जितगढीमा नेपालले अंग्रेज सेनालाई हराएको दिन

A+ A A-

केही समय अघिसम्म ओझेलमा थियो, जितगढी किल्ला । त्यसैमा केही वर्षअघि तिनाउँ नदीमा बनेको पुलको एउटा भाग किल्ला नजिकै बनेपछि त्यहाँ अतिक्रमण सुरू भयो । केही समयमै अतिक्रमण तीव्र भयो र किल्ला नै छोपिने अवस्थाम पुग्यो ।

तर, अब जितगढीको मुहार फर्किने भएको छ । बुटवल उपमहानगरपालिकामा जनप्रतिनिधि निर्वाचित भएपछि प्राथमिकतामा परेको जितगढीलाई राष्ट्रिय स्वाभिमान र पहिचानको महत्वपूर्ण स्थलका रूपमा विकास गर्न लागिएको छ । ऐतिहासिक सम्पदाका रूपमा रहेको यो किल्लाको संरक्षणको पहल भएको झण्डै २१ वर्षपछि बुटवल उपमहानगरपालिकाले अहिले विशेष कार्यक्रम बनाएर संरक्षण सुरू गरेको छ ।

२०५४ सालमा जिल्ला विकास समितिले करिब २ लाख रुपैयाँ विनियोजन गर्दै यो सम्पदाको संरक्षणका लागि औपचारिक काम सुरू भएको थियो । बीचमा यत्तिकै रहेको यो क्षेत्रको संरक्षणको काम अहिले सुरू भएको छ । उतिबेला जिविसमार्फत बजेट विनियोजन गर्दै संरक्षण सुरू गरेका जिविस सदस्य शिवराज सुवेदीले अहिले बुटवलको नगर प्रमुखको रूपमा निर्वाचित भएपछि नगरसभामार्फत जितगढी किल्ला विजय उत्सवको आधिकारिक तिथि, मिति नै तय गरेर यस्तो विशेष कार्यक्रम सुरू गरेका हुन् ।

उतिबेला जिविस सदस्यका रूपमा रहेका बेलामा २ लाख रुपैयाँ विनियोजन गरेका सुवेदीले अहिले जितगढी सम्पदाको गुरुयोजना बनाएका छन् । उनी निर्वाचित भएकै वर्ष भित्री संरचना निर्माणलगायतका कामका लागि एकैपटक ५० लाख रकम विनियोजन गर्दै विशेष काम सुरू गराएका थिए ।

विजय उत्सव दिवसको तेस्रो वर्षसम्म आइपुग्दा बुटवलले जितगढीको गुरुयोजना नै बनाएको छ । गुरुयोजना अनुरुपको विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन तयार पार्दै निर्माणका कामसमेत अगाडि बढेका छन् । अहिले जितगढी सम्पदाको संरक्षण र सम्बर्धनमा प्रभावकारी काम भइरहेका छन् ।

जग्गा अधिग्रहणसहित १ अर्ब लागत अनुमान गर्दै बुटवलले गुरुयोजना तयार पारेको छ । गुरुयोजनालाई कार्यपालिका बैठकमार्फत पारित गर्दै काम नै सुरू भइसकेको छ । ऐतिहासिक सम्पदाको रूपमा रहेको जितगढी किल्लाको गुरुयोजना तयार भएर जग्गा अधिग्रहणको कानुनी काम अगाडि बढिसकेको प्रमुख सुवेदीले जानकारी दिए ।जितगढीमा अंग्रेज–नेपाल युद्धका समयमा नेपाली सेनाले विजय प्राप्त गरेको दिन ७ वैशाख १८७१ का दिन रहेको आधिकारिक मितिलाई नै बुटवल उप–महानगरपालिकाको २६ चैत २०७४ मा बसेको नगर कार्यपालिका बैठकले विजय उत्सव दिवसका रूपमा मनाउन सुरू गरेको थियो ।

जितगढीमा ७ वैशाख वि.सं.१८७२ का दिन भएको लडाइँमा नेपालसँग हारेपछि अंग्रेज सेना नेपालबाटै फर्किएको इतिहास छ । सोही दिन (वैशाख ७ गते) लाई विजय उत्सव दिवसका रूपमा बुटवल उप–महानगरपालिकाले मनाउन लागेको हो ।किल्लाको संरक्षण र सम्बर्द्धन गर्दै यसलाई प्रदेशको मात्र नभई देशकै पर्यटकीय स्थलको रूपमा विकास गर्ने बुटवलको लक्ष्य छ । जितगढीमा नेपालकै ठूलो राष्ट्रिय झण्डा, कर्णेल उजिरसिंहको पूर्ण कदको सालिक निर्माण गरिसकेको छ । अब यहाँ थप नयाँ संरचनासमेत निर्माण हुनेछन् ।
अहिले राखिएको झण्डाको संरचना फेरिनेछ भने उजिरसिंहसहित अरु १३ जना वीर नेपालीको पनि सालिक निर्माण गरिनेछ ।किल्लाको बाहिरी र वरपरको भागलाई आकर्षक बनाइनेछ, तिनाउँ नदीलाई व्यवस्थित गर्दै जलपर्यटनका रूपमा विकास गरिनेछ भने किल्लासँगै पर्यटनलाई मणिमुकुन्दसेन दरबार क्षेत्र, नुवाकोट गढीसहितका पर्यटन क्षेत्रसँग जोडेर सर्किट बनाइनेछ । रामापिथेकस क्षेत्र र अरु पार्कहरूलाई समेत जोडेर एकीकृत पर्यटन गन्तव्य बनाउने गरी गुरुयोजना बनाएर काम सुरू गरिएको प्रमुख सुवेदीले बताए ।

बुटवल उपमहानगरले गत कात्तिकमा इतिहासविद्, इतिहासका जानकार तथा विज्ञहरू सम्मिलित कार्यदल गठन गरेर जितगढी युद्धमा सहादत प्राप्त गर्नेहरूको खोजी र पहिचान गर्न लगाएको थियो । उक्त कार्यदलमा संयोजक झपेन्द्र जी.सी. र सदस्यहरू डा.सूर्यबहादुर जी.सी., विमलबहादुर शाक्य, चन्दा रावल, निर्मल श्रेष्ठ तथा रवीन्दगोपाल लाकौल र वरिष्ठ इन्जिनियर सुमन श्रेष्ठ रहेका थिए ।

उक्त कर्यदलले ती वीर नेपालीका वंशका परिवार तथा आफन्त, नेपाली सेनाका मातहतका विभिन्न अड्डा र इतिहासविदसँग विभिन्न समयमा छलफल गरेको थियो । कार्यदलका संयोजक जी.सी.ले रक्षा मन्त्रालय, सैनिक मुख्यालय, कार्यरथी विभाग, राष्ट्रिय सङ्ग्रहालय छाउनी, सैनिक सङ्ग्रहालय छाउनी र सैनिक पुस्तकालय भद्रकालीसमेतमा पुगेर अध्ययन गरेको बताए ।

सोही कार्यदलले तयार पारेको रिपोर्टका आधारमा जितगढीमा वीर नेपालीका १३ सालिक निर्माण भइरहेको छ । कार्यदलले जितगढीको युद्धमा कमाण्ड गर्नेहरू र सहादत प्राप्त गर्ने योद्धाहरूको खोजी पहिचान र तस्वीर खाेजेर प्रमाणीकरण गर्दै उपमहानगरलाई बुझाएलगत्तै सालिक निर्माणकाेे काम अगाडि बढाइएको प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत चक्रपाणि शर्माले बताए ।

चालू आवमा नै निर्माण सम्पन्न गर्ने गरी जितगढीमा लडेका विभिन्न १३ जना वीर नेपालीको सालिक निर्माण गरिरहेको छ । यद्यपि, पछिल्लो महामारीको प्रकोपले काम प्रभावित भएको छ ।

संघीय सरकार, प्रदेश सरकार, पुरातत्व विभाग, नेपाली सेनालगायतका सुरक्षा निकायहरू, वटौली संरक्षण समिति तथा स्थानीय संघ–संस्था तथा क्लबहरूको सहकार्यमा जितगढीको संरक्षण र सम्बर्द्धनका तथा बटौली पर्यटन सर्किट व्यवस्थित गर्ने काम भइरहेको बुटवलका प्रवक्ता रामप्रसाद रेग्मीले बताए । उनले जितगढीलाई केन्द्रमा राखेर वरपरका क्षेत्र र बैठौलिया तालसम्म एउटै सर्किटमा जोडिने बताए ।

जितगढी किल्ला परिसरमा रहेको पुरानो नगरपालिका भवन, (वडा कार्यालय) हटाइएको छ । सोही स्थानमा प्रदेश सरकारबाट जितगढी युद्ध संग्रहालय (बटौली संग्रहालय) स्थापनाका लागि प्रक्रिया अगाडि बढाइएको वडा नं. १ का अध्यक्ष महेन्द्र लिगलले जानकारी दिए । उनले अबको जितगढी बल्ल ऐतिहासिक धरोहर, राष्ट्रियताको पहरेदार र वीरताको किल्लाका रूपमा देखिने बताए ।

अब यस्ता संरचना बन्नेछन्

१) मूूल गेट र ऐतिहासिक पथ

मूूल गेट बुर्जा शैलीमा बनाइने जुन मणिमुकुन्द सेनको पालामा चलेको शैली हो । गेटको छानोको मध्यभागमा नेपालको झण्डा राखिनेछ । गेटको दुवैतिर तोप राखिनेछ । टिकट काउण्टर र गार्डका लागि अलग्गै ठाउँ रहनेछ । ऐतिहासिक पथमा एङ्लो–नेपाल युद्धको ऐतिहासिक समयानुक्रम र युद्ध सेनाहरूको परिचयात्मक फोटोसहितको ब्याकग्राउण्ड राखिनेछ । यी युद्ध सेनाहरूले कोलोनेल (कर्णेल) उजिरसिंह थापालाई वरिपरिबाट घेरेर राखेको जस्तो देखाइनेछ ।

२) विशाल राष्ट्रिय झण्डा

अहिलेको झण्डाको संरचना परिवर्तन हुनेछ । थोरै स्थान लिने गरी एउटै खम्बामा झण्डा फहराइनेछ । उजिरसिंहको सालिकअगाडिको भागमा खाली ठाउँ राखिएको छ । समतल भूभागभन्दा केही माथि उठाइएको यो खाली ठाउँमा १ सय जना सिपाहीँले उजिरसिंहलाई सलामी ठोक्न सक्नेछन् । किल्लामा सेनालाई त्यहीँ बसेर किल्लाको सुरक्षा गर्न आर्मी क्वार्टरको डिजाइन गरिएको छ । यसका अलावा यी किल्लाका प्रत्येक कुनाहरूमा क्वार्टर बनाइनेछ । आर्मी क्वार्टरमा लवी, किचन, बेडरुम र ट्वाइलेट तथा बाथरुम बनाइनेछ ।

३) पुल

संरक्षण गर्नुपर्ने क्षेत्रमा नै अहिलेको पुलको फाउण्डेसन रहेकाले नयाँ पुल प्रस्ताव गरिएको छ । पुलले अवलोकनकर्ताहरूलाई किल्लाको पूर्व र पश्चिमतर्फ अवलोकन गर्न मिल्ने गरी बनाइनेछ । एउटै पुलबाट अवलोकनकर्ताहरूले गढीको फेदमै जान मिल्ने र माथि पनि आउन मिल्ने गरी पुल बनाइनेछ ।

५) सेनाका सालिक

जितगढी युद्धमा सहादत प्राप्त गर्ने वीर नेपाली सेनाको सालिक निर्माण गरिने भएको छ । पुलबाटै अवलोकन गर्न मिल्ने गरी युद्धमा लडिरहेका जस्तो देखिने गरी युद्धसेनाहरूको सालिक बनाइनेछ । तर, पुलबाट मात्रै अवलोकन गर्न मिल्नेछ । नजिक जान भने मिल्ने छैन ।

६) भ्यू डेक

किल्लाको पूर्वतर्फ बगिरहेको तिनाउँ नदी अवलोकन गर्न मिल्ने गरी भ्यू डेक बनाइनेछ ।

७) फोटो बुथ

उजिरसिंह थापाको पोजिसनमा फोटो खिच्न चाहने अवलोकनकर्ताहरूका लागि फोटो खिच्न मिल्ने एउटा फोटो बुथ निर्माण गरिनेछ ।

८) एमफीथियटर (रंगभूूूमि)

– साँझमा सराया नाचलगायतका सांस्कृतिक नाच तथा झाँकीहरू प्रदर्शन गर्न मिल्ने गरी छुट्टै स्थान तोकिनेछ ।

९) मन्दिर

अहिलेको मन्दिरलाई जस्ताको तस्तै राखिनेछ । यसको संरचनामा कुनै परिवर्तन गरिने छैन ।

१०) ग्रेटर नेपाल र शिलालेख

रंगभूमिको पछाडिको भागमा अवलोकनकर्ताहरूले नेपालको रणनीतिक आक्रमणका ठाउँहरू देखाएको नेपालको ठूलो तस्वीर राखिनेछ । तस्वीरको अगाडिको भागमा विभिन्न समयको प्रतिनिधित्व हुने गरी एङ्लो नेपाल युद्धको समयानुक्रम देखाइनेछ ।

११) स्मारक

–एङ्लो नेपाल युद्धको झझल्को आउने गरी एउटा स्मारक डिजाइन गरिएको छ । अवलोकनकर्ताहरूले किल्लाबाट बाहिर निस्कने द्वारमा यसलाई अवलोकन गर्न सक्नेछन् । किल्लामा यहाँका स्थानीयको सहयोगमा बुटवल उपमहानगरपालिका र पुरातत्त्व विभागले उत्खनन गरिसकेका छन् । त्यसैले उत्खनन भएका क्षेत्रमा आंशिक रूपमा मात्रै अवलोकनकर्ताहरूलाई जान दिन मिल्ने बनाइएको छ । उत्खनन भएको क्षेत्रलाई पानी र खराब मौसमबाट बचाउन संरचना तयार पारिनेछ ।

अहिलेको किल्लाको संरचनाको ठिक्क बाहिरपट्टि मायाका चिनोहरू बेच्ने ठाउँ र कार्यालय बनाइनेछ । यहाँ ४ चक्के र २ चक्केका लागि पार्किङसमेत बनाइनेछ । यी कामका लागि कुल लागतः ८ करोड १२ लाख ८९ हजार २७ रुपैंयाँ लागत अनुमान गर्दै काम सुरू भइसकेको छ ।

कसकाे बन्दै छ सालिक ?

१. कर्णेल उजिरसिंह थापा (सबुज) (निर्माण पूरा भएर गत वर्ष प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीद्वारा अनावरण)

२.काजी वीरभञ्जन पाँडे (गुरुबक्स कम्पनी)

३.कुम्भेदान कृपासुर थापा

४.दलखम्ब थापा

५.समशेर राना मगर

६. सरदार सूर्जे थापा

७.लेफ्टिनेन्ट अम्बर अधिकारी

८.कुम्भेदान वृषसुर थापा

९.जमदार भीमसेन देउजा

१०.जमदार शूरवीर बोहरा

११.हवल्दार रणशूर बानियाँ

१२ सिपाही हंशवीर अधिकारी

१३. थरघर नकुल बानियाँ

१४.जुठे बस्नेत

कस्तो छ जितगगढी किल्ला ?

इतिहासकार सोमध्वज विष्टका अनुसार किराँत र लिच्छवीकालदेखि किल्लाहरू व्यापक रूपमा बन्न थालेका थिए । पृथ्वीनारायण शाहले सुरू गरेको एकीकरण अभियानपछि सुगौली सन्धि नहुन्जेलसम्मको समयमा पनि नेपालमा विभिन्न किल्लाहरू बनेको पाइन्छ । छरिएर रहेका सांस्कृतिक, ऐतिहासिक महत्वका सम्पदाहरूमध्ये जीतगढी पनि एक हो ।

बुटवल नगरपालिकाको वडा नं. १ मा पर्ने यो गढी तिनाउँ खोलाको बायाँ किनारमा अवस्थित छ । समुद्र सतहभन्दा करिब १४८ मिटरको उचाइमा अवस्थित यो गढी पूर्वदेखि पश्चिमतिर फैलिएको छ । गढीको दक्षिण र पूर्वतिरको भाग मात्र बाँकी रहेको छ । चारैतिरबाट हाल गढी घेरिएको अवस्थामा छ । जितगढी किल्लाको उत्खनन प्रारम्भ आ.व. ०५५/५६ (पुरातत्व विभाग) । ८ माघ २०७० देखि पुनः उत्खनन भए पनि अहिले रोकिएको छ । उत्खनन गरेर सुरूङको अवस्था पत्ता लागउनुपर्ने माग उठिरहेको छ ।

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख ७, २०७७ २१:११