लकडाउनमा बालबालिकालाई मानसिक समस्याबाट यसरी जोगाऔँ

A+ A A-

कोभिड १९ ले अहिले विश्वभर अत्याइरहेको छ । हामी पनि निक्कै प्रभावित भइरहेका छौँ । लगातार २६ दिन भइसक्यो घरभित्रै बसेको, १५ वैशाखसम्म हामी घरभित्रै हुनेछौँ । त्यसपछि अवस्था कस्तो हुने हो, यसै भन्न सक्ने अवस्था छैन । अहिले सर्वत्र कोभिड १९ कै चर्चा छ । सरकार पनि आफ्ना नागरिकलाई के कसरी सुरक्षित राख्न सकिन्छ भनेर लागिपरेकै छ ।

यसै सन्र्दभमा हाम्रो देश नेपालको पनि खुला सिमाना हुनु र कामको सिलसिलामा एक देशको नागरिक अर्को देशमा जाने आउने क्रम पहिलेदेखि नै चल्दै आइरहेको थियो । यसै बीचमा कोभिड १९ पनि एउटा महामारीको रूपमा फैलिँदै गर्दा अर्को देशमा काम गर्न गएका नागरिकहरू आफ्नो देश सम्झेर परिवार सम्झेर फर्कनु स्वाभाविक नै थियो ।

यस्तै बीचमा देशको नागरिकसँगसँगै संक्रमण पनि भित्रिइरहेको थियो । लाखौँको संख्यामा नेपालीहरू गरिखाने सिलसिलामा भारत, खाडी मुलुक तथा अन्य विकसित देशमा पुगेका छन् । अहिलेसम्म विदेशबाट आएकाहरूबाटै संक्रमण फैलिएकाले मानिसहरू सशंकित हुन थालेका छन् ।

यतिखेर देशका सबै मानिसमा सुषुप्त अवस्थामा डर जागृत भएको छ र सँगसँगै एकखाले भय पनि पैदा भएको छ । आफू र आफ्ना बालबालिकालाई घरभित्रै राख्नुपर्ने अवस्था देखिएको छ, जसले गर्दा बालबालिकामा एक किसिमको मानसिक समस्या देखिने सम्भावना बढ्दै गएको छ ।

यस पंक्तिकारलाई चिनजानका साथीभाइ तथा आफन्तले यस्तोयस्तो भन्दै छ के गर्ने होला भनेर सोधखोज समेत गर्न थालेका छन् । यस्तो अवस्थामा अभिभावकले आफ्ना बालबालिकालाई के कसरी सुरक्षित राख्ने त उनीहरूलाई मनोसामाजिक समस्याबाट पीडित नहोऊन् भनेर के कस्तो कदम चाल्न सकिन्छ, छलफल गर्न जरुरी देखिएको छ ।

आफ्ना बालबालिकालाई मनोसामाजिक समस्या छ कि छैन भनेर पहिचान गर्ने
अहिलेको विपदको समयमा महिला, बालबालिका र वृद्धहरूलाई निकै असर पर्ने गरेको देखिन्छ । विपदको समयमा वयष्कहरूको ध्यान बालबालिकातिर नगई देशमा के भइरहेको छ र के हुदै छ भन्ने विषयमा अलि बढी नै चासो राखिरहेको पाइन्छ, जसरी हामी सूचनाको खोजी गर्न लागिपर्छौं, त्यसरी नै विपदको समयमा बालबालिकाको मानसिक अवस्था कस्तो छ भनी हरेक अभिभावकले ध्यान दिनु आवश्यक हुन्छ ।

लकडाउनको बेलामा बालबालिका आफ्ना अभिभावकसँग छन् । अभिभावकले बालबालिका आफूसँग रहँदैमा सुरक्षित छन्, उनीहरूप्रति चासो देखाउन जरुरी छैन भन्ने सम्झनु एकदमै गलत हो । झन् यस्तो बेलामा त अभिभावकले आफ्ना बालबालिकाले कतै मानसिक समस्या त झेलिरहेका छैनन् ? भनेर बेलाबेलामा सचेत भइरहनुपर्छ ।

अब कुरा आउँछ– कसरी थाहा पाउने त ? हरेक बालबालिका फरकफरक स्वभावका हुन्छन् त्यसैले गर्दा सबै बालबालिकालाई हालको समयमा मनोसामाजिक समस्या छ भनेर भन्न मिल्दैन तर घटनाको प्रकृति कहाँ कति छ भन्ने कुराले पनि यसको मापदण्ड निर्धारण गर्दछ । जस्तैः उपत्यकाका बालबालिकामा कम समस्या देखिन सक्छ भने सुदूरपश्चिम वा सुदूरपूर्वका बालबालिकामा भने मनोसामाजिक जोखिम अलि धेरै देखिन सक्छ । मनोसामाजिक समस्या भएका बालबालिकाले कस्ता लक्षण देखाउँछन् त ? यही विषयमा तल केही लक्षणहरू उल्लेख गरिएको छ ।

संवेगात्मक लक्षणः

१. सानो सानो आवाजबाट पनि आत्तिने तथा डराउने ।

२. छटपटी धेरै गर्ने, स्थिर तथा एकाग्र हुन नसक्ने ।

३. धेरै डर लाग्यो भनेर भनिरहने ।

४. मुटु ढुकढुक गर्नु ।

५. आफूलाई असुरक्षित महसुस गर्ने ।

६. दिनदिनै नराम्रो सपना देख्नु ।

भावनात्मक लक्षणः

१. आफ्ना आमा वा बुबालाई कोरोना भाइरस भयो भने भन्ने चिन्ता ।

२. कोरोना भाइरसको विषयमा राम्ररी नबुझ्दा पनि समस्या हुन सक्छ ।

३. उदासीनता बढ्दै जानु ।

४. निराशपन बढ्दै जानु ।

५. दिनमा भन्दा राति धेरै छटपटिनु ।

शारीरिक लक्षणहरूः

१. खाना खान मन नगर्ने ।

२. एक्लोपनको महसुस गर्नु ।

३. केही कुरामा पनि ध्यान केन्द्रित गर्न नसक्नु ।

४ .टाउको दुखिरहनु, शरीर दुख्ने ।

५. पेट तथा पाचन प्रणालीमा गडबड हुनु ।

६. रक्तचाप बढ्दै जानु ।

७. मध्यपान अथवा धुम्रपान जस्ता लतहरू सुरू गर्नु ।

यस्ता किसिमका लक्षणहरू बालबालिका वा अन्य वयष्कहरूमा बढ्दै गइरहेको छ भने मनोसामाजिक समस्या छ भनेरहामीले बुझ्नुपर्छ ।

बालबालिकाप्रति अभिभावकको कस्तो भूमिका हुनुपर्छ ?

१. बालबालिकामा माथि उल्लेख गरिएका लक्षणहरू देखिएमा सुरुमा बालबालिकाको कुरालाई ध्यान दिएर सुन्नुहोस् । उनीहरूको समस्यालाई सही तरिकाले जवाफ दिनुहोस्, उनीहरूलाई माया र प्रेम दर्शाउनुहोस् ।

२. विशेष समयमा बालबालिकाले जहिले पनि अभिभावकको साथ खोजिरहेको हुन्छ, त्यसैले गर्दा अभिभावकले उनीहरूप्रति समय र ध्यान दिन जरुरी छ, सकिन्छ भने बालबालिकासँगसँगै खेल्ने र उनीहरूलाई विभिन्न अवसर प्रदान गर्नुहोस् ।

३. हेरचाह गर्ने मान्छे राख्नुभएको छ भने यसबेला उक्त हेरचाहकर्ताभन्दा पनि आफैसँग राख्नुहोस् । यदि सम्भव छैन भने आफ्ना बालबालिकालाई परिवारको नजिकको व्यक्तिसँग राख्नुहोस् ।

४. अभिभावकले बालबालिकाका लागि मनपर्ने गरी दैनिक रुटिनको व्यवस्था गर्नुहोस् । घरमा नै सिक्न मिल्ने सिर्जनात्मक सिकाइको विकास गराउनुहोस् ।

५. बालबालिकालाई विपदको सत्यतथ्यका बारेमा जानकारी दिनुहोस् । संक्रमणको जोखिम कसरी कम गर्न सकिन्छ भनेर दिइएको सूचना तथा जानकारीलाई उनीहरूले बुझ्ने सरल भाषामा बालबालिकालाई बुझाउनुहोस् ।

बालबालिकालाई संकटको समयमा यसरी पनि सम्हाल्न सकिन्छः

१. बालबालिकालाई सपोर्ट सिस्टमको बारेमा जानकारी गराउनेः कुनै पनि विपद आएको बेलामा बालबालिकाको ख्याल राख्ने व्यक्तिहरू हुन्छन् । तिनीहरू अभिभावक पनि हुन सक्छन्, शिक्षक पनि हुन सक्छन्, साथी पनि हुन सक्छन्, जसलाई बालबालिकाले आफूलाईजत्तिकै भरोसा र विश्वास गरेका हुन्छन्, उनीहरू तिम्रो सहयोगका लागि जहिले पनि तयार हुनेछन् भन्ने कुराको विश्वास दिलाउने ।

२. परिवारसँगसँगै तनाव कम गर्न सिकाउनेः समयसमयमा गहिरो श्वास फेर्न लगाउने र विभिन्न किसिमका ध्यान, योगा, मेडिटेसन आफू पनि गर्ने र बालबालिकालाई पनि गराउने ।

३. बालबालिकाको भावनामा छलफल गर्नेः कुनै पनि चित्र, कथामा आफूलाई उक्त चित्र र कथाका पात्र बनाई सरल शब्दबाट बालबालिकाको भावनामा छलफल गर्न सकिन्छ ।

४. सकारात्मक उदाहरणबाटः आफ्नै समुदायमा भएका अन्य बालबालिकाको पनि सकारात्मक उदाहरण दिएर पनि बालबालिकाको ऊर्जालाई विकास गर्न सकिन्छ ।

५. आफ्नो ख्याल गर्नुपर्छ भन्ने कुराको विकास गराउने ः यसमा हामी अभिभावक र बालबालिकाको सम्बन्ध विस्तारको कुरा पनि काम गर्न सक्छौँ । केहि समय बालबालिकासँगै उनीहरूले पढ्ने किताबहरूसँगै हामी पनि रमाउन सिक्यौँ भने हाम्रो पनि तनाव कम हुने र बालबालिकासँग पनि सम्बन्ध र सिकाइमा विकास हुन जान्छ ।

६. आफ्ना बालबालिकालाई प्रोत्साहन गर्नुहोस् ः बालबालिकाले गरेका हरेक प्रयासलाई प्रोत्साहन दिनुहोस्, बालबालिकाले गरेको मेहनत आफूले देखेका आधारमा प्रोत्साहन गराउनुहोस्, उनीहरूको संघर्ष राम्रो कामका लागि थियो भन्ने कुरा पनि हामीले बालबालिकामा विकास गराउनुपर्छ ।

बालबालिका स्वयमले आफ्नो चिन्ता र डर हटाउनका लागि यी कार्यहरू गर्न सक्छन्ः

१. रमाइला कथा किताबहरू पढ्न सक्छन् ।

२. रमाइला चलचित्र हेर्न सक्छन् ।

३. पजल गेमहरू खेल्न सक्छन् ।

४. विभिन्न खेल सामग्रीको माध्यमबाट खेलहरू खेल्न सक्छन् ।

५. मनपर्ने चित्रहरू बनाउन सक्छन् ।

६. सावधानीसहित आफ्नो परिवारसँग घरवरिपरि हिँडडुल गर्ने ।

७. स्थानीयस्तरमा उपलब्ध हुने खेलहरू जस्तैः रूमाल लुकाई, गट्टी, डण्डिबियो, गेमबल, लुकीडुम, चुङ्गी, फुटबल, भलिबल, बाघचालजस्ता खेलहरू खेल्न सक्छन् ।

(लेखक मनोविमर्शकर्ता हुन् )

प्रकाशित मिति: आइतबार, वैशाख ७, २०७७ १६:३२