कामरेड ! ‘थाङ्नेहरू’ले सक्ने भए त नेकपा ?

A+ A A-

सत्तारुढ नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा) अढाई वर्षअघि २ ठूला कम्युनिस्ट घटक तत्कालीन नेकपा एमाले र नेकपा माओवादी केन्द्र मिलेर बनेको नयाँ दल हो । एउटा लामो संसदीय अभ्यासबाट आएको र अर्को १० वर्षे सशस्त्र युद्ध गरेर आएको दलबीचको एकता अनौठो र अप्रत्यासित त थियो नै, अझ यसको वास्तविक एकीकरण कसरी सम्भव होला भन्ने आशंका र विश्लेषण सुरुदेखि नै कायम थियो, छ ।

वास्तवमा नेकपाको निर्माणका समयमा धेरैमा एक किसिमको खुसी थियो कि अब नेपाली राजनीतिमा अस्थिरताको अन्त्य हुनेछ, मुलुक विकासको गतिमा अघि बढ्नेछ, समृद्धिका पाइला अघि सार्नेछ । तर, नेकपाको प्रस्ट बहुमतको सरकार बनेको झण्डै ३ वर्षको अवधिमा जनताले गरेको आशा र अपेक्षाको छेउसम्म पनि पुगेन सरकार ।

मुलुकमा हत्या, हिंंसा, बलात्कार, दुराचार, ठगी, अनियमितता, भ्रष्टाचार, घुसखोरीले रेकर्ड नै राख्ने अवस्थामा पुग्यो यसबीचमा । भ्रष्टाचारमा शून्य सहनशीलताको डिङ हाँक्ने प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको अनुहारमा कालो पोतिदिने केही जघन्य काण्ड यसबीचमा भए- भ्रष्टाचारकै विषयमा ।

जस्तो कि तत्कालीन सञ्चारमन्त्री, जो प्रधानमन्त्री ओलीका पोष्य-पुत्र समान मानिएका छन्, उनको सेक्युरिटी प्रेस खरिद प्रकरणमा ७० करोड रुपैयाँको कमिसन अडियो काण्ड, कोरोना नियन्त्रणका निम्ति स्वास्थ्य सामग्री खरिदमा ओम्नी समूहसँगको अवैधानिक (ऐनविपरीत) सम्झौता प्रकरण, आफ्नै दलका महासचिव विष्णु पौडेलसमेत मुछिएको बालुवाटार जग्गा प्रकरणले प्रधानमन्त्रीका बाचा र प्रतिबद्धताको नराम्ररी खिल्ली उडाइदिए ।

उता, २ वर्षअघिदेखि न्यायको पर्खाइमा रहेको १३ वर्षीया किशोरी निर्मला पन्तको आत्मा अझै न्यायका लागि भड्किरहेको छ । उक्त काण्डको छानबिनका लागि राज्यकोषबाट करोडौँ रुपैयाँ स्वाहा भइसके पनि त्यसको छेउ न टुप्पो, केही भेउ पाएको छैन राज्य संयन्त्रले ।

३३ किलो सुन तस्करी काण्डको छिनोफानोको लक्षण देखिँदैन भने यसैबीच आत्मघाती, लोकतन्त्रविरोधी, तानाशाही २ अध्यादेश काण्ड ४ दिनको गर्भमै तुहियो बरु त्यसले अर्को खतरनाक काण्ड जन्मायो- सांसद अपहरण काण्ड । उक्त काण्डमा बहालवाला २ जना संघीय सांसदसहित भर्खरै अवकास पाएका नेपाल प्रहरीका पूर्वआईजीपीसमेत मुछिए ।

यी यस्ता काण्डैकाण्डका तीरमा सुतेका वर्तमान प्रधानमन्त्री सत्तारुढ दल नेकपाका एक अध्यक्ष पनि हुन् । आफैँमा लामो समयदेखि अस्वस्थ, भर्खरै मात्र दोस्रो पटक मिर्गौला प्रत्यारोपण गरिएका ओलीलाई पुनः अर्को सङ्कट आइपरेको छ- कुर्सी जोगाउने ।

यो सङ्कट उनको आफ्नै कारणले आइलागेको विश्लेषकहरूको मत छ । उनको कार्यशैलीका कारण उनका दलभित्रका अन्य नेता चिढिएका र त्यसकै फलस्वरूप नेकपाभित्र अनेक गुटहरू चलायमान भएर ओलीविरुद्ध खनिएका भन्ने विश्लेषण गरिन्छ ।

पछिल्ला नेकपाभित्रका गतिविधिलाई सूक्ष्म ढंगले नियाल्दा नेकपाको अन्तरघुलन र ‘कङ्क्रिटीकरण’ सम्भव देखिँदैन । २ दलबीचको भौतिक एकीकरण लगभग सम्पन्न भए पनि अझै पनि विगतको एमाले र विगतको नेकपा माओवादी केन्द्रको छाया प्रस्ट देखिन्छ नेकपामा ।

एमाले पक्षधर एमाले भएरै डम्फु बजाएका देखिन्छ भने माओवादीले माओवादीकै स्तरमा डम्फु बजाइरहेका छन् । यस्तोमा पार्टीको वास्तविक एकीकरण भयो भन्नु मुतको न्यानो मात्र हो । कुनै पनि हालतमा यी २ पार्टीको एकीकरण भएको छैन र अबका गतिविधिले त झनै यो एकीकरण प्रक्रिया बीचमै तुहिने प्रशस्त सङ्केत देखिइसकेका छन् ।

सुन्दा नपत्याउन सकिएला तर यही तालले चाहिँ नेकपा एकीकरण हुँदैन, हुनै सक्दैन । एउटा लाटो विश्लेषणले पनि यसो भन्न सकिन्छ ।

केही दिनअघि नेकपाका वरिष्ठ नेता झलनाथ खनालले शिलापत्रडटकमसँगको कुराकानीमा नेकपा फुटको सङ्घारमा पुगिसकेको र त्यसबाट शीर्ष नेतृत्वको बुद्धिमत्ताका कारण तानिएको उल्लेख गरेका थिए । उनले सँगसँगै भनेका थिए, ‘अब पार्टीभित्र भागबण्डाको च्याप्टर क्लोज भयो, गुटका कुरा गर्ने थाङ्ने हुन् ।’

त्यसको भोलिपल्ट नै पार्टीभित्रका तिनै ‘थाङ्नेहरू’ एक्कासि चल्मलाउन थाले र भन्न थाले, ‘ओलीको कार्यशैलीसँग सहमत र सन्तुष्ट हुन सकिँदैन ।’

कम्युनिस्ट पार्टीको एउटा सौन्दर्य हुन्छ- सामूहिक निर्णय पद्धति । यद्यपि, निर्णयमा देखिने पार्टी प्रमुख नै हुन्छ । यस्तो सामूहिक निर्णय पद्धतिलाई एक अध्यक्ष ओलीले पटक पटक बेवास्ता गरेर व्यक्तिगत निर्णय लाद्ने गरेको आरोप ओलीमाथि छ । तथापि, विषय यति मात्र होइन, धेरै नेताहरू पदका आकाङ्क्षी अनि आवश्यकताभन्दा बढी महत्त्वाकाङ्क्षी हुनुका कारण पनि पार्टीभित्र द्वन्द्व र विवाद उत्पन्न भएको सहजै देख्न सकिन्छ ।

नेकपामा अहिले पनि ती पात्र जीवित र सक्रिय नै छन्, जो विगतमा लामो समय विगतका नेकपा माले, माक्र्सवादी (एमाले बन्नुअघि), एमाले तथा माओवादीको नेतृत्व गरेर आएका छन् । सँगसँगै केहीले सरकारको नेतृत्वसमेत गरिसकेका छन् । तिनलाई पार्टी र राज्यकै पनि सत्ताबाहिर बसेर सक्रिय जीवनलाई निराश र उपलब्धिविहीन बनाउन पक्कै मन छैन ।

यस कारण ती नेता, नामै भन्दा झलनाथ खनाल, माधवकुमार नेपाल, पुष्पकमल दाहाल (प्रचण्ड), वामदेव गौतम आदि प्रभृत्तिलाई पार्टी र सत्ताबाट बाहिर बस्न कहाँ मन लाग्छ ? त्यसमाथि आफ्नै दलको बहुमत भएका बेला सरकारमा रहेर तर मार्न पाइने मौकाको उपयोग गर्न उनीहरू चुक्न चाहँदैनन् ।

यसैको ‘कास्टिङ’ भैँसेपाटी गठबन्धन थियो र त्यही गठबन्धनको त्रासले एक अध्यक्ष तथा प्रधानमन्त्री ओलीको सपना अनि बिपना दुवै बिग्रिइरहेको अवस्था छ अहिले । खुमलटार र कोटेश्वर गठबन्धनमा डल्लु र भैँसेपाटीको समेत सहयोग, साथ र समर्थन भएपछि ओली अहिले स्थायी समितिमा आधाभन्दा बढी मतले अल्पमतमा परेका छन् । खुमलटार-कोटेश्वर गठबन्धनको संख्या स्थायी समितिमा ३० छ भने बालकोट-बालुवाटारको संख्या जम्मा १४ ।

यस्तो अवस्थामा संसदमा समेत ओली बलिया देखिँदैनन् । यसै कारण उनले हतारमा विवादास्पद अध्यादेश ल्याएर प्रचण्ड-नेपाललाई देखाइदिन चाहेका थिए तर उक्त अध्यादेश बीचमै तुहियो ।

अब ओलीलाई झनै सकस छ- सत्ता र अध्यक्ष पद जोगाउन । यसका निम्ति ओलीले कि त प्रचण्ड-नेपालसँग आत्मसमर्पण गर्नु जरुरी छ कि दुवै स्थान (प्रधानमन्त्री र अध्यक्ष) गुमाएर आराम गर्ने अवस्थाको सामना गर्न आवश्यक छ ।

आत्मसमर्पण भन्नाले प्रचण्ड-नेपाल पक्षले राखेको माग अर्थात् एक व्यक्ति, एक पद । ओलीले कि प्रधानमन्त्री वा पार्टी अध्यक्षमध्ये एक पद छाडेमा भने केही समयलाई विवाद मत्थर हुन सक्ला । केही समय भन्नुको मतलब छ । त्यो के भने ओलीले एक पद छाड्दा प्रचण्ड वा नेपालले मात्र उक्त पद पाउन सक्छन् वर्तमानमा अनि खनाल र गौतमले चाहिँ के प्रचण्ड र नेपालका लागि सती गइदिन मात्र गठबन्धनमा सहभागी भएका हुन् र ?

हो, त्यसपछि पुनः झलनाथ खनाल र वामदेव गौतमका पारा तात्नेछन् र अर्को ताण्डव सुरु हुनेछ । उक्त ताण्डवका बीच पुनः नेकपामा विभाजनका रेखा तानिनेछन् अनि यो क्रम निरन्तर चलिरहनेछ ।

यसो भन्नुको आसय यो हो कि वर्तमानको नेकपा कुनै हालतमा एक हुन सक्दैन ।

अर्को आधार पनि छ यसलाई पुष्टि गर्ने । नेकपा एकीकरण घोषणा त भयो तर नेकपाको राजनीतिक मार्ग वा कार्यदिशा के हुने भन्ने अन्योल कायम छ । महाधिवेशन नहुन्जेल यो अन्योल कायम हुनेछ ।

त्यसो त महाधिवेशनले कुनै कार्यदिशा वा मार्ग पास गरेमा पनि त्यसको पक्ष र विपक्षमा नेताहरू रहिरहनेछन् । यो कुरा त पहिल्यै देखिइसकेको छ कि विगतको एमालेकै एउटा पक्ष जनताको बहुदलीय जनवाद छाड्न नहुने अडानमा छ भने अर्को पक्ष जनताको बहुदलीय जनवादको ‘लहड’ त्यागेर अबको नेकपाको कार्यदिशा, राजनीतिक मार्ग नयाँ मोडमा लैजानुपर्ने अडानमा छ ।

पार्टी नै नयाँ बनिसकेपछि नयाँ दिशा र मार्गमा हिँड्नुपर्ने दोस्रो मत कमजोर भने होइन । तथापि, त्यहाँ पनि ‘जुँगाको लडाइँ’ र ‘अस्तित्व-अवशेषको रक्षा’को कुरा अवश्य आउला नै । यस्तो बेलामा पुनः पार्टीमा किचलो र अन्तर्विरोध बढ्नेछ र पार्टीलाई पुनः पटक पटक सङ्कटको भीरमा लगिरहनेछ ।

नेपाली राजनीतिमा विगतदेखि नै केही यस्ता अजीवका पात्रहरू देखिँदै आएका छन्, जो कहिले सत्ता सिध्याउन त कहिले पार्टी सिध्याउन ‘प्रयोग’ भइरहन्छन् । अझ नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको सुरुवातदेखि नै कम्युनिस्ट पार्टीभित्र यस्ता ‘बखेडा-विज्ञ’हरूको कमी छैन । संस्थापक नेता पुष्पलाललाई अपदस्त गरेर पार्टी महासचिव बनेका केशरजंग रायमाझी यस्ता खलपात्र थिए तत्कालीन नेकपामा, जसले चिनियाँ क्रान्तिकारी नेता माओत्सेतुङलाई भेटेर फर्किएपछि महेन्द्रका शरणमा पुगेर नेपाली क्रान्तिकारी राजनीतिलाई धुलिसात् पार्न सहयोग गरेका थिए ।

पछिल्लो समय नेकपाभित्र अर्का एक पात्र दृश्यमा आइरहने, हराउने अनि फेरि आउने क्रम बढ्दो छ । २०५४ सालयता उनको चुरीफुरी नेपाली राजनीतिमा, विशेष कम्युनिस्ट पाटीमा निकै देखिन्छ । उनी त्यसताका महाकाली सन्धिका विरोधी भएर एमालेबाट टुक्र्याएर माले बनाउने प्रमुख पात्र पनि हुन् । पछि मालेले आमनिर्वाचनमा धुलो चाटेपछि पुनः मुसिको भवः शैलीमा एमालेमै फर्किएका उनले त्यसयता पनि पटक पटक एमालेलाई तनावमा तानिरहे- कहिले माओवादीसँग नजिक भएर त कहिले पार्टीमा किचलो निकालेर ।

मदन भण्डारीले ऊबेलै भनेका थिए रे- ‘वामदेव गौतमलाई पार्टीको पहिलो जिम्मेवारीमा पनि नपुर्‍याउनू, धेरै तल पनि नराख्नू ।’

आजका मितिसम्म त उनी मदन भण्डारीले भनेकै जस्तो ‘पोजिसन’मा कायम छन् तर अब भने उनलाई पहिलो जिम्मेवारीको भूत सवार भएको देखिन्छ । गौतम यही भूतको पछि लाग्दा हालको नेकपामा पनि विवाद, द्वन्द्व र मतभेद बढेको सहज अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

तथापि, वामदेवजतिको व्यक्तिले आफ्नो वास्तविक अवस्था र हैसियत नबुझ्नु, वामदेवलाई नै मोहरा बनाएर वामदेवकै नाममा अवसर पाइएला भनेर पार्टीमा तनाव सिर्जना गराउन उत्प्रेरकको भूमिका खेल्ने प्रचण्ड-नेपालको अबुझपना आदिका कारण नेकपा हाल हल न चल बन्ने अवस्थामा पुगेको छ ।

वामदेव नेपाली राजनीतिका ‘पेण्डुलम’ किन बनिरहन्छन् ? त्यो पनि पटक पटक ! यो कुरा उनै जानून् तर आमसर्वसाधारण भने वामदेवलाई ‘शिखण्डी’ बनाएर आफ्नो दुनु सोझ्याउन बल्लतल्ल एक हुन लागेको नेकपालाई पुनः विभाजित गर्ने र पार्टी अनि देशलाई अस्थिर बनाउन उद्यत हुने झलनाथ खनालले भनेका ‘थाङ्नेहरू’ले नेकपा नै सिध्याउने त होइनन्, यो भने दुर्भाग्य हुनेछ नेपाली राजनीतिमा ।

र, यो पनि

रायमाझीकै भनाइमा, त्यसबेला माओले नेपाली प्रतिनिधिमण्डलसँग सोधे रे- ‘कस्तो शासन व्यवस्था चाहन्छौ नेपालमा ?’

रायमाझीसहितको टोलीले भन्यो रे, ‘संवैधानिक राजतन्त्र ।’

माओत्सेतुङ खिसिक्क हाँसे रे अनि भने रे, ‘राजनीतिक परिपक्वता रहेनछ ।’

माओको आसय- जब कम्युनिस्ट हुँ भन्नेले राजतन्त्रको कुरा गर्छ भने त्यो कम्युनिस्टको राजनीतिक परिपक्वता होइन भन्ने थियो ।

नेपालमा बीचमा यस्तो अभ्यास पनि भयो र त्यो असफल सिद्ध भयो । संवैधानिक राजतन्त्रलाई स्वीकार गर्दा नेपाली जनताले दोस्रो जनआन्दोलनको चरणमा पुग्नुपर्‍यो । पुनः नेपालीले लोकतन्त्रका नाममा, अधिकारका नाममा, स्वतन्त्रताका नाममा ज्यान गुमाउनुपर्‍यो ।

माओ सही रहेछन् ।

तथापि, नेपाली राजनीतिक दलहरू, चाहे कम्युनिस्ट हुन् वा अन्य, ती अझै पनि माओकै भाषामा अपरिपक्व नै प्रतीत हुन्छन् । अझ कम्युनिस्टमा त यो अपरिपक्वताको पारो निकै बढी छ ।

कसरी ?

माओले सङ्केत गरेकै कुरामा जाऔँ । जब कम्युनिस्टमा राजतन्त्रको कुरा आउँछ, तब त्यो आफैँ शासित हुन्छ, शासक होइन । सर्वहारा वर्गको आधिपत्यका लागि सङ्घर्ष गर्ने, मजदुर वर्गको सत्ताको कल्पना गर्ने कम्युनिस्ट जब राजा वा कुनै संस्था वा व्यक्तिको शासनमुनि रहने इच्छा व्यक्त गर्छ भने त्योभन्दा अपरिपक्वता वा बचकना अरू के हुन्छ ?

उसो त, नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलन अर्को कोणबाट पनि स्खलित भयो २०४६ सालपछि । जब पाँचौँ महाधिवेशनबाट तत्कालीन नेकपा एमालेले जनताको बहुदलीय जनवादको मार्ग समात्यो, नेपालमा कम्युनिस्ट भन्ने चिज नै लगभग सकियो ।

पछि २०५२ सालबाट माओवादीका नाममा सुरु भएको सशस्त्र युद्धले कताकति ‘कम्युनिस्ट आचरण’लाई समातेको भए पनि उक्त युद्ध बढी अराजक र हिंसात्मक बन्यो । कार्ल माक्र्सले भनेझैँ सर्वहारा वर्गको शासनका लागि बल प्रयोगको बाटो तत्कालीन माओवादीले अवलम्बन गरेको त हो तर त्यो धेरै छिरलियो । न त उक्त युद्ध माओले भनेझैँ साँच्चै देश र जनताको मुक्तिका खातिर मात्र भयो ।

सशस्त्र युद्धका समयमा पछिल्लो क्रममा माओवादीभित्रै अत्यन्तै धेरै विचलन, विग्रह, अराजकता देखियो भने जथाभावी हत्या, हिंसा, लुट बढेर गयो । एक किसिमले भन्दा त्रास र भयले उठाइएको उक्त सशस्त्र युद्धप्रति आमजनको निराशा बढ्दै गयो ।

अर्कातर्फ दरबार हत्याकाण्डपछिको नेपाली राजनीतिमा नयाँ राजा ज्ञानेन्द्र शाहको ‘अप्रत्यासित चलखेल’ बढ्यो । उनको शासकीय अहं र प्रत्यक्ष शासनको महत्त्वाकाङ्क्षाले संसदमा रहेका दलहरू समेतको सडकयात्रा भयो ।

यहीबीच संसदवादी ७ दल र सशस्त्र युद्धरत माओवादीबीच सम्झौता भई दोस्रो जनआन्दोलन सफल भयो । यसपछि माओवादी पनि संसदीय राजनीतिको अंग बन्यो ।

जब माओवादीले सशस्त्र क्रान्तिको मार्ग त्यागेर शान्तिपूर्ण संसदीय राजनीतिमा छिर्‍यो, नेपालमा अर्को एक पटक ‘कम्युनिस्ट’को अन्त्य भयो । ‘बन्दुकको नालबाट मात्र सत्ता प्राप्त हुन्छ’ भन्ने मान्यताबाट ‘यूटर्न’ भएर बहुदलीय प्रतिस्पर्धात्मक राजनीतिमा माओवादी समाहित भएपछि नेपालमा कम्युनिस्ट भन्ने नै नरहेको राजनीतिक विश्लेषकहरूको मत रहेको पाइन्छ ।

यसरी अनेक उतारचढावका बीचबाट पटक पटक टुट्दै, फुट्दै र जुट्दै आएको नेकपा पछिल्लो चरणमा आफूलाई ‘कम्युनिस्ट’ नै भनाउन चाहँदै ‘समाजवाद’मा पुग्ने कठिन लक्ष्यका साथ अघि बढेको छ । तथापि, वर्तमानमा हेर्दा नेकपा आफ्नो लक्ष्यको केही पाइला अगाडिसम्म बढ्न नसक्ने देखिन्छ । यसो हुनुमा नेकपाले छाडेको आफ्नो मार्ग, कार्यदिशा एउटा कारक हो भने ऊभित्रको अराजकता, अनुशासनहीनता, नेतृत्वको अहं र दम्भ, पार्टीभित्र नेतृत्वको सामन्ती र शोषक वृत्ति, पदलोलुप र आत्मकेन्द्री चरित्र आदि कारक हुन् ।

जबसम्म सूक्ष्म विश्लेषण गरेर नेकपा आफ्ना कमी कमजोरी सच्याउनतिर लाग्दैन, आफ्नो लक्ष्य, उद्देश्य र राजनीतिक दिशा वा मार्ग छनोट गर्न सक्दैन, तबसम्म न त नेकपाको वास्तविक एकीकरण सम्भव छ, न नेकपाको राजनीति स्थिर नै हुन्छ ।

प्रकाशित मिति: बुधबार, वैशाख २४, २०७७ १६:१९