किन बन्दैनन् नेपालमा स्तरीय सिनेमा

A+ A A-

स्तरीय सिनेमा बन्न इमान्दार सिनेमा मेकिङ हुनुपर्छ । सिनेमाको आधारभुत कुरा समझ हुनु जरुरी हुन्छ । मेरो सिनेमाको क्राप्mट के हो ? मेरो सिनेमाको फर्म के हो ? सिनेमाकोे ‘न्यारेटिभ डिजाइन’ कस्तो हुने हो ? सिनेमाका यी ‘प्राइमरी फ्याक्टर’ निर्देशक वा क्रिएटरले बुझ्नु आवश्यक हुन्छ ।

अर्को महत्वपूर्ण पाटो सिनेमाको विषय हो । सिनेमा बनाउन लागेको विषयमा आफ्नाे पकड कति छ ? विषयवस्तुमा पहुँच कति छ ? विषयको दायरा कस्तो छ ? विषयलाई कति फराकिलो ढंगले छुन सकिएको छ ? यी सबै कुराले एउटा स्तरीय सिनेमा बन्यो वा बनेन भन्ने निर्धारण गर्छ ।

सम्पूर्ण विषयवस्तुलाई ‘सिनारियो’ ले कसरी महसुस गर्न सकेको छ । कति अनुभुत गरेको छ भन्ने कुरा सिनेमाको अर्को महत्वपूर्ण पाटो हो । सिनेमालाई ‘आर्ट’को सुत्रमा मात्र बाँध्न मिल्दैन । इमान्दार सिनेमा निर्माण भयो कि भएन भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हुन्छ ।

निर्माणका क्रममा हुने त्रुटि सामान्य कुरा हो । एउटा मान्छे सम्पूर्ण रुपमा परिपक्व हुन्छ भन्ने हुँदैन । मानिस भनेको प्रकृतिले बनाएकोे एउटा अंश मात्र हो । त्यो सानो अंशले गल्ती त गरिहाल्छ, तर त्यो गल्ती कुन स्तरको भयो भन्ने आधारमा राम्रो नराम्रो भनेर दाँज्न मिल्छ ।

सिनेमाको सामान्य बुझाई पनि नभएको मान्छेले निर्माण गरेको सिनेमालाई सहि या गलत भनेर समीक्षा गर्नु समीक्षकको नै मुर्खता हुन्छ । त्यसभित्र उसको गल्ती छामेर पत्ता लगाउन सकिँदैन । त्यो सिनेमाको समीक्षा गर्नु नै बेकारको काम हुन्छ ।

सिनेमा कुनैपनि फर्ममा छैन भने कसरी समीक्षा गर्ने ? सिनेमाको दृष्टिकोणमा बसेर समीक्षा गर्न सकिन्छ । सिनेमामा निर्देशकले लिएको न्यारेटिभ कस्तो छ ? कन्टेन वा आइडिया कस्तो छ ? त्यो कन्टेन भित्र बसेर हेर्दा समीक्षकले सिनेमा यहाँ निर चुकेको छ भन्न चाहि पाउँछ । सिनेमालाई कुनै एउटा सुत्रले हेरेर राम्रो सिनेमा या नराम्रो सिनेमा भनेर छुट्याउन भने सकिँदैन ।

हामीमा बलिउडको निकै प्रभाव छ । म पनि बलिउड सिनेमा हेर्छु, हेर्नु पर्छ पनि तर त्यो बलिउडको सिनेमा उनीहरुको आप्mनै मौलिक सिर्जना हो । त्यो बलिउडलाई मात्र सुहाउँछ ।

नेपाली सिनेमा, बलिउड फर्मुला

हामीले बलिउडबाट सिकेका कुराहरुलाई नेपाली सिनेमाको परिभाषाको रुपमा लिन थाल्यौ । तर बलिउड सिनेमाहरुमा भएका रुपान्तरण हामीले हेरेनौ ।

हामीले सिनेमाको मौलिक संरचना भन्दा बाहिर भएको भीड आकर्षित गर्ने सिनेमाहरुलाई हेर्यौ र त्यसलाई मापदण्ड बनायौँ । अनि त्यसैलाई नै नेपाली सिनेमाको पनि परिभाषा बनायाँै । जसले गर्दा हाम्रो सिनेमाको रुपान्तरण भएन । अभिनेताले पनि अभिनयमा त्यस्तै गरेको छ । जस्तै लागु पदार्थ दुव्र्यवसनीको सन्दर्भ भए बलिउड सिनेमामा जस्तो हुन्छ त्यस्तै लिइयो ।

अभिनेताले पनि आप्mनो समाज बुझ्न चाहेन । त्यहि विषय आप्mनो परिवेशमा कस्तो हुन्छ उसले बुभ्mने प्रयास गरेन, बरु सिधा अरुको नक्कल उतार्न खोज्यो । उताका ग्याङस्टारको कथामा सिनेमा निर्माण भयो हामी पनि त्यहि कपी गर्छाै । हाम्रोमा परिवेश फरक छ, भाषा फरक छ त्यो हामीले विचार गरेनौ ।

मुम्बईमा बनेका ग्याङस्टारको परिभाषा नेपाली सिनेमामा ल्याएर मिसाइयो । हुदाँ–हुँदा कलाकारहरुको अभिनय पनि त्यहीँबाट आइदियो । उनीहरुले आफ्नो समाज अध्ययन गर्ने र आफ्नो समाजका सन्दर्भ लिने गर्दै गरेनन् । जे काम गर्दा पनि सिनेमा मापदण्ड र परिभाषामा बलिउडबाट कपी गर्न थाल्याँै । त्यसैबाट प्रभावित भयौँ ।

कतिपय कुरामा नचाहँदा नचाहँदै पनि प्रभावित भयौँ । किने भने म आफैले पनि भोगेको छु । एकताका मलाई पनि त्यस्तो हुन्थ्यो । एक स्तरको बुझाइ नहुँदा । त्यो बेला काम गरेको भएको बिग्रिन्थ्यो । म चाहि शुद्ध मेरो आफ्नाे सिनेमा बनाउँछु भनेर लेख्न बस्थे, तर त्यो नजाँदिदो किसिमले बलिउडको सिनेमाको प्रभाव आइहाल्थ्यो । यो म आफंैलाई पनि फिल भएको कुरा हो ।

हाम्रो बालबच्चाहरु रात दिन हिन्दी कार्टुन हेर्छन् । फिल्म पनि हेर्छन । हेर्दा–हेर्दा भारतको सिनेमा जस्तो बनेको हुन्छ त्यो मात्रै सिनेमा जस्तो लाग्छ । मानौं मैले एउटा सिनेमा बनाए भने नेपाली सिनेमा फरक देखिन्छ । उनीहरुको दृष्टिकोण फरक हुन्छ । बलिउडका सिनेमामा जस्तो नपाएपछि उनीहरुलाई मैले बनाएको सिनेमा मन पर्दैन ।

सात वर्षदेखि हिन्दी सिनेमा हेरे हुर्कदै आएको बच्चा १७÷१८ वर्ष पुग्दा सिनेमाभित्र नेपालको सामाजिक वातावरण कल्पनानै गर्न नसक्ने अवस्थामा पुगिसकेको हुन्छ । सिनेमामा आफ्नाे परिवेश हुनपर्छ भन्ने उनीहरुलाई लाग्दै–लाग्दैन । हामीले नेपाली समाज अनि राजनीतिक परिवेश सिनेमा देखाउने बानी पारेको भए त्यस्तो हुन्थ्यो त ?

हाम्रा सिनेकर्मीहरुलाई पनि त्यस्तै भएको हो । सिनेमा बनाउने मान्छे पनि त्यहि सिनेमा हरेर हुर्किएको हुनाले बलिउडको जस्तो सिनेमालाई मात्र उसले सिनेमा मान्छ । नेपाली सिनेकर्मीलाई त बलिउड सिनेमाको नसानैै भएको छ । नचाहँदा–नचाहँदै पनि सिनेमा लेख्ने बेलामा ती सन्दर्भ कता कता बलिउडबाट उडेर आए जस्तो हुन्छ ।

त्यसमाथि हामी जानीजानी डिभिडि हेरेर नक्कल गर्छौं । कतिपय त्यस्ता सिनेमा पनि निर्माण भएका छन्, जो खुलेरै कपी गरिएको छ । हाम्रा कहलिएका निर्देशकहरुले निर्माण गरेका फिल्म पनि कपी गरेका छन् ।

हामीले नेपाली कथामा काम गरेका छाैँ भनेर भ्रम पालेका छाैं । बोली भाषा नेपाली भए पनि त्यसमा नेपाली समाजको कथा हुँदैन । त्यस्तो सिनेमाले नेपाली समाजलाई छुन सक्दैन । समाजलाई छुने सिनेमा चाहिँ किन बनाइने त ? यो सोचनीय छ ।

हाम्रो सिनेमाको लागि सुत्र त्यहि बलिउडबाटै लिएर आयौँ । कथा नेपाली सिनेमाको लेखिन्छ । तर दिमागमा बनेको त्यहि बलिउडको सुत्र प्रयोग हुन्छ । कता कता नेपाली जस्तो पनि लाग्ने, बलिउड जस्तो पनि लाग्ने । कथा नेपाली समाजको जस्तो लाग्ने तर नेपाली समाजसँग त्यति सम्बन्ध नजोडिने । हेर्दा किन मजा आइरहेको छैन जस्तो ।

निर्देशक मात्रै होइन केहि कलाकारहरु पनि यो सुत्रमा बाँधिएका छन् । जसका अभिनय ढर्रा पनि उस्तै देखिन्छ र काम गर्ने शैली पनि त्यस्तै । सिनेमाको बुझाईमा हामी गरीब छौँ । आधारभुत सिनेमाका बुझाई भन्दा हामी पर छौँ ।

नेपाली समाज र सिनेमा

कुनै बिदेशी सिनेमाको नक्कल गर्नु दुर्भाग्य हो । कुनै सिनेमाको न्यरेटिभमा बसेर काम गर्न पाइन्छ । बजारमा त्यति छुट चाहिँ हुन्छ । मैले भयंकार काम गर्दै छु भन्ने भ्रममा यस्ता कामहरु भइरहेको छ भने त्यसले नेपाली सिनेमा प्रगति भन्दा दुर्गतितिर लान्छ ।

हाम्रो संस्कृति र हाम्रो सिनेमा उद्योग चाँहि फस्टाउँदैन् । यसले हाम्रो अर्थतन्त्र पनि बाहिर जान्छ । हामीले उनीहरुको जस्तो सिनेमा बनाउन खोज्छौ । तर सकेका छैनौ । दर्शकको पैसा उता जाने भन्दा पनि हाम्रो संस्कृति मर्दै जान्छ ।

हाम्रो पुस्ता हाम्रो धरातल टेक्न सक्दैन । पैसा कमाइँदै छ भन्दैमा अरुको नक्कल गर्दा नदेखिने किसिमले हामी अरुको दास हुन्छाैँ । अहिले पनि हाम्रो समाजमा यस्तो पुस्ता छ, अंग्रेजी गीत गाउँदै गर्व महसुस गर्छ र नेपाली गीत गाउँदा सानो भएको अनुभुत गर्छ ।

विदेशी सिनेमा हेर्दा गर्व गर्छ नेपाली सिनेमाको टिकट काट्दा उसलाई लाज लाग्छ । त्यो भनेको हामीले गरेको गल्तीको परिणाम हो । त्यो कुरा हामी कुनै नेपाली सिनेकर्मीले पनि बुझ्ने कोसिस गरेनौ । ५० वर्ष हाम्रा निर्माताहरुले सिनेमा बनाइरहेका छन् । अहिले सम्म जस–जसले सिनेमा बनाए दर्शक आकर्षित गर्न नसकेकोे दोष पनि उहाँहरुले नै लिनुपर्छ ।

पछिल्लो समय केही प्रयास भएका छन् । पहिलेदेखिनै फिल्मकर्मीले यो कुराको बहस चलाई दिएको भएको अहिले हाम्रो सिनेमा फरक भएको हुन्थ्यो । नेपालको सिनेमा सीमा निर्धारण के हो ? थाहा भईसकेको हुन्थ्यो ।

हाम्रा कतिपय सिनेकर्मीहरु कस्तो कस्तो अवस्थाबाट हामीले नेपाली सिनेमालाई बचाएर यहाँसम्म ल्याएका छौ भन्छन् । उनीहरुलेलाई आर्थिक रुपमा बजारलाई बचाएर राखेका पक्कै हुन् । त्यो सम्मान गर्नुपर्छ ।

सिनेमा बनाउने काम जग्गा व्यापार गरेको जस्तो छ । पैसा त कमाइरहेको छ । तर त्यसले नेपाली समाजका लागि के योगदान दियो त जवाफ छैन ।

म मास्टर्स गर्न बेलायत गएँ । नेपालमा पनि मास्टर्स पनि अध्ययन गरे । मौलिक नेपाली सिनेमा बनाउने मन थियो । त्यसैले म सिनेमामा घोत्लिएर बसेँ । मैलै एक पैसा कमाइन् । मेरै कतिपय साथीहरुले जग्गा व्यापार गरे पैसा कमाए । उनीहरुको तुलना म सँग सम्पत्ती केही थिएन । घर गाडी किने समाजमा पनि सफल भएको ठानिन्थ्यो । तर असफल ठानिएरै भएपनि म सिनेमामा घोत्लिरहेँ ।

सिनेमालाई व्यापारिक रुपमा जीवित राख्ने कामको श्रेय उनीहरुलाई जान्छ । त्यसलाई सम्मान गर्दै । अझै पनि गरिहेको काम चाहि ठिक छैन भन्नु सक्नुपर्छ । मुलत इमान्दारिता चाहिन्छ । आधारभुत सिनेमा निमार्णमा दक्षता सहित इमान्दार सिनेमा बनाउनुपर्छ ।

सिनेमा आर्ट हो

सिनेमा आर्ट हो । आर्टलाई ल्याएर व्यापार गर्न सकिन्छ । तर यो आर्ट हो भन्ने बुझेर, यो समाजको ऐना पनि हो भन्ने बुभ्mनु पनि जरुरी हुन्छ । यसलाई बिस्कुटको प्रोडक्ट, चाउचाउको प्रोडक्ट बनाएको किसिमले सोच्न थाल्यौँ भने हाम्रो भविश्यमा अरुको सांस्कृतिक दास भएर बस्छ ।

हाम्रा साहित्यकार, सिनेकर्मीलाई बचाई राख्न र सिनेमालाई आर्ट बनाईराख्न के गर्नुपर्छ भनेर हाम्रा राजनीतिज्ञले पनि बभ्mन सकेका छैनन् । सिनेमा देशलाई संसारलाई चिनाउछ भन्ने कुरा हाम्रो राजनीतिले बुझेको छैन ।

समाजको कथा

हाम्रो समाज कथा अथाह छन् । त्यो कथालाई कसरी भन्ने ? त्यसलाई थिएटरमा नाटकको रुपमा देखाउने वा त्यसलाई सिनेमामा देखाउने त्यो फरक विधा हो । कथाले सिनेमा बन्छ, नाटक, डकुमेन्ट्री पनि बन्छ विभिन्न माध्यमबाट कथाहरु भनिन्छ ।

सिनेमा अभिव्यक्तिको एउटा माध्यम हो, आर्ट हो । यसले समाजका विभिन्न विषय वस्तुमाथि बोल्छ, संस्कृति, मनोविज्ञान बोल्छ, यसले हाम्रो कथा प्रस्तुत गर्छ ।

यसलाई त्यतिकै घरमा बसेर हेर्नको लागि बनाइएको हँुदैन् । पैसा कमाउनु पनि पर्ने हुन्छ तर जे कुरा तपाईले बनाउँदै हुनहुन्छ । त्यसलाई त बुझ्नु पर्यो ।

यस्तो चीज बनाउनुस् पैसा कमाउँदा पनि सान होस् । तपार्इं आफैंलाई पनि आनन्द आवोस् र पछिल्लो पुस्ताले पनि प्रशंसा गरुन । बीस वर्ष पछि फर्केर हेर्दा पनि त्यो सिनेमाले आफ्नो समाजको कथा बोलोस् ।

मेरो सिनेमालाई मन पराइदिनुस् भन्दै हिड्नु त गलत हो । सिनेमालाई माया गरिदिनुस् भनेर हिड्नु भनेको आफैमा गलत काम हो । नेपाली सिनेमालाई माया गर्नु पर्याे भन्छौ । पहिलो कुरो त नेपाली सिनेमा नै बनिरहेको छैन् । नेपाली सिनेमालाई कसरी माया गर्ने ? त्यसैले दर्शक मनपराई दिएनन्, हेरिदिएनन् भन्नु गलत हो ।

हामीले यस्तो काम गर्नु पर्याे जसले विस्तारै सिनेमालाई आफै मन पराउने वातावरण बनोस् । सिनेमा मेकरले आफ्नो सिनेमाको नाम लिँदा छाती चौडा होस् ।

विश्वमा नेपाली सिनेमा

बाहिरका मुलुकमा जाँदा कतै–कतै नेपालमा पनि सिनेमा बन्छन् र ? भनेर सोध्छन् । नेपाललाई भारतको एउटा भाग हो भनेर लिने जनसंख्या अझै धरै छ संसारमा ।

इरानका सिनेमाको कुरा गर्दा अस्कार अवार्डदेखि कान्स अवार्ड सम्म पुगेका छन् । इरानमा यस्ता स्तरीय सिनेमा बनेका छन् । आज संसारको हरेक कुनामा इरानको सिनेमाको कुरा हुन्छ । सिनेकर्मीको कुरा हुन्छ । उनीहरुमा सिनेमा ठूलो चर्चा पाउँछ । तर नेपाल भन्दा कसैले चिन्दैन । सिनेमा राम्रो बनिदिएको भए नेपाल चिनाउन सिनेमानै काफी हुन्थ्यो ।

गतवर्ष कालो पोथी’ भेनिस अन्र्तराष्ट्रिय चलचित्र महोत्सवमा अवार्ड जितेपछि संसारले नेपाल चिन्यो । नेपाल भन्ने देश थाहा भयो । यस्ता धेरै कुराहरु छन् सिनेमासँग जोडिएका तर सिनेमालाई हामीले आजको व्यापारको रुपमा लिएर हामी फसिरहेको छ ।

दर्शक र सिनेमा

हामी सिनेमा बनाइरहेका छौ । दर्शक हलमा गएनन् भनेर चिच्याइरहेका छौ । तर यसको पछाडि धेरे कारणहरु छन् । एउटा कारण मात्रै पनि छैन् । नेपाली सिनेमा भन्दा पनि हिन्दी सिनेमामा दर्शक बढी छन् । त्यो यथार्थ हो । एउटा मात्रै स्तरीय सिनेमा बनेर हलमा दर्शक जान्छन् भन्ने छैन् । दर्शकको बानी परिसकेको छ हिन्दी सिनेमा हेर्ने ।

मेरो बच्च अठरा उन्नाईस वर्ष सम्म टिभी च्यानलमा हलिउड र बलिउड सिनेमा हेरेर हुर्किन्छ । अनि मेरो बच्चा राम्रा नेपाली सिनेमा बन्यो भने पनि हलमा जाँदैन् भन्ने पनि अर्काे पाटो छ । संसारको सिने जगतमा पनि यो कुराहरु उठिरहेका छन् । सिनेमा हलमा दर्शक किन जाने त । समय खेर पैसा खर्च गरेर ।

सिनेमामा राज्यको लगानी

कोरिया, जापान, चीन, अमेरिका, भारत र युरोपेली मुलुकहरुमा राज्यको लगानीमा सिनेमा निर्माण हुन्छ । त्यो स्तरको राज्यको व्यवस्था भईदिएको भए नेपालमा पनि राम्रा सिनेमा निर्माण हुन्थे । आफुले चाहेको सिनेमा बनाउनु लगानी पाइन्छकी भनेर बाहिर चाहार्दै हिड्नु पर्दैन थियो । फेस्टिबलहरु धाएर फेस्टिबलको ट्याग लाउनुपर्ने थिएन राम्रो सिनेमा भनाउन । मैले बुलबुल फेस्टिभलमा नपठाउनु कारण पनि यहि हो । फेस्टिभलको ट्याग नलागोस् भनेर ।

पवन बराइलीसँगकाे कुराकानीमा आधारित

प्रकाशित मिति: आइतबार, चैत १७, २०७५ ०३:०३