कोरोना संकट: चुनौती एक, अवसर अनेक

A+ A A-

भनिन्छ, संकट जति खतरा हो, त्यति नै अवसर पनि हो । समयसमयमा बाढीपहिरो, आगलागी, भूकम्प, अतिवृष्टि, अनावृष्टि, महामारी आदि अनेक स्वरुपमा हामीले संकटलाई देख्दै र भोग्दै आएका छौँ ।

यीमध्ये बाढीपहिरो, आगलागी त हामी प्रत्येक वर्ष/दुई वर्षको अन्तरालमा देख्दै र भोग्दै आएका छौँ भने भूकम्प त हामी भूकम्पीय हिसाबले जोखिमपूर्ण भूगाेलमा रहेकाले परापूर्वकालदेखि नै समयसमयमा भूकम्पीय जोखिमको शिकार बनिरहेकाे यथार्थ हामीसामु विद्यमान छ ।

त्यस्तै, इबोला, सार्स, स्वाइन फ्लू, बर्डफ्लूजस्ता महामारीको जोखिममा विश्व विगतमा परेको समयमा हामीले समेत ती जोखिमकाे सामना गरेकै हो र आज हामी कोरोना भाइरस (कोभिड-१९) भाइरसको उच्च जोखिममा छौँ ।

सामाजिक-आर्थिक क्षतिका आधारमा नेपालले सामना गरेका बृहत् जोखिमयुक्त संकट

इ.सं. १९७१-२०१६( बि.सं. २०२७-२०७३)

विपदको प्रकार	घटनाको संख्या	मानवीय क्षति				घर बिग्रेको या भत्केको*
विपदको प्रकार	घटनाको संख्या	मृत्यु	बेपत्ता	घाइते	प्रभावित परिवार संख्या	घर बिग्रेको या भत्केको*
आगलागी	८,७२१	१,६०५	-	१,६१९	२,५९,९३५	८६,२६१
चट्याङ	१,७११	१,६२०	१२९	२,६८४	७,१४०	९६३
पहिरो	३,२६४	४,९८०	१७४	१,८७१	५,५८,२६४	३३,६१७
हुरीबतास	४४	२	-	११	१९१	२१५
बाढी	३,९५०	४,४४५	४२	५५४	३७,१०,०६५	२,१६,१९०
महामारी	३,४५२	१६,५८३	-	४३,१११	५,१२,९८९	-
हिमपहिरो	२	१६	३	७	-	-
हिमआँधी	५	८७	७	-	-	-
असिना	१३१	९	-	२४	३,२८०	१५५
भूकम्प	१७५	९,७७१	-	२९,१४२	८,९०,९९५	९,८२,८८५
शीतलहर	३९०	५१५	-	८३	२,३९३	-
संरचना क्षति	३८९	४०४	-	५९६	२१६	१,७९३
जम्मा	२२,२१६	४०,०३७	३५५	७९,७०२	५९,४७,२६८	१३,२२,०४९
औसत	(४९४)	(८९०)	(८)	(१७७१)	(१,३२,१६१)	(२९,३७९)
स्राेत: गृह मन्त्रालय, २०१७
*गाईवस्तुको गोठसमेत समावेश गरिएको

जियार्स्की, डुन्के र रोलोका अनुसार संकट त्यस्ता नकारात्मक घटना वा घटनाको उपज हो, जसमा आश्चर्य, अस्तब्यस्तताजस्ता तत्त्व हुन्छन् र जसले व्यक्ति तथा व्यक्तिगत वा सार्वजनिक सम्पत्ति, आर्थिक र भौतिक साधनस्राेतमाथि नै खतराको रूपमा देखा परेर समग्र व्यवस्था र व्यवस्थाको सान्दर्भिकतामाथि नै प्रश्न उठाइदिन्छन् । (जियार्स्की, डुन्के र राेलाे, २००७, पेज नं. ६)

विश्वका २ ठूला जनसंख्या भएका मुलुक चीन र भारतका बीच अवस्थित नेपालका बासिन्दाका लागि कोरोना जोखिमबाट बच्न जति सहज छ, त्यति नै चुनौतीपूर्ण पनि छ । सहज यसकारण छ कि यी दुई छिमेकी राष्ट्रहरूले आफ्नो राष्ट्रमा यो संक्रमण रोक्न सम्पूर्ण शक्ति लगाउँछन् ।

चीनले यो कुराको पुष्ट्याइँ गरिसकेको छ । तर, भारतमा फैलिएको कोरोना संक्रमणको प्रभाव, भारतसँगको हाम्रो खुला सिमाना, भारतका विभिन्न शहरमा कामको खोजीमा नेपालीहरू जाने परम्परा र कोरोना संक्रमणको डरले रोजगार गुमेपछि सुरक्षाका लागि भरपर्दो बासस्थान नपाएपछि उनीहरूमा आफ्नै मुलुकमा फर्किने हतारो, अनि फर्किएकालाई के कुन अवस्था र शर्तमा स्वागत गर्ने भन्ने निर्णयमा देखाउनुपर्ने स्वत:स्फूर्तता, मानवीयता, व्यवस्थापकीय क्षमता, निर्णयका क्रममा देखाउनुपर्ने शासकीय कठोरता आदिका कारण हामी कति खतरामुक्त छौँ र कति खतरापूर्ण स्थितिमा छौँ, त्यो निर्क्याेल गर्नुपर्ने अवस्था आएको छ । त्यसदेखि बाहेक लकडाउन घोषणा हुनुभन्दा अगाडि युरोप, अमेरिका र खाडी मलुकबाट फर्केका नागरिकहरूको यथोचित व्यवस्थापन पनि भयो या भएन भन्नेतर्फ सबैले जिम्मेवारीपूर्वक सोच्नुपर्ने अवस्था छ ।

छोटो समयमा देखापरेका त्यस्ता खतराहरू, जसको प्रादुर्भावपश्चात् सूचनाको माग बढ्छ, सार्वजनिक नियन्त्रण र सन्तुलन हराउँदै जान्छ, समस्याको समाधान र निरुपणका लागि दबाब बढ्न थाल्छ, नियमित रूपले हुने गरेका कार्यहरू अस्तब्यस्त हुन जान्छन, दोष कसलाई दिने भनेर खोजी हुन थाल्छ, स्वार्थ समूहहरूले खेल्ने वातावरण पाउँछन्, व्यवस्थाप्रतिको विश्वास घट्न थाल्छ, सूचनाहरूमध्ये कुन सही र कुन गलत हो भन्ने छुट्याउन असहज स्थिति उत्पन्न भएर यी सबै नकारात्मकतालाई व्यवस्थापन गर्न तत्काल निर्णय गर्नुपर्ने अवस्था उत्पन्न हुनु नै संकटको अवस्था हो ।

संकट त्यस्तो परिस्थिति हो, जहाँ तैरिन नजान्ने मानिस पोखरीमा खसेपश्चात् ऊसँग दुई विकल्प रहन्छन्– पहिलो, सहज उपाय डुबेर मर्ने र दोस्रो, सकेसम्म टाउको पानीबाहिर राख्ने र हातखुट्टा चलाएर पाखामा निस्किने । दोस्रो उपाय अपनाउँदा पीडा हुन्छ, दुःख हुन्छ, हातखुट्टा गल्छन्, अलिअलि पानी खाइन्छ, तर अन्त्यमा जीवन जोगिन्छ । तर, पहिलो उपायमा मृत्यु अनिवार्य छ तर पीडा एक पटक मात्र हुन्छ, हातखुट्टा गल्दैनन्, दुःख हुँदैन ।

चाइनिज भनाइ छ– क्राइसिस इज डेन्जर एज वेल एज अपरच्युनिटी । अर्थात् संकट खतरा हो तर यो खतरा जत्तिकै अवसर पनि हो– आफूलाई सक्षम सावित गर्न, आफ्नो सामर्थ्य देखाउन, आफूबीचको एकता देखाउन । संकटले परिवर्तन र विकासको बाटो समेत देखाउँछ अवसरको रूपमा । संकटबाट प्रभावित जोसुकैले पनि एकै प्रकारको पीडा र प्रभाव भोग्नुपर्छ । आज कोरोनाबाट विश्वका हरेक मुलुक र त्यहाँका बासिन्दाले भोगेको पीडा र प्रभावबाट हामी पनि मुक्त हुन सक्दैनौँ । हरेक मुलुकले यो संकटको समाधान खोज्न आफ्नो तहबाट प्रयास जारी राखेका छन् र त्यो प्रयासमा हामी अछुतो रहन सक्दैनौँ ।

संकटको क्षेत्रअनुसार यसको प्रभावको आँकलन गरिन्छ । चिलीमा भूकम्प आउँदा होस् वा नेपालमा, प्रत्यक्ष प्रभावित हुनेहरू निश्चित भूभागमा बसेका मानिस हुन्छन् भने आफ्ना नागरिकको सुरक्षा गर्नुपर्ने जिम्मेवारीले गर्दा त्यहाँको स्थानीय सरकारदेखि केन्द्रीय सरकारसम्म अप्रत्यक्ष रूपले प्रभावित हुन्छन् । तर कोरोनाजस्तो रोगले महामारीको रूपमा फैलिएपश्चात् कुनै देश वा महादेशलाई चिन्दैन, त्यो अवस्था अनि प्रभाव विश्वव्यापी र व्यापक हुन्छ, जुन अहिले हामीले देखिरहेका छाैँ, भाेगि पनि रहेका छाैँ ।

त्यो प्रभाव आर्थिक, व्यापारिक, सामाजिक, सांस्कृतिक हुँदै पारिवारिक स्तरसम्ममा पर्छ । हरेक संकटको आफ्नै समाधान हुन्छ, त्यसलाई खोज्न कति समय लाग्ने हाे भन्ने मात्र कुरा हो । त्यसैले संकट आइसकेपछि आत्तिएरभन्दा तत्काल सम्पूर्ण साधनस्राेत प्रयोग गरेर समाधानको उपाय खोज्न लाग्नु अत्यावश्यक हुन्छ । यही संकटको प्रकृतिलाई समयमा पहिचान गरेर न्यूनतम क्षतिमा परिस्थितिलाई पुरानै अवस्थामा फर्काउने सामूहिक र सशक्त प्रयासलाई नै संकट व्यवस्थापन भनिन्छ ।

संकट वा विपद् कसैको बसमा हुँदैन । बसमा हुन्छ त केवल संकट समाधान गर्ने प्रयासमा इमानदारिता । खासगरी कोरोनाजस्तो महामारीको प्रभावलाई न्यूनीकरण गरेर सामाजिक, आर्थिक, पारिवारिक, भौगोलिक, नैतिक, सांस्कृतिक, क्षेत्रमा व्याप्त अस्तव्यस्तता, अव्यवस्था, अविश्वासलाई विसर्जन गरेर पुरानै लयमा फर्काउन एकल क्षेत्रको प्रयासले मात्र सम्भव छैन । यसका लागि सबैको सामूहिक प्रतिवद्धता र प्रयास जरूरी छ ।

कोरोनाले जुन संकट सृजना गरेको छ त्यो नितान्त जनस्वास्थ्य संकट हो ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूउचओ) का अनुसार कुनै रोग वा स्वास्थ्य अवस्थाको घटना वा आसन्न खतरा, जसलाई बायोटेरारिज्म, कुनै ङटनाक्रम देखा पर्दछ वा पहिले नियन्त्रण वा संक्रमित एजेन्ट वा जैविक विष, एक प्राकृतिक प्रकोप, रासायनिक हमला वा आकस्मिक रिलिज, वा आणविक आक्रमण वा दुर्घटना र ठूलो संख्यामा मृत्युको धेरै सम्भावना, गम्भीर वा दीर्घकालीन असक्षमताहरूको एक ठूलो संख्या, वा एक संक्रामक वा टाेक्सिक एजेन्टको व्यापक एक्सपोजर जसले भविष्यमा ठूलो संख्यामा क्षतिको जोखिम अत्यधिक राख्दछ– प्रभावित जनसंख्यामा मानिस । (डब्लूएचओ/डीसीडी, २००१)

यो संकट भूकम्पले ल्याएको जस्तो संकट मात्र नभएर समयमा रोकथाम गर्न नसकिएमा थप विनाशकारी र विकराल बनेर जाने संकट हो । भूकम्पले प्रभावित इलाकालाई मात्र प्रभाव पार्छ भने यो संकट विश्वव्यापी रूपले फैलिँदै गएको संकट भएकाले यो भूकम्प भन्दा थप खतरनाक छ ।

यसका लागि हामीले स्वास्थ्य संकटलाई जुध्न प्रभावकारी जनस्वास्थ्य संकट व्यवस्थापन पद्धति अपनाउनुपर्छ । जनस्वास्थ्य संकट व्यवस्थापन भन्नाले जनस्वास्थ्य सम्वद्ध र स्वास्थ्य संस्थाको एवम् समुदाय र व्यक्तिको त्यो क्षमतालाई बुझिन्छ, जसले उनीहरूलाई आकस्मिक र अप्रत्याशित रूपमा देखिने त्यस्ता रोग, जसको प्रभावको आँकलन गर्न असहज हुन्छ, राेग लाग्नबाट बचाउने, रोग लागेको परिस्थितिमा उपचार गरेर निको तुल्याउने, रोगलाई फैलिनबाट रोक्न छिटोभन्दा छिटो प्रतिकार्य गर्ने र स्वास्थ्य संकटको अवस्थाबाट मुक्त गराई सामान्य अवस्थामा अवतरण गराउने कार्यलाई बुझिन्छ । (नेल्सन एट अल २००७)

जनस्वास्थ्य संकट र विपद चक्र

रोकथामका लागि गरिने पूर्वतयारीको चरण (मिटिगेसन): यो चरणमा सम्भावित खतराहरूलाई दृष्टिगत गरेर सावधानीका कदमहरू चालिन्छ । जस्तै: खोप कार्यक्रम, जनचेतनाजस्ता रोकथामका लागि गरिने क्रियाकलापहरू यो चरणमा पर्छन् । कोरोना नियन्त्रणका लागि हाल सरकारले लागू गरेको सीमा बन्द, राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय हवाई सेवा तथा अत्यावश्यकबाहेक सम्पूर्ण व्यक्तिगत तथा सार्वजनिक यातायात सेवा बन्द, बाहिरबाट आएका शंकास्पद व्यक्तिहरूलाई समाज तथा परिवारबाट १४ दिनसम्म अलग बस्नुपर्ने व्यवस्था आदिलाई रोकथामका लागि गरिएको पूर्व तयारी मान्नु उपयुक्त हुन्छ ।
संकटसँग जुध्नक लागि तयारीको चरण (प्रिपेयर्डनेस): रोकथामका पर्याप्त प्रयास गर्दागर्दै होस् या नगरेकै अवस्थामा होस्, स्वास्थ्य संकट आइहाल्यो भने तत्काल के–कस्ता तयारी गरिएको छ भन्ने कुरा यो चरणमा आउँछ । जस्तै: संकट आइपरेपछि जुध्नका लागि तयारीको अवस्था, जिम्मेवारी बाँडफाँट, सूचनाको प्रभावकारी प्रवाह, जनचेतनाका लागि तयारी, अस्थाई बासस्थान या आइसोलेसनको व्यवस्था, स्वास्थ्यकर्मीको व्यवस्थापन, सुरक्षा प्रबन्ध, रोगको निदान पत्ता लगाउन खोज तथा अनुसन्धानात्मक कार्यको सुरुवात आदि यो चरणमा पर्दछन् । सरकारले देशव्यापी रूपमा निर्माण गरेका क्वारेन्टाइन तथा आइसोलेसन कक्षहरू, नागरिकलाई घरभित्रै रहनका लागि गरिएको आग्रह, भीडभाड हुने स्कुल, कलेज, बजार, विशालबजारहरू, सार्वजनिक यातायात, सिनेमा हल, सभा, सम्मेलन, अत्यावश्यक सेवाबाहेक अन्य सेवाहरू सबै बन्द गर्नु, जनतालाई यो रोगबाट बच्न सरकारले जेजति प्रयास गरे पनि नागरिकको सहयोगविना सम्भव नभएकाले सबै नागरिकलाई जिम्मेवार बनेर अत्यावश्यक कामबाहेक घरबाहिर ननिस्किन गरिएको अनुरोध र व्यक्तिगत सुरक्षाका साधनहरू (मास्क, पञ्जा, स्यानिटाइजर आदि) उपलब्ध गराउनुलगायतका रणनीतिहरू यो चरणमा पर्दछन् ।
प्रतिकार्य अर्थात् उद्धारको चरण (रेस्पाेन्स): जब पहिलो शंकास्पद कोरोना संक्रमित बिरामी भेटियो, त्यसपश्चात् निजसँग सम्पर्कमा आएका व्यक्तिहरूको खोजी, उनीहरूलाई आइसोलेसनमा राख्नका लागि गरिएको प्रयास, सुरक्षा निकाय र स्वास्थ्यकर्मीहरूमार्फत उपचार र सामाजिक व्यवस्था कायम राख्न सुरक्षा निकायको प्रभावकारी परिचालनजस्ता कार्यहरू यो चरणअन्तर्गत पर्दछन् ।
जनजीवनलाई सामान्य अवस्थामा फर्काउने चरण (रिकभरी): पहिला तीन चरणको सफलतापश्चात् प्राप्त हुने चरण हाे याे । यसमा जब रोगको निदान हुन्छ या रोगको फैलावट नियन्त्रणमा आउँछ, या रोगबाट थप संक्रमित हुनेहरूको संख्या न्यून र संक्रमित भएकाहरू स्वस्थ भएर घर फर्किने अवस्था अत्यधिक हुन जान्छ, त्यसपश्चात् जनजीवन विस्तारै सामान्य अवस्थामा फर्किन जान्छ । रोगको सुरुवात हुनुभन्दा अगाडिको समयमा जनजीवन आइपुग्छ । अस्तव्यस्तताको अन्त्य भई सबै आ-आफ्नो कार्यमा फर्किन्छन् र अन्याेल अन्त्य हुन्छ ।

निष्कर्ष: आज हामी कोरोना संक्रमण व्यवस्थापनको चुनौती सामना गर्दै छौँ । सिद्धान्तत: हामी विपद व्यवस्थापन चक्रका चार चरणमध्ये पहिलो, दोस्रो र तेस्रो चरणमा जानेर होस् या नजानेर होस्, प्रवेश गरिसकेका छौँ । जो जसले विपद व्यवस्थापनलाई महसुस गर्नुभएको छ, उहाँहरूलाई यी चरणका बारेमा जानकारी छ र जान्ने सबै चौथो चरणमा प्रवेश गर्ने अवसरको खोजीमा हुनुहुन्छ र जसलाई यी चार चरणको जानकारी छैन, उहाँहरूसमेत यसको निदानलाई वा अझ भनौँ सुरक्षित अवतरणको पर्खाइमा हुनुहुन्छ । त्यसैले हामी सबै जिम्मेवार बन्नुको विकल्प छैन ।

यो चुनौतीमा देखिएको खतराको मात्रालाई शून्यमा झारेर अवसरमा परिवर्तन गर्नका लागि सबैको सामूहिक संकल्पको जरुरत छ । स्वास्थ्यकर्मीहरूले सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नुपर्नेछ भने दोस्रो तहमा बसेर सुरक्षा निकायले सुरक्षा र शान्ति व्यवस्था कायम राख्नुपर्नेछ । त्यस्तै, अन्य निकायले आ-आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्नेतर्फ ध्यान दिनु आवश्यक छ । सरकारले नेतृत्वदायी भूमिका प्रदान गरेर स्वास्थ्यकर्मी, सुरक्षाकर्मी, अन्य सरकारी संयन्त्रको मनोबल राख्नु अत्यावश्यक छ भने सरकारका, स्वास्थ्यकर्मी, सुरक्षाकर्मीलगायतका क्रियाकलापलाई सकारात्मक स्वरुप दिएर जनतालाई सुसूचित गर्ने जिम्मेवारी राज्यको चौथो अङ्गको भूमिकालाई कम आँक्न सकिन्न ।

यो परिस्थितिको सामना गर्न आमजनताले आफ्ना क्रियाकलापलाई नियमित गर्ने, सुरक्षित हिसाबले आफ्ना क्रियाकलापलाई सीमित गर्ने, केही समयका लागि अनुशासित बनेर घरभित्रै बस्ने र सरकार र स्वास्थ्यकर्मी, सुरक्षाकर्मीको सुझाव मानेर जिम्मेवार बन्नु नै हाम्रो आज र भोलिलाई सुरक्षित पार्ने बुद्धिमत्तापूर्ण कदम हुन जानेछ ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, चैत २०, २०७६ ११:४२