कार्यव्यवहारमा छोइने र देखिने परिणामको अपेक्षा

A+ A A-

‘कोभिड १९’ का कारण देश पूर्ण लकडाउन छ । समाज लक छ । अवसरहरू लक छन् । समस्याहरू घरभित्र लक हुँदा समाधानका लागि घरबाहिर निस्कने अवस्था छैन । विश्व लक छ । लकका कारण दीर्घरोगीहरू चिकित्सकको नियमित सम्पर्कमा जान सक्ने अवस्था छैन । मजदुरहरू काममा फर्किन सम्भव छैन ।

कतिपय मानिसहरूको रोजगार, व्यापार, व्यवसायसँग सम्बन्ध टुटेको छ । गर्भवती, सुत्केरी, आङ खस्ने र महिनावारी गडबडीका कारण अत्यधिक रक्तश्राव हुने महिलाहरूको समस्या घरभित्रै बन्द छन् । महिला र ज्येष्ठ नागरिकहरूमाथि हुने हिंसाले मुन्टो उठाउन खोजिरहेको छ । नवजात शिशुका आवाजहरू घरभित्र कैद छन् । फरक प्रकारले सक्षम व्यक्तिहरूलाई पनि उत्तिकै कष्ट छ ।

यस्ता ̒अपाङ्गता भएका मानिसहरूको दैनिक जीविकोपार्जन शून्यप्रायः छ । आवाजविहीनहरूका आवाज सुन्ने निकायहरू महामारीले निम्त्याएको कर्तव्यसँग जुधिरहेका छन् । मनोसामाजिक परामर्श र जनचेतना अभिवृद्धिका कर्तव्यहरूले कोरोनाका बिरामीहरूमाथि हुन सक्ने सामाजिक विभेदविरुद्ध खबरदारी गरिरहेका छन् । यतिखेर घरभित्रको जीवन साथी ‘इन्टरनेट’ बनेको छ । इन्टरनेटजन्य व्यवसाय चलिरहेको छ ।

वर्षात्को समय नजिकिँदै छ । लक तोडेर बाढी, पहिरो, डुबान, चट्याङ हामीमाथि आइलाग्नेछन् । प्रकृतिले आफ्नो व्यवस्थापन आफैँ गर्छ, तर समस्या हामीमाथि थोपर्छ । यसलाई समस्या देख्ने हामी आफूलाई प्रकृतिभन्दा माथि सम्झिन्छौँ । तर, हामी न त प्रकृतिभन्दा माथि रहेछौँ, न त प्रकिृतिभित्र नै रहेछौँ, हामी त केवल शैशवकालमा आमाको काखमा लुटपुटिएर बसेझैँ प्रकृतिको छेउमा लुटपुटिँदै बसेका रहेछौँ ।

यस अर्थमा प्रकृतिले दिने समस्या स्वाभाविक हो । तर, कतिपय अवस्थामा मानवको पनि लापरबाही भएको हुँदा प्रकृतिले हामीलाई फिर्ता गरेको समस्याको ब्याज पनि हाम्रै हो । तर, यो भनेर मुक्ति पाइँदैन । हामीसँग अझै हैजा, आउँ, झाडापखाला, जन्डिस, हेपाटाइटिस, डेँगु, कालाजार, म्यानेन्जाइटिस, इन्सेफलाइटिस, बर्डफ्लू र सर्पको डसाइसँग जुध्नुपर्ने दिनहरू आउन बाँकी नै छन् । मानिसहरूले मानवीय मृत्युदरमा हुन सक्ने तथ्याङ्कहरूको ग्राफलाई घटाउन राज्यले आफ्ना सबै विकल्पहरू अवलम्बन गर्ला कि भन्ने आशा राखिरहेका छन् ।

ओरालिँदो अर्थतन्त्र, न्यून रेमिट्यान्स, ठप्प पर्यटन व्यवसाय । बन्दाबन्दी छन् देशभित्रका सबैजसो व्यापार, व्यवसाय, उद्योग, कलकारखाना र सेवाहरू । धनको पनि के चुरीफुरी गर्नु ? साँचेको धन सक्किँदै छ । मागेर फुपूको श्राद्ध गर्ने मन बढ्दै छ । इतिहासकै सङ्गिन मोडमा आइपुगेका छौँ । यसै मोडमा ̒भोकमरी सँग भेट हुन सक्छ । राज्य हाम्रै लागि त हो नि । त्यसो भए समस्या कहाँनेर छ ? आफैँभित्र रहेछ ।

हामीले राज्यलाई थोरै गर्दा पनि हुने, नगर्दा पनि हुने तर राज्यले हामीलाई धेरै गरिदिनुपर्ने । राज्यले पनि के गरोस्, के नगरोस् । आखिर ̒मैले मेरो देशबाट के पाएँ होइन, मैले मेरो देशलाई के दिएँ’ भन्ने शिराबाट सोच्ने हो भने हामीमा हाम्रो राष्ट्रप्रतिको कर्तव्यबोध धेरै हुँदो रहेछ । हामी अहिले यस्तैयस्तै मन्थन गर्दै ̒कोभिड १९ ले निम्त्याएका समस्याहरूसँग जुधिरहेका छौँ । संक्रमित बिमारीहरूको उपचारमा ब्यस्त चिकित्सक, स्वास्थ्यकर्मी, सुरक्षाकर्मी, एम्बुलेन्सचालक र शववाहनचालकहरूका आँखाबाट नियाल्दा परिस्थितिको गाम्भीर्यता भयावह छ ।

पशुपति आर्यघाटमा खटिएका घाट व्यवस्थापनका कर्मचारी, घाटेहरू र शववाहनचालकहरूले आफ्नो व्यक्तिगत स्वास्थ्य सुरक्षाको पूर्ण प्रत्याभूति हुन नसकेका गुनासाहरू सार्वजनिक भइरहेका छन् । यसबाट नियमित सेवा प्रवाह अवरोध हुँदा मृतकका लासहरूको समयमै दाहसंस्कार हुन नसकी लास कुहिने, सड्ने, किरा पर्ने, टाढासम्म गन्हाउने समस्यालाई हाम्रा सञ्चारमाध्यमहरूले जोडतोडका साथ उठाइरहेका छन् । आफ्नो गन्तव्यमा पुग्न सडकमा अलपत्र परेका यात्रीहरूको समस्या हृदयविदारक छ ।

कोठाभाडा लिएर बस्ने मानिसहरूको आफ्नै पीडा छ । मानवसँग आश्रित रही पुल्पुलिएर बसेका सामुदायिक कुकुर र पक्षीहरूको अवस्था पनि टिठलाग्दो बन्दै गइरहेको छ । सामुदायिक पशुपक्षीका आहार, विहार, पिउने पानी, औषधोपचार, बास र सुरक्षाजस्ता पशु–कल्याणका विषयहरू ओझेलमा परेको देखिन्छ । ̒कोभिड १९ ले भविष्यमा दोहोरिएर आउन सक्ने धेरै खाले ̒कोभिड १९’ का विषयहरूमाथि सोच्न बाध्य बनाएको छ ।

विदेशमा रहेका नेपालीहरूको अवस्था पनि सहज छैन । यस्तो संकट पर्दा आफ्नो देशजस्तो विदेश हुँदो रहेनछ भनी विदेश गएका कतिपय नेपालीहरूले आफ्नो अनुभूति सुनाइरहेका छन् । यी सबैखाले समस्याको आँकलन गर्दा जब कुनै पनि राज्यले आफ्ना नागरिकहरूको ̒स्वास्थ्य र ̒शिक्षा लाई आ–आफ्नै स्थानमा सर्वसुलभ बनाइदिन्छ, तब त्यहाँका नागरिकहरू आनन्दले आफ्नै देशमा जीवन बिताउने गरेको पाइन्छ ।

राज्यले यी दुई पूर्वाधारको ग्यारेण्टी गरिदिने हो भने आफ्ना नागरिकहरूको बालबच्चाहरूलाई के पढाउने, कहाँ पढाउने र कसरी पढाउने भन्ने समस्याको धेरै हदसम्म निराकरण हुन सक्ने बुझिन्छ । आजको शताब्दीमा यता र उता गएर बाध्यताले भौँतारिइरहनुपरेको समस्याको मुख्य कारण नै ̒खाद्य , ̒स्वास्थ्य र ̒शिक्षा को खोजी गर्नु रहेको पाइएको छ । यस कारण सिद्धान्ततः सबैका लागि ̒स्वास्थ्य र ̒शिक्षा निःशुल्क हुनुपर्ने व्यग्र प्रतीक्षामा ̒व्यवहार टसको मस नगरी आसैआसमा पर्खिएर बसिरहेको छ ।

खान नसकेर प्रशस्त खाद्यवस्तु डस्टबिनमा खेर फालिरहँदा अर्को पक्ष खाद्यान्नको अभावमा छाक टार्न नसकी भोकमरीले मर्नुपरेको पनि यही समाज होइन ? यो समस्या देशको उत्तरी क्षेत्रस्थित उच्च भेगका नेपालीहरूमा अझै बढी रहेको त्यहाँका स्थानीय सञ्चारमाध्यमहरूले जनाइरहेका छन् । कसैलाई बढी भएर व्यवस्थापन गर्न नसकेका वस्तुहरू कसैको अभाव परिपूर्तिका लागि ‘आवश्यक’ हुन सक्छ । प्राणरक्षाको अत्यावश्यकीय वस्तु बन्न सक्छ ।

न्यूनतम आवश्यकताको अभावले सामाजिक असन्तुलनको दूरी बढ्दा राज्यको दिशा नै गतिहीन बन्न सक्छ । नेपालको संविधान २०७२ को धारा ५० (उपधारा ३) मा राज्यको आर्थिक उद्देश्य ̒समाजवाद उन्मुख̓ हुने व्यवस्था छ । यसले हाम्रा उत्पादित वस्तु, उपलब्ध स्रोत साधन र पुँजीको न्यायोचित/समानुपातिक वितरण गरी शोषणरहित समाजको निर्माण गर्न राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई आत्मनिर्भर बनाउनुपर्नेमा जोड दिएको छ । यो मर्म र भावनालाई हामी सबैले मनसा, बचना, कर्मशाले दत्तचित्त भएर साकार पार्नुछ ।

̒कोभिड १९ ले हामीलाई उल्लेखित समस्याहरूका माध्यमबाट अवसरमा रूपान्तरित हुन दीर्घकालीन रूपमा आत्मनिर्भर बन्न सिकाइरहेको छ । आत्मनिर्भरताका लागि राष्ट्रिय व्यवहारका पूर्वसर्तहरूतिर फर्कन अर्थात् ̒प्रकृतितिरै फर्कन अभिप्रेरित गरिरहेको छ । त्यो भनेको मानव शरीरलाई आवश्यक पर्ने सन्तुलित भोजन खाने तर ज्ञान, विज्ञान, अध्ययन अनुसन्धानका क्षेत्रमा धेरै लाग्नुपर्ने सन्देश दिइरहेको छ ।

मानवीय ̒आहार , ̒विहार , ̒आचार , ̒विचार र ̒व्यवहार शुद्धीकरणको सिद्धान्तलाई धैर्यतापूर्वक व्यवहारमा उतार्न सिकाइरहेको छ । यसरी हाम्रासामु ̒कोभिड १९ बाट सिर्जित ̒लकडाउन को पूर्ण पाठ अगाडि आएको छ । यो वास्तविकतालाई हामीले या त बुझ्न चाहिरहेका छैनौँ, या त यसलाई आदर्श र नैतिकताको पाठ मानेर सामान्य ठानिरहेका हुन सक्छौँ । पृथ्वीमा ̒महाकाल , ̒महासंकट महाभूकम्प र ̒महामारी घरीघरी फर्किएर आइरहने विषयहरू हुन् ।

यी विषयहरू मानिसका लागि अप्रिय हुन्छन् भनेर प्रकृतिको शाश्वत् नियम कहिल्यै टर्दैन । ̒प्राकृतिक भय/̒मानवसिर्जित भयलाई न्यूनीकरण गर्न पनि हामी एक्लै हिँड्दैनौँ । यसबीचमा गतिशील सन्तुलन कायम गर्दै आफ्नो अस्तित्व उठाउन हाम्रा सँधियार मित्रराष्ट्रहरू चीन र भारतको बीचमा अवस्थित एउटा शक्तिशाली भूपरिवेष्ठित राष्ट्रका नेपालीले आत्मनिर्भर कसरी बन्ने हो, हिजोजस्तै आउँदा दिनहरूमा पनि यो अत्यन्त गम्भीर मुद्दाका रूपमा अगाडि आइरहेको छ । हाम्रोजस्तो मुलुकभित्र आत्मनिर्भरताका लागि विवेकपूर्ण उपायको पूर्वसर्तका रूपमा राज्यले लिनुपर्ने ̒त्रिपक्षीयतावादको सिद्धान्त पेचिलो मुद्दा बनेर अगाडि आइरहेको छ ।

वर्तमान परिस्थितिले पनि ̒त्रिदेशीय/त्रिपक्षीय सम्बन्धलाई दिगो आत्मनिर्भरताका लागि व्यवहारमा उतार्ने भूमिका खोज्न दबाब दिइरहेको हुन सक्छ । ̒चीन–नेपाल–भारतबीच रहेको त्रिदेशीय सामूहिक ̒सुरक्षा दुविधा न्यूनीकरणका साझा विन्दुहरू पहिल्याई समाधानका लागि शुभकामना दिइरहेको हुन सक्छ । त्यस कारण हाम्रा उत्तर–दक्षिणका सँधियार मित्रराष्ट्रहरूको सम्बन्धमाथि कैँची होइन, सियो बनेर जोड्ने (कनेक्टिभिटी) नीतिले भूमिका खोज्न दिशानिर्देश गरिहेको हुन सक्छ ।

त्रिपक्षीयतावादको सैद्धान्तिक व्यवहारले पारस्परिक कटुता पन्छाई त्रिदेशीय नागरिकहरूलाई स्वावलम्बी बनाउने लक्ष्य लिएको छ । यसलाई ̒नेपाली–भूमि रणनीतिक सन्तुलनको सिद्धान्त (थोङस्व)̓ ले मार्गनिर्देशन गरिरहेको छ । पूर्वीय दर्शन पद्धतिका रूपमा विकसित यो सिद्धान्तले ̒प्रकृतिप्रेम , ̒मानवतावाद’ र ̒स्वदेश/स्वस्थान लाई चिन्न सिकाउँदै संसारमैत्री बन्न अभिप्रेरित गरिरहेको छ । ̒

कोभिड १९ महामारी ले लकडाउनको समयमा घरघरबाट ̒राष्ट्रिय एकता , ̒नागरिक अनुशासन , ̒सार्वजनिक दायित्व र निजी कर्तव्यपालन’ लाई अझै बढी मर्यादित हुन दिशानिर्देश गरिरहेको छ । ̒वुहान कोरोना भाइरस महामारीविरुद्धको महासङ्ग्रामलाई ̒अनुशासित र ̒दृढसंकल्परत’ चिनियाँहरूले छोटो समयमै अत्यन्त कष्टका साथ परास्त गर्न सफल भएको उदाहरणबाट हामीले सिक्नुपर्ने पाठ पनि यही हो ।

̒आफू भलो त जगतै भलाे , ̒अर्कालाई पर्दा आफूलाई पनि पर्न सक्छ , ̒वशुधैव कुटुम्बकम् भन्ने पूर्वीय दर्शन पद्धतिलाई वास्ता नगरी ̒हामीले उनीहरूलाई आजै नमारे, उनीहरूले भोलि बिहानै हामीलाई मार्नेछन् , ̒उनीहरू आजै मरून्, मर्नैपरे हामी भोलि मरौँला , ̒आफ्नो सभ्यताबाहेकका अन्य शत्रुलाई ठीक गर्ने मौका यही हो जस्ता षडयन्त्रका मन्त्रहरूलाई व्यवहारमा उतार्न खोज्ने प्रवृत्तिलाई सदाका लागि ̒लक गर्नुपर्ने पाठ अमेरिका र चीनको वर्तमान व्यवहारले सिकाएको छ । अन्यथा यस्ताखाले सामरिक सोचबाट उत्पन्न व्यवहारले मानव जाति आफैँलाई विनाश गर्दोरहेछ भन्ने सन्देश ̒कोभिड १९ को महामारीले दिइरहेको छ ।

पृथ्वीभित्र आफूलाई मै हुँ भन्ने सभ्यताले परीक्षण गरेका केही प्रयोगहरूबाट रहस्यमय तरिकाले लुकाइएको एक जटिल प्रकारको ̒अन्तर्राष्ट्रिय सुरक्षा दुविधाले आशंका उब्जाइरहेको हुन सक्छ । वस् ! सांकेतिक रूपमा यति मात्र बुझौँ, आउँदो समय पृथ्वीवासीलाई ̒जैविक हतियारको द्वन्द्वतिर धकेल्ने नयाँ सम्भावित प्रयत्नहरू हुन सक्छन् ।

युद्ध सरदारहरूको मति अब पुरानाे शैलीको छैन, शैली बदलिइरहेको छ । गति बदलिइरहेको छ । स्वरूप पनि बदलिइरहेको छ । क्षेप्यास्त्र, मिसाइल, ट्याङ्कर, गोलाबारूदले आफ्नो रूप बदलेर भिन्न तरिका अपनाई ̒जैविक हतियार र ̒रोबोट मिलिटरी इन्टेलिजेन्स’ को बाटो पक्रिन खोजिरहेको छ ।

पुरानो विश्वव्यवस्था बदलिने तरखरमा छ । नयाँ विश्वव्यवस्थाले सिर्जना गरेको विश्वशक्तिका दार्शनिक सिद्धान्तहरू, मूल्य मान्यता र तन्त्रमन्त्रहरू विस्तारै पूर्वीय एसियाली सभ्यतातिर फर्किन चाहिरहेका छन् । ̒एसियाली शक्ति ले ̒विश्वशक्ति सन्तुलन का लागि नयाँ विकल्पका रूपमा आफ्नो निर्णायक भूमिका खोजिरहेको छ । पुरानो व्यवस्थाले पनि आफ्नो मुठीभित्रको शक्ति सहजै अरूलाई हस्तान्तरण गर्न चाहँदैन ।

तर, हामी चाहन्छौँ– यी दुई महाशक्ति राष्ट्रहरू ̒मध्यवर्ती नीति को खोजी गर्दै राजनीतिक सन्तुलन कायम गरी विश्वव्यवस्था सञ्चालन गरून् । तर, यसलाई पन्छाई अगाडि बढ्दा शक्तिको होडबाजीले निम्त्याउन सक्ने द्वन्द्वबाट बलिको बोको ̒जैविक हतियार होइन, ̒मानव सभ्यता बन्न सक्छ ।

यसविरुद्ध हामी पनि शान्तिपूर्ण उपायबाट सुरक्षित रहन ̒राष्ट्रिय हित को पक्षमा ̒राज्यको क्षमता अभिवृद्धिका लागि रणनीतिक रूपले सोच्नुपर्ने हुन सक्छ । यद्यपि, नेपालीजनले ̒कोरोना महासंकट विरुद्धको यात्रामा विवेकपूर्ण साहसका साथ ̒रााष्ट्रिय सहमति र ̒उच्च राष्ट्रिय मनोबललाई अभिप्रेरित गर्दै कार्यव्यवहारमा छोइने र देखिने परिणामको अपेक्षा राख्नु स्वाभाविक हो ।

(लेखक रक्षा मन्त्रालय अन्तर्गत सैनिक शिक्षण पक्ष, छाउनीमा प्रशिक्षण तथा अनुसन्धान कार्यमा संलग्न छन् । )

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख ८, २०७७ १५:००