प्राचीन खस राज्यमा बौद्ध र हिन्दुहरूको सम्मिश्रण

A+ A A-

प्राचीन खस राज्य प्राचीनकालमा धर्म, संस्कृति, भाषा र कलाको उद्गमस्थल थियो भन्नेमा कसैको दुई मत नहोला । यसको प्रमाण वर्तमान नेपालको एकीकरण हुनुभन्दा धेरै अगाडिदेखि नै यस क्षेत्रमा रहेका कला, प्राचीन बौद्ध र हिन्दु धर्म जोडिएका सांस्कृतिक एवं धार्मिकसँग जोडिएका कैयौँ विषय यस क्षेत्रका भेटिएका छन् । यिनै प्रमाणहरूका आधारमा यहाँ हिन्दु र बौद्ध दुवै धर्मलाई उत्तिकै सम्मान गर्ने गरिएको थियो भन्न सकिन्छ । त्यति बेलाको कर्णाली धर्म निरपेक्ष राज्य थियो भन्न सकिने आधारहरू धेरै छन् ।

यसको एउटा उदाहरण कर्णालीका खस राजा रिपु मल्लले कर्णालीदेखि पूर्वी, पश्चिम तराईको कनकमुनि बुद्ध जन्मस्थल निग्लिहवा तथा शाक्यमुनि बुद्ध जन्मस्थल लुम्बिनी आदि पवित्र बौद्ध तीर्थस्थलहरूको दर्शन गरेका थुप्रै प्रमाणहरू भेटिन्छन् । तिनै प्रमाणहरूमध्येको एक अशोकस्तम्भ अहिले पनि लुम्बिनीमा छ, जुन कर्णालीका राजाले नै बनाएको थिए भनेर इतिहासविद्हरूले बताउने गरेका छन् ।

त्यही अशोकस्तम्भका कारणले बौद्ध लुम्बिनीमा जन्मिएका हुन् भन्ने बलियो आधार हो । यदि बौद्ध धर्मसँग आस्था हुँदैनथ्यो भने खस राजाहरूले त्यो स्तम्भ बनाउँदैनथे होला र लुम्बिनीको भ्रमण पनि गर्दैनथे होला । त्यसैले पनि हामी भन्न सक्छौं– कर्णाली खस राज्य पहिले धर्मनिरपेक्ष राज्य नै भनेर । उनीहरूले सबै धर्मको आदर तथा सम्मान गर्थे भन्ने आधार त्यो पनि हो ।

त्यस्तै, अर्को उदाहरण कर्णालीका राजा बलिराजले हिन्दु धर्मका अनुयायी तथा ऋषि चन्दननाथ जुम्ला आउँदा त्यहाँ उनलाई सम्मानसँग आफ्नो दरबारमा राखेर र उनको मृत्युपश्चात् तिनै राजा बलिराजले नै जुम्ला चन्दननाथ मन्दिर बनाएका थिए । हालसम्म त्यो मन्दिर रहिरहेको छ । अहिले पनि त्यो मन्दिरको पुजा त्यति नै गरिन्छ ।

एउटा ऋषिको सम्झनामा बनाइएको मन्दिर अहिले पनि उत्तिकै धार्मिक आस्था राखिन्छ । राजा बलिराजका पालामा तिनै ऋषि योगी चन्दननाथले राजालाई सघाएका थिए भन्ने गरिन्छ । राजकाजमा सघाएको र जुम्लामा मार्सी धान लगाउन तिनै चन्दननाथले सिकाएका थिए । चन्दननाथको मृत्युपर्यन्त उनको सम्मान गर्दै जुम्लामा मन्दिर बनाइयोे भनिन्छ । जे भनेर मन्दिर निर्माण गरिएको भए पनि हिन्दु र बौद्ध धर्मबीच उत्तिकै आस्था राखिन्थ्यो भन्ने यो अर्को प्रमाण हो ।

कर्णालीका खस राजाहरूका माथिका दुई उदाहरण हेर्दा कर्णाली प्रदेश सबै जाति, धर्म र संस्कृतिको सङ्गमस्थल भएर नै खस भाषाको उत्पत्ति सिञ्जामा भयो । त्यसै आधारमा नेपाली भाषाको पनि उद्गमस्थल भयो । नेपाली भाषा त्यहाँबाट सुरू भयो । नेपालीको साझा भाषा सबैको साझा बन्न पुग्यो भन्न सकिने आधारहरू धेरै छन् । यदि जाति धर्मको समान ब्यवहार हुँदैनथ्यो भने नेपाली भाषा सबैको साझा भाषा बन्नै सक्दैनथ्यो र नेपाली भाषा, साहित्य र धर्म पनि रहन सक्ने आधार थिएन ।

अहिलेको नेपाली समाजमा जाति, धर्म र क्षेत्रका विषयमा कुरा निकै उठ्ने गरेका कारणले पनि नेपालका ऐतिहासिक भू–भाग वा नेपाली भाषा संस्कृतिको उद्गम थलो कर्णालीका विषयमा जान्न जरुरी छ । त्यहाँको भाषा संस्कृति र धर्मप्रतिको प्राचीन इतिहास के थियो, त्यसको खोजी हुन जरुरी छ । त्यसको इतिहासको प्रामाणिक खोजी गर्न गाह्रोे छ ।

अन्य क्षेत्रको इतिहास खोजी गर्न जति सजिलो छ, कर्णाली क्षेत्रको झन् त्योभन्दा गाह्रोे छ । किनकि गोर्खाली राजाहरूका आखिरकालसम्म पनि कर्णालीका खस राजाहरू दुश्मन थिए र त्यहाँका ऐतिहासिक प्रमाणहरू गोर्खाली राजाहरूले कर्णाली राज्य कब्जा गरेपछि नष्ट गरे । कति त कर्णाली नदीमा बगाइए पनि । ऐतिहासिक प्रमाणहरू नष्ट गरिए पनि यहाँका लोकश्रुतिहरू भने नष्ट भएनन् । त्यस कारणले अहिले ऊ बेलाको इतिहास यस्तो थियो भनेर प्रमाणित गर्न कर्णालीका चलनचल्तीका लोकश्रुतिको सहारा लिनैपर्छ । तिनै लोकश्रुतिहरू कर्णालीका प्रमाणित इतिहास हुन् ।

कर्णालीलाई हामीले अहिले आएर कर्णाली धर्म, संस्कृति र भाषाको समान थलो थियो भनेर केही एकाध प्रमाणहरूलाई आधार मानेर अहिले भन्नुपर्ने अवस्था आएको छ । कर्णालीका राजाहरूले प्राचीनकालमा कसरी बौद्ध र हिन्दुधर्मलाई समान रूपले हेर्दा रहेछन् ? कसरी तराई र हिमाल एकै हो भन्दा रहेछन् भनेर लुम्बिनी बौद्ध जन्मस्थलको ‘हिद बुधे जात शाक्यमुनि’ (यहाँ शाक्यमुनि बुद्धको जन्म भएको थियो) भन्ने वाक्यांशले प्रष्ट पारेको छ ।

बुद्ध जन्मस्थल चिनाउने ऐतिहासिक अशोक शिलास्तम्भको माथिल्लो भागमा कर्णाली प्रदेशका राजा रिपु मल्लले ‘हिद बुधे जात शाक्यमुनि’ भन्ने वाक्य लेखेका कारण नै अहिले हामी बुद्ध नेपालमा जन्मिएका हुन् भनेर दाबी गर्न सक्ने अवस्थामा छौँ । नत्र बुद्ध जन्मिएको विषयमा विवाद हुँदै गरेको बेला बुद्ध नेपालमै जन्मिएका हुन् भनेर ठोकुवा गर्ने हाम्रो नैतिक आधार नै रहने थिएन । त्यो शिलालेखमा लेखिएको छ, ‘श्री रिपु मल्ल श्चिरञ्जयतुः सङ्ग्राम मल्ल महाराज जयः ।’ यस्तै प्रकारले निग्लिहवाको शिलास्तम्भमा पनि एक वाक्य उत्कृर्ण गरिएको छः, ‘श्री रिपु मल्ल जयस्तु संवत् १२३४ ।’

यो लेखाइका हिसाबले पनि रिपु मल्ल सिञ्जाका राजा रहेको बेला लुम्बिनी नेपाल र नेपालीको हो भन्ने आधार रहेको हो । यदि बौद्ध धर्मप्रति कर्णालीका खस राजाहरूको आस्था हुँदैनथ्यो भने रिपु मल्लले अशोक स्तम्भ लुम्बिनी भ्रमणको आवश्यकता रहँदैनथ्यो ।

यसले गर्दा कर्णालीका खसहरू कुनै एक धर्म विशेष थिएनन् भन्ने बुझाउँछ । यिनै आधारमा त्यहाँ खास कुनै धर्म विशेष थिएन भन्न सकिने आधार छन् । अहिले पनि कर्णालीमा बौद्ध धर्मावलम्बी र हिन्दु धर्मावलम्बीलाई समान रूपले हेर्ने गरिन्छ । समान बुझाइ रहेको छ । प्राचीन हिन्दु मन्दिरहरूलाई कर्णालीका मानिसले जत्तिको सम्मान गर्छन्, त्यत्तिकै माया बौद्ध गुम्वालाई पनि गरेर राखेका छन् । अहिले पनि त्यो अवस्था छ ।

कर्णाली प्रदेश सबै जाति, धर्म, संस्कृतिको साझा थलो थियो कि थिएन भनेर यसको अर्को उदारणका रूपमा हामीले तत्कालीन कर्णाली प्रदेशमा पर्ने सुर्खेतको काँक्रेविहारलाई लिन सक्छौँ । अहिले यो काँक्रेबिहारलाई बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले बौद्ध धर्म र हिन्दुहरूले हिन्दु धर्मको सङ्गमस्थल भन्ने गरेका छन् र भनिरहेका पनि छन् । कहिलेकाहीँ त्यस विषयमा विवाद भएका छन् ।

केही समयदेखि त्यहाँको विषयलाई लिएर बौद्ध धर्मावलम्बी र हिन्दु धर्मावलम्बीबीच द्वन्द्व चर्किएको छ । द्वन्द्व चर्किनुमा केही स्वाभाविक होलान्, किनकि दुवैले आफ्नो आस्थाको चिज बचाउन चाहेका छन् र खोजेका छन् । तर, केही वर्षयता त्यस स्थलमा पुरातत्त्व विभागले गरेको अनुसन्धान र पुरातत्त्वविद्हरूको भनाइलाई हेर्दा यथेष्ट अध्ययनविना नै थरीथरीका कुरा बाहिर आएका छन् ।

कर्णाली प्रदेशको पुरानो मान्यता र दुवै धर्मलाई समान रूपमा दिएको मान्यताका आधारमा सुर्खेतको काँक्रेबिहारमा त्यति बेलाको समाजको चाहना र राज्यको धर्मनिरपेक्षताको नीतिअनुसार नै दुवै धर्मका मूर्ति राख्ने मान्यता दिएको हुनुपर्छ ।

अर्कोतर्फ, त्यस प्रदेशका राजाले सबै धर्मको समान आस्था राख्ने भएका कारणले काँक्रेबिहार दुवै धर्मको समान थलो हो भनेर भन्न सकिन्छ । दुवै धर्मलाई समान व्यवहार गर्ने भएका कारणले अहिले पनि हामी भन्न सक्छौँ– काँक्रेबिहार बौद्ध र हिन्दु धर्मको सङ्गमस्थल नै हो र काँक्रेबिहारमा दुवै धर्मको उत्तिकै लगानी छ ।

अर्कोतर्फ, संवत् ४०० तिर कर्णाली प्रदेशका राजा जितारी मल्ल नेपाल काठमाडौं उपत्यकामा धार्मिक भ्रमणमा आएको भन्ने इतिहासमा उल्लेख छ । त्यसबेला राजा जितारी मल्ल नेपालको प्रसिद्ध बौद्ध कला संस्कृतिको उद्गमस्थल स्वयम्भू महाचैत्य दर्शन पूजा गरिसकेपछि बुङमतीको बुङ्गमलोकेश्वर एवं पशुपतिनाथलाई पनि दर्शन पूजा गरेर कर्णाली फर्किएका थिए भनेर कैयौँ इतिहासविद्हरूले उल्लेख गरेका छन् । इतिहासमा कैयौँ पटक कर्णालीका राजाहरूले काठमाडौं उपत्यकाको धार्मिक भ्रमण गरेको पाइन्छ । यी सबै आधारले हेर्दा कर्णाली धर्मनिरपेक्ष राज्य थियो भनेर भन्न सकिन्छ ।

अहिले पनि कर्णाली प्रदेशमा कुनै धर्मलाई विशेष सम्मान र कुनै धर्मलाई अनादर गरेको पाइँदैन । त्यहाँ सबै धर्मको मिश्रित संस्कृति छ । नेपालीका कैयौँ हिन्दु जातिमा गोत्र र कुल देवता अनिवार्य आफ्नो जातिका नीतिदेवता रूपमा विकास गरेको पाइन्छ । तत्कालीन कर्णाली राज्यको राजकाजमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका जातिहरूमा अहिले पनि कुल देवता मान्ने चलन छैन र ती जातिका कुल देवता छैनन् ।

कर्णालीका विषयमा अझै त्यति बेलाको लिखित इतिहास नभएका कारण हामी सबैले जनश्रुतिका आधारमा कर्णालीको प्राचीन धर्म, संस्कृति, अर्थ र राजनीतिलगायत विषयमा अध्ययन गर्नु जरुरी छ । संस्कृतिले प्राचीन इतिहासका विषयमा धेरै जानकारी दिने भएका कारणले पनि हामीले अहिले कर्णालीको तत्कालीन संस्कृतिका विषयमा अध्ययन गर्न जरुरी छ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, वैशाख २५, २०७७ १२:५८