मार्क्सवाद : सर्वहारा श्रमजीवी वर्गको मुक्तिको सिद्धान्त

A+ A A-

कार्ल हेनरिक मार्क्स (५ मे १८१८-१४ मार्च १८८३) एक प्रसिद्ध दार्श्निक, राजनीतिक-अर्थशास्त्री, इतिहासकार, राजनीतिक सिद्धान्तका प्रणेता, समाजशास्त्री, साम्यवादी एवं क्रान्तिकारी व्यक्तिको नाम हो । उनको विचार र सिद्धान्तको आधारमा वर्तमान साम्यवाद (कम्युनिज्म)को जन्म भएको हो ।

कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एंगेल्सले सन् १८४८ मा प्रकाशन गरेको कम्युनिस्ट घोषणापत्र को प्रथम अध्यायको पहिलो पंक्तिमा आफ्नो दृष्टिकोणको सारमा भिनएको छ, अहिले सम्मको सम्पूर्ण समाजको इतिहास वर्ग सङ्घर्षको इतिहास हो ।

लेखेका थिए र यसमा मार्क्सले पुरानो सामाजिक आर्थिक प्रणाली सरह पुँजीवाद पनि आन्तरिक तनावको कारण विनास भएर जानेछ । जसरी सामन्तवादको स्थान पुँजीवादले लिन्छ, त्यसरी नै समाजवादले पनि पुँजीवादको स्थान ओगट्ने पालो निश्चय आउनेछ अनि राज्यविहीन, वर्गहीन शुद्ध साम्यवादी समाजको निर्माण हुनेछ भन्ने तर्क दिएका छन् ।

मार्क्सवाद एउटा वैज्ञानिक सिद्धान्त र र्सवहारा श्रमजीवी वर्गको उसको विश्व दृष्टिकोण हो । मार्क्सवादको दर्शन द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद हो । मार्क्सवादी दर्शन सर्वहारा वर्गको विश्व दृष्टिकोण हो । अतः यसलाई द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवाद भनिन्छ । मार्क्सवादी दर्शनका २ भाग छन्- द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद र ऐतिहासिक भौतिकवाद । यस दर्शनको जन्म दर्शनशास्त्रको इतिहासको लामो विकास प्रक्रियाको बीचबाट भएको हो ।

आज मार्क्सवादको गुणात्मक विकासको दोस्रो चरण लेनिनवादमा र मार्क्सवाद-लेनिनवादको गुणात्मक विकासको तेस्रो र नयाँ चरणमा माओवादको विकास भएको छ ।

मार्क्सवाद सर्वहारा श्रमजीवी वर्गको मुक्तिको सिद्धान्त हो । मार्क्सवाद एउटा वैज्ञानिक सिद्धान्त हो । मार्क्सवाद पुँजीवादको प्रारम्भिक अवस्थामा विकसित भएको हो । द्वन्द्वात्मक तथा ऐतिहासिक भौतिकवाद, अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त, वर्ग सङ्घर्ष तथा इतिहासमा बल प्रयोगको भूमिका अनि वैज्ञानिक समाजवाद तथा साम्यवाद यसका आधारभूत मान्यता हुन् ।

वर्ग सङ्घर्ष

मार्क्सवादले मानव सभ्यता र समाजलाई २ वर्गमा विभाजन भएको मान्छ- शोषक र शोषित । यो विश्वास गरिन्छ कि स्रोत र संशाधन सम्पन्न वर्गले जहिले पनि उत्पादनका स्रोतमाथि आफ्नो अधिकार राख्न प्रयास गर्छ र अर्को वर्गलाई निरन्तर बुर्जुवा विचारधाराको आडमा वञ्चित राख्यो । शोषित वर्गलाई यस षड्यन्त्रको जानकारी भइसकेपछि वर्ग सङ्घर्षको भूमि तयार हुन्छ । वर्गविहीन समाज (साम्यवाद) स्थापना गर्न वर्ग सङ्घर्ष एउटा अपरिहार्य र रोकथाम प्रक्रिया हो।

द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद

सामाजिक गठनको ऐतिहासिक व्याख्या गर्ने मार्क्सको यस सिद्धान्तले, हेगेलको द्वन्द्वात्मक पद्धतिको आलोचना गर्छ । दास क्यापिटल (पुँजी) भाग- १ को भूमिका लेख्दा मार्क्सले द्वन्द्ववाद र हेगेलप्रतिको आफ्नो दृष्टिकोण व्यक्त गर्छन्, हेगेलका लागि मानव दिमागको जीवन प्रक्रिया अर्थात् चिन्तनको प्रक्रिया, जुन उसले ’विचार’को नाममा स्वतन्त्र विषयमा बनाएको छ, वास्तविक संसारको सृष्टिकर्ता हो र वास्तविक संसार केवल ’विचार’को बाह्य समझदार रूप हो । यसको विपरीत मेरा लागि चिन्तन शारीरिकबाहेक केही छैन ।

विश्व मानव दिमागमा प्रतिबिम्बित हुन्छ र चिन्तनका रूपहरूमा रूपान्तरण हुन्छ । हेगेलका हातहरूले द्वैत्ववादको रहस्यलाई ढाकछोप गर्छन् तर यो सत्य हो कि हेगेल पहिलो र विस्तृत रूपमा ज्ञाता थिए कि कसरी द्वैत्वले यसको सामान्य रूपमा काम गर्छ । द्वैत्ववाद यहाँ हेगेलको मुख्य बिन्दुमा खडा छ ।

ऐतिहासिक भौतिकवाद

विद्यमान समाजमा विभिन्न शास्त्रहरूले फरक फरक पहिचान बोकेर विभिन्न ढंगले समाज तथा ऐतिहासिक परिघटनालाई व्याख्या गर्ने गरेका छन् । विभिन्न शास्त्रहरू आफ्नो विशेष स्थानमा रहिआएका छन् । जस्तै: राजनीतिशास्त्र, समाजशास्त्र, न्यायशास्त्र, नीतिशास्त्र, भाषाशास्त्र, इतिहास इत्यादि । ती शास्त्रहरू आआफ्ना क्षेत्रमा विशेष महत्त्वका छन् यद्यपि द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद जस्ता पूर्ण विकसित भने छैनन् ।

द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको दायरा व्यापक छ । यसले सामाजिक गतिको विकास तथा सामाजिक रूपको विकाससम्बन्धी नियमहरू पत्ता लगाउने गर्छ । न्यायशास्त्रले स्थापित कानुनहरूको व्याख्या र विश्लेषण मात्र गर्छ । इतिहासले द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद जस्तो समाज विकासका बारेमा अध्ययन त गर्छ तर द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले जसरी होइन ।

ऐतिहासिक भौतिकवादको मूल प्रश्न समाज विकाससम्बन्धी पदार्थको गतिको नियम हो । इतिहासका सामाजिक परिघटनाहरूमा द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद प्रयोग भएर आएकाले द्वन्द्वात्मक भौतिकवादलाई ऐतिहासिक भौतिकवाद भनिएको हो । ऐतिहासिक भौतिकवाद समाज परिवर्तनको मार्गनिर्देशक सिद्धान्त हो ।

यसले समाजको प्रधान अन्तरविरोध के हो ? समाज विकास गर्न आवश्यक वस्तुगत तथा आत्मगत परिस्थितिलाई ठोस रूपले अध्ययन गरेर समाजलाई गति दिन वैचारिक नेतृत्वकारी भूमिका खेल्न यसले बाटो देखाउने गर्छ । यो दर्शनले समाजलाई रूपान्तरण गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने गर्छ । ऐतिहासिक भौतिकवाद आफैँमा गतिशील छ ।

यसलाई जडसूत्रका रूपमा ग्रहण नगरेर सापेक्षिक ढंगले बुझ्न जरुरी छ । सापेक्षता अपनाउने नाममा द्वन्द्वात्मक भौतिकवादलाई लम्पसारवाद र वैचारिक पलायनको गन्धबाट बचाउनु पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ । यद्यपि, अब द्वन्द्वात्मक भौतिकवादका स्थापित मान्यताहरूलाई स्वीकार गर्नु जरुरी छ र यसका केही कमजोरी अथवा नपुग पक्षमा विकास गर्नु पनि जरुरी देखिएको छ ।

मार्क्सवादी राजनीतिक-अर्थशास्त्र

लेनिनले भनेका छन् कि मार्क्सवाद भनेको जर्मन दर्शनशास्त्र, बेलायती अर्थशास्त्र र फ्रान्सेली समाजवादको १९औँ शताब्दीमा मानवताले आर्जन गरेको उत्कृष्ट ज्ञानको वैधानिक उत्तराधिकारी हो ।

मार्क्सवादी अर्थशास्त्रले वर्ग सङ्घर्षका सबैभन्दा गम्भीर र महत्त्वपूर्ण प्रश्नहरूलाई प्रष्टसित दर्शाउँछ र वर्ग पक्षधर हुन्छ । वास्तवमा यो मजदुर वर्गको राजनीतिक-अर्थशास्त्र हो ।

यसले मजदुर वर्ग तथा वर्तमान समाजका प्रगतिशील वैज्ञानिक भविष्यदृष्टिको मूल्याङ्कनको सम्भावना दिएको छ । व्यवहारसित गाँसेर आफ्नो मुलुकलाई वर्ग सङ्घर्षको मूलधारमा लैजान मार्क्सवादी क्रान्तिकारीहरूलाई यसले महत्त्वपूर्ण मार्ग प्रदान गर्छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, वैशाख २३, २०७७ १६:५७