राङ्गणमा जम्मा हुने आदेश दिइन् ।

जंगबहादुर रणाले यसको भरपूर फाइदा उठाए । आवश्यक पूर्वतयारीसहित आएका राणाले आपसी भनाभनकै अवस्थामा अभिमानसिंह बस्नेतलगायत बस्नेत खलकलाई सखाप पारे ।

४० जनाभन्दा बढी भारदारहरूको हत्या गरिएको कोतमा रगतको खोला नै बगेको थियो भनिन्छ । यसमा जंगबहादुरका भाइ भारदार र उनका समर्थक मात्र बचेका थिए, बाँकी सबै मारिए । वास्तवमा जंगबहादुरको उदय पनि त्यही घटनाबाट भएको थियो ।

कोतको हत्याकाण्ड वा कोतपर्व पनि आजसम्म रहस्यकै गर्भमा छ । आजसम्म गगनसिंहको हत्या कसले गर्‍यो ? भन्ने कसैले प्रस्ट भन्न सकेको छैन ।

भण्डारखाल पर्व

रानी राज्यलक्ष्मी आफ्नो छोरा रणेन्द्रलाई राजा बनाउन चाहन्थिन् तर जंगबहादुर प्रधानमन्त्री रहेका अवस्थामा आफ्नो सपना पूरा नहुने देखिन् उनले । त्यसैले उनले जंगबहादुरको हत्या गराउने योजना बनाइन् ।

उनले जंगबहादुरलाई १२ कात्तिकमा भण्डारखालमा भोजमा बोलाएर त्यहीँ नै उनको हत्या गर्ने योजना बनाइन् । तर, पण्डित विजयराजमार्फत् जंगबहादुरले रानीको उक्त गोप्य योजनाबारे चाल पाए, जसको फलस्वरूप पूर्वतयारीसहित भण्डारखालमा गएका जंगबहादुरले कोतपर्वमा बचेखुचेका आफ्ना विरोधीहरूलाई पनि सखाप पारे ।

रानीसमेत निर्वासित भएको उक्त घटनापछि राणाहरूको एकछत्र राज स्थापित भयो ।

१ सय ४ वर्षे राणा शासनकालमा पनि हत्याको शृंखला भने रोकिएन । चाहे अंग्रेजहरूको समेत सहायता लिएर आफ्ना विरोधीहरूको हत्या गरेको १९३८ सालको घटना, जसलाई ‘३८ सालको पर्व’ भनिन्छ, वा चाहे रणोद्वीप तथा जगतजंगलगायतका जंग खलकको विनास गरिएको ‘४२ सालको पर्व’ होस् वा त्यसपछिका विभिन्न घटना नै किन नहुन््, राणा शासनकालमा हत्याको शृङ्खला रोकिएन ।

२००७ सालमा नेपालमा प्रजातन्त्र आयो । २०१७ सालमा खोसियो । ३० वर्षे पञ्चायती शासनपछि २०४७ सालमा प्रजातन्त्रको पुनःस्थापना भयो । सत्ता फेरियो । शासकहरूका अनुहार फेरिए । तर, प्रजातन्त्र आएपछि पनि हत्या र आतङ्कको शृङ्खला रोकिएन । त्यस्ता हत्याहरूलाई सत्ता र शक्तिको आडमा रहस्यमय बनाई राख्ने संस्कार पनि यथावत् रह्यो ।

‘जनताको बहुदलीय जनवाद’का प्रणेता तत्कालीन नेकपा एमालेका महासचिव मदन भण्डारी र नेता जीवराज आश्रितको चर्चित ‘दासढुंगा काण्ड, २०५०’ हत्या हो कि दुर्घटना ? भन्ने कुरा अझैसम्म रहस्यमय नै छ ।

देशमा अहिले उनैको आदर्शमा चलेको पार्टीको सरकार छ । त्यस समयमा पनि भण्डारीकै विचारलाई मान्ने पात्रहरू सरकारमा छन् । भण्डारीकै पत्नी राष्ट्रपति छन् तर उक्त घटना अझै रहस्यमय छ ।

अझ दरबार हत्याकाण्ड त झन् कुनै कथा, कहानी वा नाटकभन्दा कम थिएन । त्यसैले होला तात्कालीन सभामुख तारानाथ रानाभाटको ‘भटटट...’वाला बयान पनि आमनागरिकलाई नाटककै एउटा सानो अंश जस्तो लाग्यो ।

१९ जेठ २०५८ को त्यो घटना अर्थात् दरबार हत्या काण्ड पनि यस्तै हत्या र रहस्यका शृङ्खलाको एउटा भाग थियो । नेपालमा भएका केही यस्ता घटनाहरू छर्लङ्ग छन् तर शक्ति र सत्ताको राप र तापमा तिनीहरूको विरोध गर्ने वा प्रतिकार गर्ने हिम्मत कसैले गर्न सकेन ।

केही रहस्यहरू त्यस्ता छन्, जसलाई रहस्य बनाई राख्न सत्ता र शक्तिको व्यापक दुरूपयोग भएको छ । त्यसकै एक पाटो हो, दरबार हत्या काण्ड पनि, जुन १९ वर्षसम्म पनि सुल्झिएको छैन । अन्य उल्लिखित काण्ड जस्तै उक्त काण्ड पनि सुल्झिने वा तथ्य बाहिर आउने अवस्था देखिँदैन ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, जेठ १९, २०७७ १८:०६