कोरोना र अहिलेको आवश्यकता

A+ A A-

चीनको वुहान शहरबाट सुरु भएको कोरोना भाइरस (कोभिड १९) ले अहिले विश्व नै आक्रान्त बनाएको अवस्था छ । कोरोनाले एक्कासौँ शताब्दीको चरम विकासको यो अवस्थामा मानव जगतलाई एउटा ठूलो चुनौती दिँदै महामारीको रूपमा संसारलाई त्रसित बनाएको छ ।

अहिलेसम्म मानव जगतले गरिरहेका क्रियाकलापहरू उपभोक्तावाद, शहरीकरण, जनसांख्यिक बदलाव, बसाइँ सराइविरुद्ध एक प्रकारको नयाँ आयाम थपेको छ । कोरोनाले विश्वको राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक तथा सांस्कृतिक पक्षहरूमा चुनौती दिँदै मानव जगतलाई फेरि एक पटक सोच्न बाध्य पारेको छ । प्रकृतिमाथिको अत्यधिक दोहन, औद्योगिकीकरण, मेसिनप्रतिको निर्भरता र मानिसको दैनिक जीवनयापनलाई फरक ढंगबाट सोच्नुपर्ने परिस्थिति सिर्जना गरेको छ ।

यस आलेखमा म विशेष गरी कोरोनासँगै आएका प्रचलित शब्दावलीहरू क्वारेन्टाइन, सामाजिक दूरी र शारीरिक दूरीबीचको बहस र कोरोनासँगै कोरोनाले मार्गनिर्देश गरेको मानवीय सम्बन्धमा दिएका चुनौतीहरूका बारेमा विवेचना गर्नेछु ।

के हो क्वारेन्टाइन ?

क्वारेन्टाइन अङ्ग्रेजी शब्द ल्याटिन भाषाको ‘क्वारेन्टाजिओर्नी’बाट आएको हो । यसको अर्थ ‘४० दिन’ भन्ने हुन्छ । क्वारेन्टाइनको इतिहास हेर्ने हो भने यो करिब सातौँ शताब्दीतिर वा त्यसभन्दा पनि अगाडि यसको प्रयोग भएका तथ्यहरू पाइन्छन् ।

शाब्दिक अर्थमा क्वारेन्टाइन भनेको कुनै पनि व्यक्ति, समूह वा वस्तुहरू एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा जाँदा ती व्यक्ति, समूह तथा वस्तुहरूलाई केही दिनका लागि समाजमा अन्तरघुलन हुन नदिन केही निश्चित दिन वा समयावधिका लागि छुट्टै वा अलग्गै राखिने पद्धति क्वारेन्टाइन हो ।

यसको मुख्य कारण शंकास्पद व्यक्ति वा वस्तुलाई समाजभन्दा छुट्टै वा अलग्गै राखी त्यसबाट हुन सक्ने महामारीलाई रोक्नका लागि प्रयोग गरिएको प्रणाली हो । यसको प्रयोग विशेष गरी ठूलाठूला महामारी भएको बेला एक देशको व्यक्ति समूह वा वस्तुहरू सामुद्री नाकाहरूबाट अर्को देशमा जाने बेला सम्बन्धित देशका नाकाहरूमा केही समय रोकेर त्यसबाट हुने संक्रमण वा महामारी हुनबाट रोक्नका लागि सुरु गरेको पाइन्छ ।

क्वारेन्टाइनको सुरुवात विशेष गरी कुष्टरोग, प्लेगजस्ता महामारीहरूसँग भएको पाइन्छ । सन १४३१ ताका ओटामान राज्यमा कुष्टरोगका लागि क्वारेन्टाइन अनिवार्य भएको इतिहास पाइन्छ । त्यसैगरी, १४औँ शताब्दीतिर इटालीको भेनिसमा जहाजहरू तथा मानिसहरूलाई ४० दिन अलग्गै राखेका तथ्यहरू भेटिन्छन् । समुद्रीयात्राका क्रममा सरुवा रोगहरूले महामारीको रूप नलियोस् भनेर संक्रमण भए नभएको जाँच गरेर मात्र समुदाय र समाजमा प्रवेश दिइन्थ्यो । विश्वमा सबैभन्दा पहिले क्वारेन्टाइनको लिखित दस्तावेज ओटामान क्वारेन्टाइन रिफर्मलाई मानिन्छ, जुन पहिलो पटक सन १८३८ लाई मानिन्छ ।

विश्वमा बेलाबेला ठूलाठूला महामारीहरूले सताएको देखिन्छ । जस्तैः सन् १३४८ देखि १३५९ सम्म प्लेगले युरोपमा करिब ३० प्रतिशत जनसंख्याको मृत्यु गराएको थियो । त्यसैगरी, १८औँ शताब्दीको अन्त्य र १९औँ शताब्दीको सुरुवाततिर एल्लो फिबरले महामारीको रूप लिएको थियो । त्यसपछि क्रमशः बेलाबेलामा हैजा र दादुराजस्ता रोगहरूले महामारीको रूप लिएका थिए ।

त्यसैगरी, पछिल्लो समय क्षयरोग तथा इबोलाजस्ता रोगहरूका लागि आइसोलेसन र क्वारेन्टाइनहरू नै महामारीको अचुक सावधानीको रूपमा विकास भएको पाइन्छ ।

यसैगरी, अहिले आएर कोरोना महामारीको संक्रमणबाट बच्ने एउटै उपाय भनेको आइसोलेसन र क्वारेन्टाइन नै रहेको पुष्टि चीनले गरेको छ । क्वारेन्टाइनका मापदण्डहरू हरेक देशमा आआफ्नै हुने गरेको पाइन्छ । कोरोना भाइरसको माहमारीसँगै नेपालमा पनि कोरोना भाइरसको संक्रमणबाट नागरिकलाई सुरक्षित राख्न शंकास्पद व्यक्तिलाई कम्तिमा १४ देखि १७ दिन क्वारेन्टाइनमा सुरक्षित र सुव्यवस्थित राखी सम्भावित संक्रमित र समाज दुवैलाई सुरक्षित राख्न क्वारेन्टाइन सञ्चालन गरिएको छ । त्यसका लागि सरकारले क्वारेन्टाइन व्यवस्थापन मापदण्ड २०७६ ल्याएको छ ।

यस मापदण्डमा १५ वटा बुदाँहरू रहेका छन् । जसअन्तर्गत मापदण्डको पालना, क्वारेन्टाइनको भौतिक पूर्वाधार, स्वास्थ्यकर्मीको व्यवस्थापन, बासस्थान र बन्दोबस्तीका सामानको व्यवस्थापन, सुरक्षा व्यवस्था, जनशक्तिको व्यवस्था, सरसफाइ तथा फोहोरमैला व्यवस्थापन, आर्थिक व्यवस्थापन, कार्यसञ्चालन समूहहरू, क्वारेन्टाइनमा रहने व्यक्तिहरूले पालना गर्नुपर्ने आचारसंहिता, क्वारेन्टाइनमा खट्ने व्यक्तिहरूले पालना गर्नुपर्ने नियमहरू रहेका छन् ।

त्यस्तै, अनुसूची १ मा खानाको समय तालिका आदि समावेश गरिएको छ । यसरी १४ दिनसम्म क्वारेन्टाइनमा राख्ने क्रममा कसैलाई संक्रमणको लक्षण देखिएमा फेरि त्यस व्यक्तिलाई अस्पतालको आइसोलेसनमा राखेर उपचार गर्ने गरिन्छ ।

क्वारेन्टाइनको अनुभव

क्वारेन्टाइन हामी नेपालीहरूका लागि नयाँ शब्द हो । हाम्रो देशमा समुद्री नाकाहरू नभएकाले खासै यसको प्रचलन रहेको पाइँदैन । तर, अहिले कोरोनाको महामारीसँगै क्वारेन्टाइनको प्रत्यक्ष प्रयोग नै भइरहेको छ । यो आलेख लेखिरहँदा पङ्क्तिकार पनि डोल्पाको दुनैस्थित सरस्वती विद्यालय क्वारेन्टाइनमा बसिरहेको छ ।

नेपाल लकडाउन भएको बेला नेपालगन्जमा हामी सयौँ डोल्पालीहरू नेपालगन्ज एयरपोर्टमा थियौँ । डोल्पा आउनका लागि ११ चैतको बिहान हवाई टिकट थियो । तर, १० चैतमा नेपालमा लकडाउन लागू गरिएपछि हामी नेपालगञ्जमै थन्कियौँ । नेपालगञ्जमा बस्नुभन्दा जसरी भए पनि डोल्पा जाने भन्ने लागेपछि यताउती भनसुन गरेपछि १२ चैतमा २ दिन २ रातको यात्रापछि डोल्पाको सदरमुकाम दुनै पुग्यौँ ।

दुनै पुगेपश्चात् हामीलाई १४ दिन क्वारेन्टाइनमा राखियो । क्वारेन्टाइन शब्दसँग परिचित नभएका हामीहरूलाई आफ्नोआफ्नो स्थानीय तहहरूको समन्वयमा दुनैस्थित सरस्वती माध्यमिक विद्यालयका तीनवटा भवनमा बनाइएका क्वारेन्टाइनमा राखियो ।

यही स्कुल थियो, जहाँबाट मैले एसएलसीसम्मको शिक्षा हासिल गरेको थिएँ । आफूले पढेको स्कुलमा बनाइएको क्वारेन्टाइनमा बस्नुपरेपछि मनमनै लाग्यो कि समय कति बलवान् छ, कुनै समय त्यही विद्यालय विद्या लिने एउटा मन्दिर थियो, आज त्यही विद्यालय एउटा जेलजस्तो क्वारेन्टाइन बनेको छ हाम्रा लागि । सुरुमा क्वारेन्टाइनदेखि सबै मानिस डराएजस्ता देखिन्थे, किनभने क्वारेन्टाइन हामी सबैको जीवनको पहिलो अनुभव थियो । बिस्तारै बानी परेपछि दोस्रो र तेस्रो दिनदेखि भने क्वारेन्टाइनको बसाइ रमाइलो हुँदै गयो ।

क्वारेन्टाइनमा सुरुका केही दिनहरू बिताउन निकै गाह्रो मान्नुभएका दुनैका ५७ वर्षे कृष्णदत्त न्यौपाने पनि अहिले त निकै रमाइलो लाग्न थालेको बताउनुहुन्छ । उहाँ पनि सोही स्कुलमा क्वारेन्टाइन बसिरहनुभएको छ ।

डोल्पाका विभिन्न ठाउँका हामीलाई यो कोरोनाको महामारीले एकै ठाउँमा भेटाइदिने अवसर जुराएको छ । एकअर्काका कथाब्यथाहरू साटासाट गर्ने फुर्सद पनि दिलाएको छ ।

स्वास्थ्यकर्मी रनबहादुर बुढा पनि भन्नुहुन्छ, ‘क्वारेन्टाइन आफ्नो र सबैका लागि आवश्यक हो, किनभने हामी नेपालगन्ज भारतको बोर्डर नजिक भएको रिस्क एरियाबाट आएकाले क्वारेन्टाइन बस्नैपर्ने भएकाले बसेका छौँ । यो त सबैको हितका लागि हो ।’

तर, उपल्लो डोल्पाका ६० वर्षे ङातोक गुरुङ भने क्वारेन्टाइन एक प्रकारको जेल नै भएको बताउनुहुन्छ । क्वारेन्टाइनका सम्बन्धमा अर्का ६१ वर्षे छाङटोमा गुरुङ बताउनुहुन्छ, ‘हामीले अघिल्लो जन्ममा कसैको टाउको फुटाएको होला, त्यसैले अहिले जेलजस्तै जीवन बिताउनुपरेको । यो त जेल नै त हो नि । हेर न, यहाँबाट बाहिर जान दिएका छैनन्, चारैतिर प्रहरी र सशस्त्रले घेरका छन् ।’ क्वारेन्टाइन बसाइ अब त घरजस्तै लाग्न थालेको भन्नुहुन्छ ठूलीभेरी नगरपालिका– ६ का सुवर्ण बुढा ।

क्वारेन्टाइनको बसाइले आफूहरूबीच सुमुधुर सम्बन्ध स्थापित भएको, एकअर्कालाई चिन्ने र जान्ने, अनि आ–आफ्नो गाउँठाउँको धर्म र संस्कृतिहरूबारे बुझ्ने अवसर जुरेको भन्नुहुन्छ ३७ वर्षे ध्रुवविक्रम शाही ।

यस्तैगरी, दम्पती नै क्वारेन्टाइन बसिरहेका तुलप्रसाद विक र मनराखी झाँक्री भने आफूहरू सुरक्षित रहेको महसुस भए पनि बालबच्चाहरूको याद र चिन्ता लागिरहेको बताउनुहुन्छ ।

काइके गाउँपालिका– ६ का ८ वर्षे बालकहरू धर्म बुढा र कृष्ण बुढा पनि स्कुलको होस्टेलभन्दा त क्वारेन्टाइन नै राम्रो र रमाइलो लागेको बताउँछन् ।

वास्तवमा हामी क्वारेन्टाइन बस्दा शारीरिक दूरीलाई यथावत् राखी सामाजिक दूरीलाई नजिक बनाएर एकअर्काको सुखदुखमा अनुभव र अनुभूति साटासाट गर्ने, डोल्पाका भिन्नभिन्न गाउँठाउँका हामीहरूबीचका मानवीय सम्बन्धहरू प्रगाढ बनाउँदै गएको छ ।

कोरोनाले स्थापित गरेको मानवीय सम्बन्धमा चुनौती

मानिस एउटा सामाजिक प्राणी हो । ऊ समाजमा बस्न, खान र डुल्न रूचाउने प्राणी पनि हो । मानव सभ्यताको सुरुवातसँगै झुण्डमा बस्दै एकअर्काको दुःखसुखमा साथ दिँदै आजको चरम पुँजीवादको अधिक उत्पादन र विश्वव्यापीकरणको यो अवस्थासम्म आइपुग्दा एकअर्काबीच घूलमिल, ठाउँठाउँ घुम्ने डुल्ने, हुल जमात बसेर गफगाफ गर्ने, एक देशबाट अर्को देश, एक शहरबाट अर्को शहर, एक ठाउँबाट अर्को ठाउँ रोजीरोटी र व्यापार व्यवसाय, अध्ययन, काम, भ्रमणका लागि जानु र आउनु आजको विश्वको एक खालको जीवनपद्धति नै बनिसकेको भएको अवस्था छ ।

तर, पछिल्लो समय चीनको वुहानदेखि सुरु भएको कोरोना भाइरसका कारण खुला र सामाजिक जीवनलाई बन्धक र एकल जीवनतिर धकेलिदिएको छ । जसअनुसार अहिले विश्वका प्रायः सबै मुलुकका नागरिकहरू क्वारेन्टाइनमा बसिरहेका छन् ।

कोरोना एक्काइसौँ शताब्दीको यो युगमा मानवजगतलाई नै एउटा ठूलो चुनौती खडा गर्दै विश्वका प्रायः सबै देशमा उपस्थिति जनाइसकेको छ । यसले संसारका मै हुँ भन्ने देशहरूलाई पनि तहसनहस पारिरहेको छ । यसको अहिलेसम्म कुनै पनि औषधीको आविष्कार हुन सकेको छैन । त्यसैले कोरोना संक्रमणबाट बच्न र बचाउनका लागि प्रभावकारी उपाय भनेको लकडाउन, क्वारेन्टाइन, आइसोलेसन नै रहेको प्रमाणित भइसकेको छ ।

सामाजिक दूरी र शारीरिक दूरी

कोरोनाले सिर्जना गरेको अर्को शब्दावली सामाजिक दूरी र शारीरिक दूरी हो । सामाजिक दूरी भन्नाले व्यक्ति वा समूह विशेषलाई अर्को समुदाय वा समाजमा प्रवेश तथा अन्तर्घुलनमा रोक लगाउनु हो । अर्को अर्थमा भन्नुपर्दा अरू मानिसहरूभन्दा भिन्न रूपमा बसेर आफूलगायत अरूलाई संक्रमण हुनबाट बच्नु र बचाउनु हो । कोरोनाले सोसियल डिस्ट्यान्स (सामाजिक दूरी) बढाउनुपर्ने भन्ने मान्यता स्थापित गरेको छ ।

अंग्रेजी शब्द सोसियल डिस्ट्यान्सको नेपाली अनुवादको बुझाइ गलत भयो भन्नुहुन्छ मानवशास्त्री डा. डम्बर चेम्जोङ । उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘हामीले शब्दावली पनि गलत ढंगले प्रयोग गरिरहेका छौँ । युरोप अमेरिकातिर ‘सोसियल डिस्ट्यान्स’ भने । हामीले सामाजिक दूरी अनुवाद गरिहाल्यौँ । यो बुझाइ त उल्टो भयो नि ।’

वास्तवमा सामाजिक दूरीलाई नजिक गर्ने हो । एकअर्कामा सहयोग र सद्भावको भावना विकसित गर्ने हो । अब हात नमिलाऔँ, टाढैबाट नमस्कार गरौँ, अहिले अँगालो नहालौँ, हात नमिलाऔँ भन्ने हो । पश्चिमा मुलुकमा जस्तो चुम्बन साटासाट गरेर सामाजिक हुने खालको प्रवृत्ति हटाऔँ, अब टाढैबाट हेलो हाई भनौँ भनेको शारीरिक दूरी (फिजिकल डिस्ट्यान्स) कायम गरेरै सामाजिक रूपमा नजिक रहौँ भनेको हो ।

त्यसैले अझै डा. चेम्जोङ भन्नुहुन्छ, ‘शारीरिक दूरी टाढा बनाऔँ भन्नुपर्नेमा सामाजिक दूरी टाढा गरौँ भनेको भनेकै छौँ हामी । यो ‘सोसल डिस्ट्यान्सिङ’ भन्ने शब्दावली पश्चिमाले पनि गलत ढंगले बनाए । त्यसैलाई हामीले पनि गलत ढंगबाट प्रयोग गर्‍यौँ र बुझ्यौँ ।’

अहिलेको आवश्यकता

अहिलेको आवश्यकता भनेको सामाजिक सम्बद्धतासँगै शारीरिक दूरी हुनुपर्छ । शारीरिक दूरी भनेको साथी, भाइ, इष्टमित्र र नातागोता आदीसँग दूरीमा रहुनु हो । सभा, सम्मेलन, भेटघाट आदि गर्न नहुने, तर सामाजिक सद्भावलाई यथावत् राखी सम्बन्धहरूलाई अन्य सञ्चारका माध्यमहरूबाट निरन्तरता दिनुपर्छ भन्ने हो । आपद र विपदको बेला मानिसलाई विशेष गरी सदभाव माया, प्रेमले छुट्टै किसिमको ऊर्जा दिन्छ ।

विपद तथा महामारीको बेलामा दुर्व्यवहार, घृणा, मानसिक तनाव, सामाजिक बहिष्करणजस्ता सामाजिक दूरीले झनै हीनताबोधको अवस्था सिर्जना गराँउदछ । कुनै पनि महामारी तथा विपदहरू सामाजिक सम्बद्धताले महामारीसँग जुध्नका लागि एउटा छुट्टै महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको हुन्छ । अहिलेको समय भनेको सामाजिक निकटताको हो ।

शारीरिक दूरीलाई कायम राख्दै सामुदायिक ऐक्यवद्धता दिने समय हो । सामाजिक दूरीको नाममा एकले अर्कोलाई घृणा गर्ने, तिरष्कार गर्ने समय होइन । सामाजिक दूरीको प्रभावबारे यकिन अध्ययन नभए पनि, यसले मानिसलाई एक्लोपनको महसुस गराई चिन्ता, भय, त्रास र डिप्रेसनलाई बढावा दिन्छ ।

त्यसैले यसै कुरालाई जोड दिँदै अनुसन्धानकर्ता केन्नेथ ई. मिलरले भनेका छन्, ‘अहिलेको समय साथीभाइहरू सकभर जमघट नहुने, भइहाले पनि शारीरिक दूरी करिब २ मिटरजति फरकमा रहेर गफगाफ गर्ने, साथीभाइ, इष्टमित्रहरू, आफन्तजनहरूसँग फोन, सामाजिक सञ्जालहरूको माध्यमबाट सम्पर्कमा रहिरहने र एकअर्काको अनुभव साटासाट गर्ने, घरबाट काम गर्ने, अनलाइन ग्रुप बनाउने, भिडियो कल गर्ने, एसएमएस आदिको माध्यमबाट जोडिइरहने, एकअर्काबीच माया र सद्भावहरू साटासाट गर्ने आदि गर्नुपर्छ । यस अवस्थामा संसारका सबै मानिसहरूले एकअर्कामा सद्भाव, माया र प्रेमलाई प्रमुख केन्द्रमा राखेर शारीरिक दूरीलाई बढावा दिनुपर्छ ।’

अन्त्यमा, हामी पृथ्वीका जुनसुकै भूगोलमा रहे पनि शारीरिक दूरीलाई मध्यनजर गर्दै एकअर्काबीचको सामाजिक दूरीलाई नजिक गर्नु नै अहिलेको मुख्य आवश्यकता हो । शारीरिक दूरी कायम गरी सामाजिक दूरी नजिक गराउँदै समाजमा एकअर्काबीच सद्भाव कायम राख्दै अगाडि बढे यो विश्व नै एउटा सुन्दर मानवघर भएर रहिरहनेछ ।

यदि सामाजिक दूरीलाई बढावा दिँदै गएमा हिजो जसरी विश्वमा र्‍यासिज्म र जातीय विभेद भएको थियो, त्यसरी नै एउटा नयाँ विभेदको सुरुवात हुनेछ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, चैत २९, २०७६ १०:४५