कोभिड- १९ र नगदरहित समाज

A+ A A-

कोभिड- १९ को महामारीसँगै सचेतनाको अभियान सञ्चालन भइरहेको छ । वैश्विक महामारीका रूपमा फैलिएको कोभिड- १९ ले मानिसहरूमा एक प्रकारको सचेतता र सजगता पनि ल्याएको छ । मानिसको समग्र जीवन पद्धतिमा परिवर्तन आउने क्रम सुरु भएको छ ।

यससँगै कागजी मुद्राको प्रयोगका सम्बन्धमा पनि व्यापक चर्चा परिचर्चा सुरु भएको छ । कागजी मुद्रा सबैभन्दा बढी चलायमान हुने हुँदा वैकल्पिक भुक्तानीको माध्यम प्रयोग गर्नु वर्तमान समयमा उपयुक्त हुने भन्दै विभिन्न बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले ‘विद्युतीय बैंकिङ सेवाको प्रयोग गरौँ, कोरोना संक्रमित हुनबाट आफू पनि बचौँ, अरूलाई पनि बचाऔँ’ भनी सूचना सम्प्रेषण गरिरहेको अवस्था छ ।

परापूर्वकालदेखि समाजले भुक्तानीका लागि प्रयोग गर्दै आएको कागजी मुद्रा वस्तु विनिमय प्रणालीको विकल्पका रूपमा विकास भएको थियो, जसले भुक्तानी प्रणालीलाई थप सहज, सजिलो र सर्वस्वीकार्य बनाएको छ भन्दा अनुपयुक्त नहोला ।

कोभिड- १९ सँगै हामीले प्रयोग गरिरहेको कागजी मुद्राको विषयमा थप नयाँ बहस सिर्जना हुन पुगेको छ भने कागजी मुद्राविनाको समाजको सोचको समेत विकास हुन पुगेको छ । प्रविधिमा भएको विकासले गर्दा भुक्तानी प्रणालीमा पनि विभिन्न विकल्पहरू थपिएका छन्, जसको पछिल्लो उदाहरणका रूपमा डिजिटल बैंकिङ सेवालाई लिन सकिन्छ ।

यसभित्र डेबिट कार्ड, क्रेडिट कार्डदेखि लिएर ई व्यवसाय, ई बैंकिङ, ई पेमेन्टलगायतका सम्पूर्ण विद्युतीय बैंकिङ सेवाहरू समावेश भएका पाइन्छ । यसको अन्तिम गन्तव्य भनेको ‘क्यासलेस सोसाइटी’ नै हो भन्न सकिन्छ ।

के हो क्यासलेस सोसाइटी ?

नगदविनाको समाज भन्नाले आज हामीले प्रयोग गरिरहेको कागजी मुद्रालाई विस्थापित गरी प्राविधिक भुक्तानी प्रणालीको प्रयोग भनेर बुझ्न सकिन्छ । यसको माध्यमका रूपमा डिजिटल बैंकिङ सेवालाई लिन सकिन्छ । क्यासलेस समाजमा कागजी मुद्राको कुनै अस्तित्व हुँदैन, सम्पूर्ण भुक्तानी प्रणाली विद्युतीय माध्यमबाट रियल टाइममा हुन्छ । कागजी मुद्राविना पनि मानिसहरूको दैनिकी चल्ने समाजलाई क्यासलेस सोसाइटी वा नगदविनाको समाज भन्न सकिन्छ ।

पछिल्लो केही समयदेखि विश्व अर्थतन्त्रमा नगदरहित समाजको वकालत गर्नेहरूलाई कोभिड- १९ को महामारीपछि थप बल पुगेको छ । कोभिड- १९ ले गर्दा बन्दाबन्दीको अवस्था सिर्जना हुन पुग्यो, जसले गर्दा मानिसहरू घरभित्रै बस्न बाध्य भए भने कतिपय आर्थिक कार्यहरू गर्नसमेत डिजिटल बैंकिङ सेवा सहयोगी बन्न पुग्यो । यसले गर्दा नगदरहित समाजका अनुयायीहरू थप उत्साहित भए ।

यद्यपि, विकसित मुलुकहरूमा प्रविधिमा आधारित भुक्तानी प्रणालीले व्यापकता पाए तापनि अल्पविकसित देशहरूमा विविध कारणले गर्दा कागजी मुद्राको नै व्यापकता रहेको देखिन्छ । अतः नगदरहित समाजको निर्माणबाट मानव समुदायलाई निम्नअनुसारको फाइदा हुने देखिन्छ ।

कुनै पनि काराेबारमा कागजी मुद्रा बोक्नुपर्दैन, भुक्तानी गर्न लाइन लाग्नुपर्दैन भने समयको बचत हुन्छ, लागतमा कमी आउँछ । यसरी नै खल्तीमा नगद छैन भनेर चिन्ता लिनुपर्दैन र ‘युसटलिटी’को भुक्तानी गर्न सहज हुन्छ । नगद बोकेर हिँड्दा हुने लुटिने डरबाट सुरक्षित हुन सकिन्छ र उपहार पठाउन सहज हुने गर्छ ।

प्रविधिमा भएको विकासले मानिसको प्रत्येक क्षेत्रमा प्रभाव पारिरहेको कुरालाई नकार्न सकिँदैन । नगदरहित समाजको परिकल्पना पनि प्रविधिकै देन हो भन्न सकिन्छ । हिजो आर्थिक क्रियाकलाप गर्न नगद बोक्नुपथ्र्यो भने आज बोक्नु नपर्ने प्रविधि हामीसँग उपलब्ध भएकाले यसतर्फ ढिलो चाँडो सबै अभ्यस्त हुन जरुरी छ ।

संसारका कतिपय देशहरू ‘ननक्यास’ भुक्तानी प्रणालीतर्फ अग्रसर भइसकेको अवस्था छ । आजको संसारमा अधिकांश मुलुकहरूमा किनमेल गर्दा होसे, यातायातको साधन प्रयोग गर्दा होस्, रेस्टुरेन्टमा भुक्तानी गर्दा, सबै किसिमका भुक्तानीमा डिजिटल बैंकिङ सिस्टमको प्रयोगबाट भुक्तानी भएको देखिन्छ । यसले के सङ्केत गर्छ भने, अबको संसार भनेको नगदरहित समाजतर्फ अग्रसर भई कागजी मुद्राको अस्तित्वको विषयमा प्रश्न उठान हुन लागेको छ ।

कागजी मुद्रारहित समाज र नेपाल

हाम्रो जस्तो मुलुकमा पनि कागजी मुद्रारहितको समाजको चर्चा गर्नु अब समय सापेक्ष हुन सक्छ किनकि बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले पनि अबको बैंकिङ डिजिटल बैंकिङ भन्ने नारालाई आत्मसात् गरेर सोहीबमोजिमका वस्तु तथा सेवाहरू वित्तीय बजारमा ल्याइरहेका छन् ।

यस सन्दर्भमा कागजी मुद्रारहित समाज भुक्तानी प्रणालीका लागि नवीन प्रयोग हुन सक्छ । हाम्रो देशमा आजको मितिसम्म भुक्तानी प्रणालीमा सबैभन्दा धेरै प्रयोग हुने उपकरण भनेको कागजी मुद्रा नै हो । यसको प्रयोगमा कुनै प्राविधिक ज्ञानको आवश्यकता नहुने हुनाले कुनै पनि पुस्ताले सरल तरिकाले प्रयोग गर्न सक्छ । तर, कागजी मुद्रारहित समाज निर्माण गर्न पहिलो शर्त भनेकै प्राविधिक ज्ञान हो भने दोस्रो भनेको बैंकमा खाता हुनुपर्ने हो । यी दुवै कुराको व्यवस्थापन तेस्रो शर्त हो भन्न सकिन्छ । यसपछि मात्र सर्वस्वीकार्य भुक्तानी उपकरणको रूपमा डिजिटल बैंकिङ सिस्टमलाई स्थापित गरी कागजी मुद्रारहित समाजको श्रीगणेश गर्न सकिन्छ ।

जबसम्म यसबारे व्यापक प्रचार प्रसार गरी समाजलाई दीक्षित बनाइँदैन, तबसम्म कागजी मुद्रारहित समाजको परिकल्पना सम्भव हुन सक्दैन । त्यसै गरी डिजिटल बैंकिङ सेवाका सुविधाहरूका सम्बन्धमा निम्न विषयहरूबारे थप प्रस्ट पार्न जरुरी छ ।

मानिसहरूमा स्वाभाविक जिज्ञासा र शंका हुन्छन् । रकम कारोबारका सन्दर्भमा त झनै हुने नै भए । यस कारण नगदरहित कारोबारप्रति विश्वसनीयता जगाउनु महत्त्वपूर्ण हुनेछ ।

यसरी नै व्यक्तिको आर्थिक क्रियाकलाप गोप्य कुरा हो । यसमा व्यक्तिको काराेबारको गोपनीयताप्रतिको संवेदनशीलता पनि ध्यान दिनुपर्ने पक्ष हो भने नगदरहित प्रणालीमा भुक्तानीको सीमा अर्को सोचनीय विषय हो ।

यससँगै डिजिटल बैंकिङका सुरक्षा सन्दर्भ पनि जोडिएर आउँछन् । यस्ता विषयमा यो प्रणाली लागू गर्नुपूर्व नै सोचिनु आवश्यक हुन्छ अनि मात्र आमजनतामा यस भुक्तानी प्रणालीमाथि थप विश्वास जगाउन सकिन्छ । ढिलो चाँडो हाम्रो समाज पनि कागजी मुद्रारहित समाजमा परिवर्तित हुन्छ भन्न सकिन्छ ।

नयाँ पुस्ताले यसलाई पछ्याइरहेको छ भने पुरानो पुस्ता अल्मलिइरहेको अवस्था छ । यसको प्रयोगकर्ताको बढोत्तरी गर्न सर्वस्वीकार्य भुक्तानीको उपकरणका रूपमा स्थापित गर्ने डिजिटल वित्तीय साक्षरताको ज्ञान आजको आवश्यकता हो भने सदियौँदेखि भुक्तानीको उपकरणका रूपमा चलिआएका कागजी मुद्रा समय सापेक्ष विस्थापित भई नगदरहित समाजको परिकल्पना साकार पार्ने कोभिड- १९ एउटा अवसर पनि हो ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, जेठ ८, २०७७ १९:२७