छन्द दिवस सन्दर्भ र छन्दमोहनी

A+ A A-

आज छन्द दिवस । सर्वप्रथम शास्त्रीय छन्दका कविता, काव्यलाई मनपराउनुहुने र यसको साधना गर्नुहुने सम्पूर्ण स्रष्टा, द्रष्टा र भावकलाई हार्दिक बधाई तथा शुभकामना दिन्छु । आज छन्दका सन्दर्भमा अत्यन्त थोरै कुरा गर्छु र छन्दकविता र छन्दकविताप्रेमीहरूको सम्मानमा पुरानै भए पनि एउटा छन्दकविता समर्पण गर्न चाहन्छु ।

यद्यपि, छन्दकवितालाई नेपाली कविताको प्रचीन रूप मान्ने गरिन्छ तर समकालीन नेपाली कवितामा पनि छन्दकविताको महत्त्व र प्रयोग उत्तिकै भइरहेकै छ । नेपाली शास्त्रीय छन्दकविताको महत्त्व नेपाली कविताका सन्दर्भमा मात्र नभएर नेपाली साहित्यको इतिहास र परम्पराकै सन्दर्भमा ऐतिहासिक महत्त्वको रहेको छ ।

लोकसाहित्यलाई छाडेर भन्दा छन्दकविता नेपाली कविताको मात्र नभई समग्र नेपाली साहित्यकै आधारभूत जगका रूपमा रहेको छ भने यो आज पनि क्रमशः विकसित र स्थापित हुँदै अस्तित्वशाली उपस्थिति जनाउन सक्षम देखिन्छ ।

कविता, काव्यका सन्दर्भमा छन्द भनेको गति-यति मिलेको, निश्चित वर्ण र मात्रामा आधारित गणको अनुशासनमा बद्ध शास्त्रीय लयविशेष हो भने कविता मूलतः छन्द (लय)को माधुर्य, शब्द (पदपदावली)को सौन्दर्य र अर्थ (भाव तथा विचार)को गाम्भीर्यको संश्लेषित साहित्य हो । छन्दको सामान्य अर्थ लय हुन्छ भने लय कविताको आधारभूत गुण भएकाले गद्यकवितामा पनि छन्द हुन्छ नै तर छन्द शब्दको प्रयोग मूलतः शास्त्रीय छन्दका सन्दर्भमा गर्ने प्रचलन रहेको छ ।

छन्दले कवितालाई साहित्यका अन्य विधाहरूबाट भिन्न मौलिक साहित्य विधाका रूपमा स्वरूपित पार्छ र कवितालाई श्रुतिमधुर तथा साङ्गीतिक बनाई भावकलाई आह्लादित गर्छ । त्यसैले छन्द र कविता एकअर्काका पूरक हुन् । यी दुईका बीचमा अन्योन्याश्रित सम्बन्ध छ ।

शास्त्रीय छन्द मूलतः कवितालेखनको प्राचीन र विशिष्ट शैली हो । यस शैलीले कविताका मानक लय र सुमधुर सङ्गीत तत्त्वको मौलिक प्रतिनिधित्व गर्छ । शास्त्रीय छन्दका कविता र आधुनिक चेतनालाई लिएर यसका पक्ष तथा विपक्षमा अनेक तरिकाले विमर्श, तर्कवितर्क र विवाद हुँदै आएका छन् ।

कोही ठान्छन्- नियमहरूको साँघुरो सीमामा रहेर रचिनुपर्ने भएकाले यो कठिन र अव्यावहारिक छ । कोही ठान्छन्- व्याकरणिक भाषासँग शास्त्रीय छन्दका मानक मान्यताको समन्वय गर्न कठिन हुने र छन्दको शास्त्रीयता मिलाउँदा मानक भाषामा सम्झौता गर्नुपर्ने तथा जबर्जस्ती भाषा र छन्दका मानक पक्ष मिलाउँदा युगीन चेतना र आधुनिक जीवनका जटिल अनुभूतिलाई सम्बोधन गर्ने बिम्ब तथा प्रतीक बन्न सक्ने पदपदावली समेट्न र समाहित गर्न नसकिने भएकाले शास्त्रीय छन्दका कविताले आधुनिकता र समकालीनतालाई सम्बोधन गर्न सक्दैन ।

केही समालोचक र कविहरू ठान्छन्- शास्त्रीय सीमामा बसेर आधुनिक युगका जटिलता प्रस्तुत गर्न सामान्य प्रतिभाबाट सम्भव हुँदैन । वास्तवमा छन्दका नाममा सिलोक मात्र लेख्न कठिन नभए पनि राम्रो छन्दकविता लेख्न कठोर साधनाको आवश्यकता पर्छ नै । यसका लागि कविले बेग्लै ज्ञान र कठोर अभ्यासबाट गुज्रनुपर्ने हुन्छ । तर पनि नेपाली भाषाका सन्दर्भमा यो सम्भव छ भन्ने कुरा आजका शक्तिशाली छन्दकविहरूले देखाइरहेका छन् ।

संसारका धेरै भाषाहरूमा सम्बन्धित भाषाको प्रकृतिगत समस्याका कारण शास्त्रीय छन्दका कवितालेखनको परम्परा झन्डैझन्डै अवरुद्ध जस्तै बनेको पनि देखिन्छ तर नेपाली भाषामा भएको लचकता, यसको विशिष्ट सामथ्र्य र शास्त्रीय छन्दका लागि आवश्यक पर्ने पर्यायवाची शब्दहरूको व्यापकताका कारण आजसम्म पनि शास्त्रीय छन्दहरूमा कविता लेख्ने काम जारी छ; जीवित छ र जीवित मात्र छैन, सशक्त र प्रभावकारीसमेत रहेको देखिन्छ ।

नेपाली छन्दकविताको लिखित इतिहास हेर्दा प्रथम नेपाली छन्दकविका रूपमा शक्तिवल्लभ अज्र्याललाई र प्रथम नेपाली छन्दकविता उनीद्वारा वि.सं. १८३९ तिर रचिएको भनी अनुमान गरिएको कविता ‘तनहुँ भकुन्डो’लाई मानिँदै आएको छ । त्यस समयदेखि आजसम्म नेपाली भाषामा निरन्तर शास्त्रीय छन्द कविता, काव्य लेखिँदै आएको गौरवशाली छन्दपरम्परा छ ।

वर्तमान समयमा शास्त्रीय छन्दका नेपाली कवि र कविताको उपस्थिति गद्य कवि र गद्य कविताको सापेक्षतामा धेरै नै कम देखिन्छ तापनि छन्दमा कविता लेख्ने परम्परा रोकिएको भने छैन । २०५० सालपछि यस शैलीको कविता लेखनमा पुनर्जागरणसमेत आएको देखिन्छ । फुटकर नेपाली कवितालाई छाडेर प्रबन्ध कविता (लघुकाव्य, खण्डकाव्य र महाकाव्य) लेखनको अवस्था हेर्ने हो भने मुक्त लयका प्रबन्ध काव्यको भन्दा शास्त्रीय छन्दका प्रबन्ध काव्यहरूको उपस्थिति, संख्या र गुणात्मक प्रभावकारिता नै बढी देखिन्छ ।

यसबाट पनि नेपाली कवितामा शास्त्रीय छन्दका कविताको बेग्लै अस्तित्व, विशेष महत्त्व र मौलिकता स्पष्ट हुन्छ ।

आज छन्द दिवसका दिनमा छन्दकविताको महत्त्वबारे बेग्लै लामो चर्चा गरिरहनुभन्दा यस सम्बन्धमा मैले रचेको एउटा कविता नै बढी उपयोगी होला भन्ने ठानेर म यो कविता यहाँ राख्ने अनुमति चाहन्छु ।

छन्दमोहनी

नाच्छिन् छम्छम छन्दमा हिम-लता सौन्दर्यकी स्वामिनी
हाँस्छिन् खित्खित छन्दमा मृदु-ल-ता चाञ्चल्य सौदामिनी
छर्छिन् स्वप्निल जूनले अवनिमा यै छन्दमा चाँदनी
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

बग्छन् कल्कल छन्दमै नदनदी, झर्ना र खोलीहरू
मिल्छन् हर्पल छन्दमै प्रिय सँगी भाका र बोलीहरू
लट्ठिन्छन् युवती-युवा प्रणयमा यै छन्द-मायामुनि
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

बाँच्छन् जीवन छन्दमा जनहरू नाच्छन् यसै छन्दमा
हाँस्छन् कुत्कुत छन्दमा मनहरू रुन्छन् यसै छन्दमा
बाजाको तिरिरी बतास सिरिरी हुन् छन्दकै रागिनी
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

उड्छन् फुर्फुर वागभित्र पुतली यै छन्द हाँकी यहाँ
भाँच्छन् कम्मर फन्फनी मुजुरले यै छन्द नाची यहाँ
क्वैली गीत सुनाउँछे कुहुकुहू यै छन्दलाई चुनी
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

नौला छन्द सुनाउँदै गगनमा हैमप्रभा खुल्दछन्
हास्दै छन्दसँगै मुसुक्क नभमा चन्द्रप्रभा डुल्दछन्
प्रेमी सूर्य उषासँगै प्रणयमा लट्ठिन्छ छन्दै बनी
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

छन्दैछन्द बनेर डुल्दछ यहाँ प्रेमीहरूको मन
छन्दैछन्द बनेर फुल्दछ यहाँ सङ्कल्पको जीवन
माया द्रोह विमोह मोह सबमा छिन् छन्द-आकर्षिणी
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

मान्छेको सुख छन्द हो सुख दिने क्रीडा सबै छन्द हो
मान्छेको दुख छन्द हो दुख दिने पीडा सबै छन्द हो
छन्दैमा छ परार्थ स्वार्थ धरणी संसारको जीवनी
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

नानीको सुख छन्द हो दुख दिने बानी सबै छन्द हो
सानीको दुख छन्द हो प्रकृतिको खानी सबै छन्द हो
छन्दैमा छ परार्थ स्वार्थ धरती यो विश्वब्रह्माण्ड नि
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी

बेछन्दे कविता’नि मुक्त लयमा स्वच्छन्दको छन्द हो
जल्ले ‘छन्दविना छ’ भन्छ कविता ‘बेछन्दको छन्द’ हो
अण्ड-स्वेदज वा जरायुज सबै हुन् छन्दकै जीवनी
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

हावामा जलमा अकास थलमा सम्पूर्णमा छन्द छ
छन्दैछन्द छ चेतना र मनमा क्यै छैन बेछन्द त
हुन् विज्ञान र ज्ञान-सान-सृजना यै छन्दका शोभनी
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

छन्दै हुन् सब वाद दर्शनहरू शिक्षा र दीक्षा पनि
छन्दै हुन् सब राजनीति, मनका इच्छा-सदिच्छा पनि
छन्दै हुन् नि अशान्ति शान्ति जगका आशा निराशा पनि
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

मान्छेका सब धर्म कर्म तिनका संस्कार छन् छन्दमै
मान्छेका सुख स्वर्ग नर्क मनका विश्वास छन् छन्दमै
सारा जीवनमा, सबैतिर हुँदा यै छन्द-सम्मोहनी
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

यो संसार-गति-स्थिति-प्रलयका आधार छन् छन्दमै
सारा दृश्य-अदृश्य-सृष्टि-लयका आकार छन् छन्दमै
चुँड्नासाथ सितार छन्द-लयको बित्ने हुँदा जीवनी
बढ्दै छन् रसछन्दमा कविहरू लाग्दा मिठो मोहनी ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, वैशाख ८, २०७७ ११:३०