दुःखको साथी नेपाली सेना

A+ A A-

नेपालमा सेनाको सुरुवात इस्वी संवत् ३५० बाट भएको अभिलेखलाई पूर्वसहायक रथी एवम् तत्कालीन सुरक्षा तथा रक्षा विश्लेषक केशरबहादुर भण्डारीद्वारा लिखित पुस्तक ̒बदलिँदो परिवेशमा सेना र राष्ट्रिय सुरक्षा–२०६९ मा स्मरण गरिएको छ । नेपाली सेना देशका पुराना राष्ट्रसेवकहरूमध्ये एक अग्रणी संस्था मानिदै आएको छ । विश्वका कतिपय प्राचीनतम् मुलुकका राष्ट्रसेवकहरूको तुलनामा पनि यो संस्था पुरानो मानिन्छ ।

राष्ट्रनिर्माता पृथ्वीनारायण शाहबाट सन् १७४४ देखि गोर्खा राज्यको एकीकरण अभियानका लागि तत्कालीन फौज अर्थात् तिलंगा निर्माण गरी आधुनिक सैनिक संगठनको विस्तार गरिएको थियो । नेपाली सेनाले बडाकाजी अमरसिंह थापा र पृथ्वीनारायण शाहका कान्छा छोरा नायब बहादुर शाहको अगुवाइमा पूर्वमा टिस्टादेखि पश्चिममा काँगडासम्मको विशाल भूभाग एकीकरण गरेको थियो ।

तत्कालीन प्रधानमन्त्री (मुख्तियार) भीमसेन थापाद्वारा सन् १८११ देखि कर्णेल, जर्नेल आदि पदहरू सिर्जना गर्दै पल्टन र कम्फु नामकरण गरी कम्पनीहरू वर्गीकरण गरिएको थियो । प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणाद्वारा २४ वटा पल्टनहरू निर्माण गरिएको थियो । नेपाल–भोट युद्धपछि काठमाडौंमा २९ पल्टन तैनाथ गरिए । प्रधानमन्त्री रणोद्विपसिंहद्वारा सन् १८९० मा यी पल्टनलाई ७ ब्रिगेडमा वर्गीकरण गरिएको थियो । यसरी इतिहासले वर्तमान नेपाली सेनाको सांगठनिक संरचनाको गहिरो जग बसालेको देखिन्छ ।

हाल संयुक्त राष्ट्रसंघका १९३ सदस्य देशहरूमध्ये सार्वभौमिकता र स्वतन्त्रताका हैसियतमा सबैभन्दा ज्येष्ठ राष्ट्रहरूको मर्यादाक्रम सूचीमा एशियाका क्रमशः पहिलो देश जापान (ई.पू. ६६०), दोस्रो मंगोलिया (ई.पू.२०९), १३औँ ओमान (२६ जनवरी, १६५०), १४औँ अफगानिस्तान (१० अप्रिल, १७०९), १६औँ थाइल्याण्ड (६ नोभेम्बर, १७६७) र ̒नेपाल १७औँ स्थानमा (२१ डिसेम्बर, १७६८) रहेको सीमाविद् बुद्धिनारायण श्रेष्ठद्वारा लिखित पुस्तक ̒सिमानाको ज्ञान–२०७५ मा उल्लेख छ । नेपालको यो स्थान गोरखाली/नेपाली सेनाको भूमिकाबाट प्राप्त भएको तथ्यलाई सर्वस्वीकार्य मानिदै आएको देखिन्छ ।

संसारले नेपाललाई चिन्ने विभिन्न आधारहरू छन् । जसमध्ये मूलतः सगरमाथा, त्रि–मानव बुद्धहरूः क्रकुच्छन्द बुद्ध, कनकमुनि बुद्ध, गौतम बुद्ध र विश्वप्रख्यात बहादुर योद्धाहरूको देशका नामले चिन्ने गरेको पाइन्छ ।

यो प्रसङ्गलाई विद्वान्त्रय तुलसीराम वैद्य, विजयकुमार मानन्धर र प्रेमसिंह वस्न्यातद्वारा लिखित ̒नेपालको सैनिक इतिहास भाग– २, (२०६५)̓ मा उल्लेख छ । यीमध्ये एउटा महत्त्वपूर्ण सन्दर्भ वीर योद्धाहरूका रूपमा पुरानो गोरखाली सेना वा आधुनिक नेपाली सेनालाई बुझिन्छ ।

बुद्धि, विवेक, कलाकौशल, क्षमता र अनुशासनयुक्त छविका कारण गोरखाली सेनाका वीर सदस्यहरूलाई संसारभर ̒बहादुर सम्बोधन गर्ने गरेको पाइन्छ । जङ्गी कारबाहीमा मोबिलिटी, सूचना प्रवाह, प्रहार शक्ति (फायर पावर) को क्षमता र हौसलाप्राप्त चुस्त सेनाको शक्ति विस्तृतीकरण (फोर्स मल्टिप्लायर) को तालमेलबाट परिणामतः युद्धमा बहादुरी प्राप्त हुन सक्छ ।

नेपालले १४ डिसेम्बर, १९५५ मा संयुक्त राष्ट्रसंघको सदस्यता प्राप्त गरेदेखि नै हाम्रो सेनाले संयुक्त राष्ट्रसंघ शान्ति मिसनका रूपमा सहभागी भई पुर्‍याउँदै आएको योगदानका कारण पनि वर्तमान विश्वमा नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय प्रतिष्ठा उँचो रहँदै आएको छ ।

सांसारिक सभ्यतामाझ प्राचीनतम् हैसियतको जगमा जीवित नेपाली सेनाले आफ्नो देशका साथै विश्वका अनेकौँ राष्ट्र र महाराष्ट्रहरूको शान्तिपूर्ण सभ्यता निर्माणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दै आएको पाइन्छ । आन्तरिक राष्ट्र विद्रोह र बाह्य शक्तिको आक्रमणबाट देशलाई बचाई शान्ति स्थापनाद्वारा राष्ट्रिय हितको रक्षा गर्नु यो संस्थाको अर्को महत्त्वपूर्ण व्यावसायिक धर्म हो ।

वर्तमान ̒कोभिड– १९ को महामारी र यसले निम्त्यिाएको लकडाउनसँगै अनुकूल र प्रतिकूल दुवै मौसमको समयमा पनि विभिन्न भूमिकाबाट आफ्नो काम कर्तव्यमा अभ्यस्त रहेको देखिन्छ । समयसमयमा आइलाग्ने युद्ध, महासङ्ग्राम, महायुद्ध, महासंकट, महामारी, महाविपत्ति, आगलागी, प्राकृतिक प्रकोपः बाढीपहिरो, डुबान, महाभूकम्प आदिमा सरकारको निर्देशनअनुसार सेना कार्यव्यहारमा खटिइरहेको पाइन्छ ।

समयसमयमा हिमपहिरोभित्र पुरिएका कतिपय स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकहरूको खोजी तथा उद्धार कार्यका लागि अत्यन्त प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि जोखिम मोल्ने गरेको दृश्य देखिन्छ । सो पहिरोमा पुरिएर मृत्यु भएका स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटकहरूको जोखिमपूर्ण खोजी कार्य गरी मृतकका लासहरू निकाल्ने गरेको दृश्य पनि हाम्रासामु अनौठो छैन ।

नदीमा डुबेका सवारी साधनहरूमा फसेका यात्रुहरू तथा सो दुर्घटनामा ज्यान गुमाउन पुगेका कतिपय मृतक यात्रुहरूको लास निकाल्ने कार्यमा पनि जोखिम मोल्दै आएको देखिन्छ ।

राष्ट्रिय सामरिक महत्त्वका क्षेत्रहरू र राष्ट्रिय प्राकृतिक स्रोत साधनहरूको नियमित संरक्षणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्दैआएको पाइन्छ । मानवीय—सामाजिक—साँस्कृतिक पाटोबाट सिंहावलोकन गर्दा सेना दुःखको साथी मात्र होइन, सुखको पनि साथी रहेछ ।

विभिन्न राष्ट्रिय चाडपर्व, राष्ट्रिय उत्सव, राष्ट्रिय खुसियाली, हर्ष बढाइँ, जात्रा आदिमा पनि उत्तिकै साथ निभाइरहेको देखिन्छ । जनताको खुसियालीमा सँगसँगै रम्ने र राष्ट्रिय शोकमा सँगसँगै डुब्ने विशेषताका कारण सेना सलामी, गुलामी र मलामीमा पनि व्यावहारिक हुन्छ भन्ने गरेको पाइन्छ ।

यो एक गैरराजनीतिक चरित्रको, समावेशी, स्वेच्छिक, खुला प्रतिस्पर्धा र समान अवसरका आधारमा प्रतिनिधित्व हुने राष्ट्रिय सेनाका रूपमा स्थापित छ । यस संस्थाले राजनीति गर्दैन तर राजनीतिबारे सचेत रहन्छ भन्ने मान्यता राखी देशको सार्वभौमसत्तासँग गाँसिएको सुरक्षा केन्द्रित मूल्यप्रति कर्तव्यनिष्ठ हुन्छ ।

सैनिक सांगठनिक जीवनमा अनुशासन, चेन अफ कमाण्ड र संस्थाभित्रका आन्तरिक विकृति एवम् भ्रष्टाचार नियन्त्रणसम्बन्धी स्वयम–पारदर्शी कडा कानुनी संरचनागत संयन्त्रलाई विशिष्ट स्थान दिने गरेको पाइन्छ ।

नागरिक–सेना सम्बन्धको आधारशिला मानिने नागरिक सर्वोच्चता र नागरिक नियन्त्रणको सदैव सम्मान गर्दै आएको जनमानसमा गहिरो छाप परेको देखिन्छ । विश्वका नयाँ मुलुकी सभ्यताहरूको सैन्य निर्माण प्रक्रियामा प्रत्यक्ष सहभागी भई आफ्ना विशिष्ट अनुभवहरू बाँड्दै आएको इतिहास छ ।

प्राचीन विश्व सभ्यताको महाचीन (चीन) पहिलो समृद्ध महाराष्ट्र र आधुनिक विश्वको दोस्रो महाशक्ति राष्ट्रका रूपमा स्थापित भएको छ । तत्कालीन चीनमा ‘स्प्रिङ एण्ड अटम पिरियड (ईशापूर्व ७७०–ईशापूर्व ४७६)’ भित्रको ईशापूर्व ५४४ वर्षअगाडि जन्मेका सनत्सुले ̒आर्ट अफ वार पुस्तक लेखेथे । यही पुस्तकका आधारमा चिनियाँ सैन्य संरचनाको रणनीतिक एवम् सामरिक क्षमतामा आमूल परिवर्तन आई विकास र निर्माण भएको देखिन्छ ।

प्राचीनकालमा चीनमा विकास भएको चिनियाँ सैन्यकला, सीप, ज्ञान विज्ञान र बारुदको आविष्कारबाट प्रभावित भई बेलायत, रुस, ग्रीस, इटाली, फ्रान्स, जर्मनी र अमेरिकालगायत देशहरूका अन्तर्राष्ट्रिय सेनाले पनि गहिरो पाठ सिक्दै अनुभव हासिल गरेको बुझिन्छ ।

विश्व सैनिक जीवनमा चिनियाँ कम्फु र बक्सिङलाई पनि सर्वत्र अनुसरण गरेको देखिन्छ । प्राचीन चिनियाँ दार्शनिक एवम् युद्धविज्ञ सनत्सु र प्राचीन भारतीय दार्शनिक एवम् विद्वान् कौटिल्यबाट विकास गरिएको सैन्य रणकौशललाई अनुसरण गरी हाम्रा वीर नेपाली पुर्खाहरूले त्यसबाट पनि गहिरो पाठ सिक्दै अनुभव हासिल गरेको पाइन्छ ।

वर्तमान विश्वको पहिलो महाशक्ति मित्रराष्ट्र संयुक्त राज्य अमेरिका ४ जुलाई, १७७६ मा बेलायतबाट छुट्टिएर स्वतन्त्र राज्य खडा भइसकेपछि त्यहाँको संयुक्त राष्ट्रिय सेनाको औपचारिक निर्माण पनि सन् १७७६ बाट विकसित भएको पाइन्छ ।

मित्रराष्ट्र पाकिस्तानको निर्माण १४ अगस्ट, १९४७ मा भएसँगै त्यहाँको सेनाको निर्माण पनि सन् १९४७ बाट नै औपचारिक रूपमा प्रारम्भ भएको देखिन्छ । मित्रराष्ट्र अमेरिका र मित्रराष्ट्र पाकिस्तानका सेनाको ऐतिहासिक गहिराइ अध्ययन गर्दा नेपालको गोर्खाली सेना अर्थात् आधुनिक राष्ट्रिय सेना अग्रज देखिएको तथ्यांकले देखाउँछ ।

नेपाली सेनाको बुद्धिमत्ता र रणकौशलका कारण नेपाल कहिल्यै साम्राज्यवादी भनिएका शक्तिहरूको अधीनस्थ रहनु परेन । नेपालको उत्तरी सँधियार मित्रराष्ट्र चीन र दक्षिणी सँधियार मित्रराष्ट्र भारत दुवै साम्राज्यवादी भनिएका शक्ति राष्ट्रहरूको अधीनस्थ रहँदा सैन्य क्षमताका कारण नेपाल स्वतन्त्र नै रहिरह्यो । यो देखेर बेलायतीहरूले पनि नेपाली सेनाको ख्यातिलाई गोर्खाजबाट सम्बोधन गर्दै विश्वभरि प्रचार गरेका थिए ।

पाकिस्तानको आन्तरिक परिस्थितिअनुसार तत्कालीन पाकसेना प्रमुख परवेज मुसर्रफद्वारा लागू गरिएको सैनिक शासनको उदाहरणसँग जोडेर नेपाली सेनाको मूल्यांकन गर्नु सान्दर्भिक नहुने कतिपय विज्ञहरूको राय छ ।

सेना जसरी सरकारभित्रको एउटा अभिन्न अङ्ग हो, त्यसैगरी नेपाली समाजभित्रको पनि महत्त्वपूर्ण अंग हो । तर कामको प्रकृतिका कारण समाजभित्रको अङ्ग भएर पनि एउटा छुट्टै समाज जस्तो रहेर बस्ने गरेको पाइन्छ । त्यस कारण सेना कस्तो समाजमा हुर्केको छ, त्यसले गहिरो प्रभाव पार्ने जानकारहरू बताउँछन् ।

सेनाका सदस्यहरू पनि नेपाली सामाजिक परिवेशबाट नै आएको हुँदा उनीहरूमा पनि आमनेपालीको साझा गुण र चरित्र निहित हुन्छ भन्ने अनुभव यस क्षेत्रसँग सम्बन्धित विज्ञहरूको छ । फरक यति मात्र छ कि विशिष्ट सैनिक वातावरणमा अनुकूलन भएका कारण उनीहरूमा कठोर अनुशासन, विशिष्ट शारीरिक गुण र मानसिक गुण हुन्छ । संविधान र कानुनप्रदत्त क्षेत्रभित्र रही सरकारलाई सघाइरहेको आमनेपालीजनले नियालिरहेका छन् । यसबाट सेना नीति कार्यान्वयनकर्ता पनि हो भन्ने आमजनमानसको धारणा छ ।

विश्वभरि सेनाको कार्यप्रकृतिअनुसार सैनिक जीवन ब्यारेकभित्र आवासीय रूपमा बस्नुपर्ने हुन्छ । हाम्रो देशमा पनि यहाँभित्रका अधिकांश सदस्यहरूले सेवा अवधिको करिब २० प्रतिशत समय पनि आफ्नो घरपरिवारसँग बस्ने अवसर नपाएको विश्लेषक केशरबहादुर भण्डारीद्वारा लिखित पुस्तकमा उल्लेख छ ।

राज्यको क्षमता अभिवृद्धि गर्न सेनाको क्षमताको विकास पनि उत्तिकै आवश्यक देखिन्छ । यसका लागि सामाजिक चरित्र, स्वीकार्यता, निष्पक्षता र व्यवसायीकरणमा विकास गर्नुपर्ने हुन सक्छ । भौतिक विषयहरूबाहेक पनि सेनाको हौसला (मोरल) को महत्त्व अद्वितीय छ ।

यस संस्थाले सैद्धान्तिक रूपमा सिभिल सुपरमेसी थ्यौरी, इन्स्टिच्युसनल थ्यौरी, कन्भर्जेन्स थ्यौरी, करेन्ट थ्यौरी, कन्कोर्डेन्स थ्यौरीलगायतका विभिन्न स्थापित सिद्धान्तहरूलाई नेपाली व्यवहारमा उतार्दै आएको बुझिन्छ । योसँगै घरेलु व्यवहारको कसीमा ̒नेपाली–भूमि रणनीतिक सन्तुलनको सिद्धान्त (थोङसव)̓ ले पनि राष्ट्रिय आत्मरक्षा र प्रतिरक्षा (डिफेन्स) माथि जोड दिइरहेको छ ।

राज्यले नेपाली नागरिक सर्वोच्चताको सर्वस्वीकार्य अवधारणालाई समेटी हाम्रा रक्षा, प्रतिरक्षा नीतिशिल्पीहरूका लागि मार्गनिर्देशन गरिरहेको हुन सक्छ । रक्षा, सुरक्षा र प्रतिरक्षाका चक्षुबाट नियाल्दा स्वभावतः नेपाली सेना प्रत्यक्ष रूपमा राष्ट्रिय एकता, अखण्डता र स्वतन्त्रतासँग जोडिएको संवेदनशील विषय हो । जनभरोसा र जनआस्थासँग गाँसिएको विषय पनि हो ।

सैनिक मनोबललाई उच्च राखी गरिएको प्रगतिले समग्रमा राष्ट्रिय सुरक्षा चुनौती र जोखिम न्यूनीकरणमा थप हौसला प्राप्त हुन सक्छ । वर्तमान दुखद घडीमा टड्कारो राष्ट्रिय चुनौतीका रूपमा देखा परिरहेको महाव्याधी कोभिड– १९ सँगै देशमा थप निम्तिन सक्ने बाढी, पहिरो आदिबाट हुने मानवीय धनजनको क्षति न्यूनीकरणमा थप ऊर्जा प्राप्त हुन सक्छ ।

(लेखक सैनिक शिक्षण पक्ष छाउनीका प्रशिक्षक हुन )

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, वैशाख २६, २०७७ १४:५२