कोराना संकटले ल्याउने अवसर

A+ A A-

कोरोना भाइरसको विश्व महामारीविरुद्ध सिंगो मानव समाज लड्नुपरेको छ । विकसित देशहरूलाई पनि यसले हायलकायल बनाइदिएको छ । विश्वको उदीयमान शक्तिराष्ट्रबाट सुरु भएको यो प्रकोपले युरोप र अमेरिकालाई समेत नराम्रोस“ग सताइरहेको छ । मानव सभ्यतामाथिकै यस भीमकाय चुनौतीको सामना गर्नु त छ नै, साथसाथै निश्चित क्षेत्रमा सुधार र विकासका लागि यसलाई अवसरमा परिणत गर्न सकिने पनि देखिँदै छ ।

यो प्रकोप के कारणले फैलियो भन्ने बहस हुँदै जाला । अमेरिका र चीनबीचको विवाद पनि निष्कर्षमा पुग्दै जाला । जैविक हतियार हो या अनुसन्धान प्रयोगशालाबाट भूलवश बाहिरिएको जीवाणु हो भन्ने पनि अध्ययन हुँदै गर्ला । चमेरो, सर्प र सालकबाट मानिसमा सरेको हो वा प्रकृतिमाथि मानव अतिक्रमणको उपज भन्नेमा पनि एकमत कायम हु“दै जाला । प्रतीक्षा गरौँ, अध्ययनहरूले ठोस निष्कर्ष पस्किने नै छन् । हामी भने केही सम्भावना र अवसरका कुरा गरौँ ।

मान्छे यस्तो प्राणी हो कि ऊ थाक्न सक्छ तर हार्दैन । हरेकजसो संकट र शत्रुमाथि विजयी बन्दै आएको छ मान्छे । त्यसैले यस लडाइँमा पनि अन्ततोगत्वा मानव सभ्यताले जित्ने नै छ । अहिले विभिन्न राष्ट्रले कोभिड–१९ र यसले पार्न सक्ने प्रभावका बारेमा विभिन्न प्रश्न र अड्कलबाजी गरिरहेका छन् । तर, अब कोभिड अवधिको मात्रै होइन, त्यसपछिको मानव समाज कस्तो हुने भन्ने विषय पनि त्यत्तिकै महत्त्वपूर्ण बनेको छ । सुरुमा स्वास्थ्य तथा चिकित्सा विज्ञानका लागि मुख्य चुनौतीको रूपमा देखा परेको कोभिड–१९ ले हाल विश्व अर्थतन्त्र, सामाजिक आयाम र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा पनि प्रत्यक्ष प्रभाव पार्न थालेको छ ।

प्रारम्भिक समयमा यसले सिर्जना गर्ने आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक प्रभावका बारेमा अत्यन्त न्यून बहस चलेका छन् । यी बहसहरू आगामी दिनमा भने व्यापक हुँदै जाने देखिन्छ । कोरोनाले गर्दा विश्व ठप्प छ, आर्थिक गतिविधि निष्क्रिय बनेका छन् । यद्यपि, क्रमिक रूपमा शिथिल बन्दै गएको अर्थव्यवस्थाले पार्ने तत्कालीन र दीर्घकालीन असरहरूको विश्लेषण र असर न्यूनीकरणका उपायको खोजीका प्रयास पनि सँगसँगै हुन थालेका छन् । कोरोनाको कारणले विश्वले अकल्पनीय आर्थिक समस्याको सामना गर्ने कुरामा अब दुई मत देखिँदैन । विश्वमै यसले उत्पादनमा ठूलो गिरावट ल्याउने र आर्थिक तथा श्रमको क्षेत्रमा ठूलो प्रभाव पार्ने कुरा सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ । यसले गर्दा आर्थिक व्यवस्था पुरानै अवस्थामा फर्किन केही समय लाग्नेछ ।

हामीले के भुल्नु हुँदैन भने विश्व व्यवस्थामा आउने यस्ता उथलपुथलले सम्पन्न देशहरूको आर्थिक व्यवस्थालाई धराशयी बनाउँदै गर्दा विश्व आर्थिक व्यवस्थाको परनिर्भरताको दुश्चक्रमा फसेका राष्ट्रहरूलाई आर्थिक रूपमा स्वतन्त्र हुने अवसर पनि सिर्जना गर्दछन् । कोभिड–१९ ले पहिलो चरणमा धनी र गरिब दुवै राष्ट्रहरूलाई सघन रूपमा असर पारे पनि यसले सिर्जना गर्ने नकारात्मक परिस्थितिलाई गरिब राष्ट्रले धनीले भन्दा चाँडै र सहज रूपमा व्यवस्थापन गर्न सक्छन् । तसर्थ, विश्व व्यवस्थामा देखिन लागेको परिवर्तनलाई गरिब राष्ट्रहरूले अवसरको रूपमा लिन सक्नेछन् ।

कोभिड– १९ विरुद्धको सफलतापश्चात् समाजले मूल रूपमा दुईवटा प्रवृत्तिको बाटो समात्न सक्छ । पहिलो, कारोनाको संकटलाई सिकाइ र अवसरको रूपमा ग्रहण गर्दै विज्ञान र प्रविधि, आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक क्षेत्रमा नयाँ योजनाका साथ नयाँ गति प्रदान गर्दै नयाँ विकास गर्नेछ । यो अग्रगमन र प्रगतिको विकल्प हो । यसले विश्व व्यवस्थामा परनिर्भरताको अन्त्य र स्वतन्त्रताको वैकल्पिक बाटो प्रदान गर्नेछ । यसले आफूसँग भएको स्रोत र साधनको उच्चतम उपयोगको योजना दिन्छ । प्रजातन्त्र, स्वतन्त्रता, सार्वभौसत्ता, एकता र उत्साह दिन्छ । यो समाज विजेताको रूपमा स्थापित हुनेछ ।

दोस्रो, कोरोनाबाट उन्मुक्ति त पाउला तर आफ्नो सक्रियता, पहलकदमी र रणनीतिक योजनामा खासै फरकपन नल्याउने हो भने यसले संकटलाई केवल संवेदनाको गीत मात्र बनाउनेछ । मुलुकले विश्व व्यवस्थासँग गरिबीको रोदनमा दया र मानवीय कर्तव्यको भिख मागिरहनेछ । विश्व व्यवस्थासँगको बन्धनमा अझ जकडिँदै जानेछ । दोस्रो विकल्पले आर्थिक रूपमा विशृंखलता र औपनिवेशिकताको बाटो समात्नेछ ।

जनताको चाहना र सरकारको कार्यव्यवहारमा तादात्म्य नआउँदा कतिपय समाजमा आन्तरिक विखण्डन र निरंकुशता हावी हुन सक्छ । तानाशाही बढ्न सक्छ । समाज वा राज्य लुम्पेनहरूको अखडा बन्ने खतरा रहन सक्छ । यो आर्थिक रूपमा परनिर्भरता, प्रतिगमन र यथास्थिति हो । यो कमजोर र पिछडिएको समाजको रूपमा स्थापित हुनेछ ।

हामीले के गर्ने ?

नेपालमा हालसम्म अनियन्त्रित मात्रामा प्रभावितहरू देखापरेका छैनन् र कसैको मृत्यु पनि भएको छैन । यद्यपि, हामी योभन्दा धेरै खराब अवस्थाको नजिक छौँ भनेर विज्ञहरूले औँल्याइरहेका छन् । संकट आइहालेमा हामीले त्यसको समाधान गर्दै र त्यसलाई सकारात्मक दिशामा लैजाने कोणबाट सोच्न जरुरी हुन्छ । हरेक घटनाले चुनौती र अवसरहरू सँगै लिएर आएको हुन्छ । कमजोरले चुनौतीलाई समस्या देख्छ, विजेताले अवसर । हामीले के देख्ने ? त्यो हामीमै निर्भर छ । अवसर वा समस्या के देख्छन् हाम्रा आँखाले, त्यो हाम्रो दृष्टि र क्षमताको कसी पनि हो । कोरोनाको संकटमाथि उभिएर सकारात्मक सम्भावनाको खोजी गर्नु यस आलेखको प्राथमिकता हो ।

नेपाल विश्व अर्थ व्यवस्थाको दुश्चक्रभित्र जटिल रूपमा पिल्सिइरहेको मुलुक हो । हाम्रो आर्थिक परनिर्भरता दिन प्रतिदिन बढ्दो छ । यहाँको श्रमशक्तिको ठूलो संख्याले विदेशमा अत्यन्त कम मूल्यमा श्रम बिक्री गर्न बाध्य भइरहेको छ । हामी उसको पसिनाले आर्जित ज्यालाबाट दैनिक जीवन चलाइरहेका छौँ । अहिले नेपालको मुख्य आम्दानीको स्रोत रेमिट्यान्स बनेको छ । युवा विदेशिने समस्याले नेपालका बस्तीहरू युवाविहीन हुन थालेका छन् । यसले आर्थिक परनिर्भरता मात्र बढाएको छैन, उपभोक्तावादलाई अत्यन्त विकृत स्वरूपमा बढाउँदै छ । रेमिट्यान्समा आधारित अर्थव्यवस्थाले नेपाली समाजलाई आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक र सांकृतिक रूपमा स्खलनको दिशातर्फ अगाडि बढाउँदै छ ।

रेमिट्यान्समा आधारित अर्थ व्यवस्थालाई आत्मनिर्भर व्यवस्थामा रूपान्तरण गर्दै जाने नेपालका राजनीतिक दलहरूको साझा मुद्दा हो । यसका लागि युवाहरूलाई स्वदेश फर्काउने र नेपालमै रोजगारी दिने कुरा प्रत्येक पार्टी र नेताले बोल्ने गरेका छन् । सरकारले पनि यस दिशामा निरन्तर केही न केही प्रयत्न गरिरहेको देखिन्छ । तर, सकारात्मक परिणाम निकाल्न सकिरहेका छैनन् । ठूलो प्रयास गर्दा पनि युवालाई नेपाल फर्काउन नसकेको अवस्थामा कोरोनाको बाध्यताले युवाहरू नेपाल फर्किने सम्भावना देखिँदै छ । यो नेपालको सन्दर्भमा अवसर र उत्पादन विकासका लागि कोसेढुंगा हुन सक्छ । यसलाई हाम्रो अवसरको रूपमा परिवर्तन गर्न सक्ने केही आधारहरू तयार हुँदै छन् ।

कोभिड–१९ ले विश्व अर्थ व्यवस्थामा पार्ने नकारात्मक असरले विश्व श्रम बजारमा गिरावट आउने देखिन्छ । यसको प्रभावमा हाम्रो युवाशक्ति नेपाल फर्किनेछ । अहिले पनि खाडी मुलुकहरूले श्रमिक युवालाई फर्काउनका लागि दबाब दिइरहेको कुरा सञ्चारमाध्यमबाट बाहिर आइसकेको छ । श्रम बजारको कटौतीसँगै ठूलो संख्यामा सक्रिय जनशक्ति स्वदेश फर्किनेछ । अन्तर्राष्ट्रिय बजारसँगसँगै नेपाली श्रम बजारमा पनि गिरावट आउने कुराले श्रमिक र श्रम बजारको बीचमा व्यापक असन्तुलन रहनेछ । यसले नेपाली युवालाई नेपालमै श्रम गर्नुपर्ने बाध्यात्मक अवस्थाको सिर्जना हुँदै छ ।

विदेशबाट कमाइ गरेर ल्याएको ज्याला हाम्रो अर्थव्यवस्थाको दिगो र भरपर्दो स्रोत पक्कै हुन सक्दैन । यसले जीविका चलाउन सहज त बनाउला तर हामीलाई सम्पन्न बनाउँदैन । अहिले श्रमशक्तिको आकार ठूलो भएकाले ज्यालाको रूपमा कमाइ हुने रेमिट्यान्सको आकार ठूलो देखिएको छ । जब हाम्रो श्रमशक्तिको आकार खुम्चिनेछ, अथवा वैदेशिक रोजगारीका अवसरमा व्यापक कटौती हुनेछ, त्यतिबेला हाम्रो आर्थिक आकार पनि खुम्चिनेछ । यसले रेमिट्यान्सबाट चलिरहेको हाम्रो समाजको पारिवारिक आर्थिक अवस्थामा पनि असन्तुलन पैदा गर्नेछ ।

अहिले हाम्रो श्रमशक्तिलाई विदेशीको विकासमा परिचालित हुने अवस्थाको सिर्जना गरेर हामीले अरुलाई सम्पन्न बनाइरहेको छौँ । यसको सट्टामा हामीले आफ्नो श्रमशक्तिलाई आफ्नै उत्पादन, विकास र समृद्धिका लागि परिचालन गर्ने विकल्पहरूकोे खोजी गर्नुपर्छ । यसो गर्नबाट हामी विमुख भइरहेका छौँ । हामीसँग रहेको सबैभन्दा ठूलो स्रोत मानवीय श्रमशक्ति हो, यसको परिचालनमा ठोस योजनाको अभाव देखिइरहेको छ । युवा श्रम, सीप, ऊर्जा र रचनाशीलताले भरिपूर्ण वर्ग हो । यसलाई ठीक ढंगले परिचालित गर्ने योजना र कार्यक्रम बनाउने, त्यसअनुसार कार्यान्वयन गर्ने कुरामा हाम्रो सधैँ त्रुटि रहँदै आएको छ ।

पंक्तिकारलाई स्मरण छ, रवीन्द्र अधिकारीद्वारा लिखित पुस्तक ‘समृद्ध नेपाल’मा आधारित छलफल कार्यक्रममा वर्तमान अर्थमन्त्री डा. युवराज खतिवडाले नेपालको विकासको सबैभन्दा ठूलो सम्भावना भनेको मानवीय शक्ति हो, यसलाई ध्यान दिइरहेका छैनौँ भन्ने कुरामा जोड दिनुभएको थियो । नेपालको विकासको सन्दर्भमा यो सत्य कुरा थियो । उहाँको भनाइमा सहमत हुँदै पंक्तिकारलाई लागेको थियो, उहाँको नेतृत्व र निर्देशन रहने गरी देशको समग्र योजना, नीति र कार्यक्रम बनाउन पाए शायद व्यापक युवा परिचालनको खाका आउँथ्यो कि ? तर, दुःखका साथ भन्नुपर्छ कि उहाँ २ पटक अर्थमन्त्री नियुक्त भइसक्दा पनि यस्तो कार्यक्रम देख्न पाइएको छैन ।

हामीले उत्पादन र विकासमा युवा परिचालन गर्ने कोणबाट योजना निर्माणलाई प्राथमिकतामा राख्न सकेका छैनौँ । युवालाई उत्पादनमा परिचालन गर्नेभन्दा रोजगारीमा लगाउने कोणबाट हाम्रा कार्यक्रम निर्देशित भए । युवाहरूलाई नै उद्यमशील र श्रममा सक्रिय बनाएर राष्ट्रिय उत्पादनलाई वृद्धि गर्ने सोच कुनै पनि सरकार सञ्चालकमा देखिएन । युवालाई केवल रोजगारीमा संलग्न गराउने र एउटा उपभोक्तामा सीमित गर्ने सोचबाट नै युवा लक्षित कार्यक्रम निर्माण गरियो । लक्ष्य र प्राथमिकता नै रोजगार अथवा जागिर मात्रै सिर्जना गर्ने भएपछि आमयुवालाई छुने कार्यक्रम कम बने । यसले गर्दा राज्यले कहिल्यै पर्याप्त रोजगारी दिन सकेन र युवाशक्ति केवल रोजगारीको खोजीमा भौँतारिइरह्यो । श्रमशक्तिको सम्पूर्ण परिचालन उत्पादनमा हुन सकेन ।

अहिले नयाँ वर्षको नीति तथा कार्यक्रमको तयारी भइरहेको छ । नयाँ योजना र कार्यक्रम तयारीको कोणबाट हेर्दा यो उपयुक्त समय हो । सरकारले आगामी नीति तथा कार्यक्रममा रोजगारी सिर्जना गर्ने र कोरोना प्रभावित क्षेत्रलाई राहत दिने कार्यक्रम त ल्याउँछ होला नैँ । तर, त्योभन्दा पनि सक्रिय जनसंख्यालाई काममा व्यापक परिचालन गर्ने सोचबाट नयाँ कार्यक्रम र योजनाहरू तय गर्नुपर्ने देखिन्छ । युवाहरूलाई उद्यमी बनाउने, उनीहरूको श्रमलाई उपयोग गर्ने, सामूहिक वा एकल रूपमा उनीहरूको ज्ञान, सीप र चासोलाई समाज एवं राज्यको आवश्यकता रहेको क्षेत्रमा परिचालित गर्नुपर्छ । अब विदेशबाट फर्किने श्रमशक्तिलाई हाम्रो उत्पादन र विकासमा परिचालित गर्ने स्पष्ट र ठोस योजना निर्माण अहिलेको पहिलो प्राथमिकता बन्नुपर्छ ।

कोभिड–१९ ले केही समय विश्वका साथै नेपाली अर्थव्यवस्थालाई कमजोर बनाउनेछ । यसको कारण अन्तर्राष्ट्रिय श्रम बजारमा आएको गिरावटसँगै धेरै युवा नेपाल फर्किनेछन् । नेपालमै भएको श्रमशक्तिले पनि रोजगारी गुमाउनेछ । यस्तो अवस्थामा एकातिर हामी ठूलो संख्यामा रोजगारी सिर्जना गर्न सक्ने अवस्थामा रहने छैनौँ, अर्कोतिर विद्यमान रोजगारीका अवसरहरू पनि गुम्दै जाने खतरा छ । यही मौकामा अब रोजगार होइन, उद्यम र श्रमलाई प्राथमिकतामा राख्ने दृष्टिकोणको विकास गर्नुपर्छ । श्रम बजारमा जान योग्य सबैले कुनै न कुनै उद्यममा आवद्ध हुनुपर्ने र श्रम अनिवार्य रूपमा गर्नुपर्ने बाध्यकारी नीति र योजना तय गर्नुपर्छ । यसका लागि युवा लक्षित कार्यक्रमलाई उद्यमशीलता लक्षित बनाउनुपर्छ । स्वावलम्बनमा जान नसक्ने र नचाहने सक्रिय जनसंख्यालाई राष्ट्रिय, प्रादेशिक र स्थानीय स्तरका विकास योजनाहरूमा संलग्न गराउन सकिन्छ ।

नेपालमै पनि कतिपय क्षेत्रहरूमा हाल जनशक्तिको अभाव छ । ती क्षेत्रको पहिचान गरेर आवश्यक युवालाई परिचालन गर्न सकिन्छ । त्यसका लागि सरकारले युवाशक्तिलाई विकास शक्ति (डेभलपमेन्ट फोर्स) को रूपमा युवाहरूको समूह निर्माण गरी आवश्यक क्षेत्रहरूमा परिचालन गर्न सक्छ । यसलाई रोजगारीको रूपमा होइन, राष्ट्रिय आवश्यकताका क्षेत्रमा र उनीहरूको सीप तथा क्षमताको आधारमा परिचालित गर्न सकिन्छ । सीप नहुनेलाई अत्यावश्यक सीप दिऔँ, सीप हुनेको सीप पहिचान गरौँ । दक्ष र अदक्ष जनशक्ति एवं आवश्यक क्षेत्रहरूको पहिचान गरौँ ।

तर, नेपालको काममा नेपालीलाई परिचालित गरौँ, जहाँ नेपालीको श्रम नेपालको उत्पादन र विकासमा प्रयोग हुन सकोस् । चाहे त्यो कृषि होस् वा प्रविधि, पूर्वाधार होस् वा औद्योगिक क्षेत्र, श्रमको परिचालनले स्वतः रोजगारी सिर्जना हुनेछ । यसले आफ्नै देशको उत्पादनको वृद्धि र विकासमा प्रत्यक्ष भूमिका खेल्नेछ । विश्व अर्थ व्यवस्थासँगको परनिर्भरतालाई कम गराउँदै जान्छ । रोजगारीका लागि मात्रै होइन, उत्पादन र विकासका लागि सम्पूर्ण सक्रिय जनशक्तिलाई विकास शक्ति बनाउँदै श्रममा परिचालित गर्न सक्यौँ भने कोरोनाले हामीलाई संकट होइन, अवसर दिएर जानेछ ।

(लेखक राष्ट्रिय युवा संघ, नेपालका नेता हुन्)

प्रकाशित मिति: मंगलबार, वैशाख २३, २०७७ १६:२०