अरे हो ! ‘सुन रे सियाराम’

A+ A A-

‘सँगै सहर जाउँ भन्दा रोएर मान्दै मानिनस्,
भगाई दूर देश लैजान कहिल्यै जान्दै जानिनस्’
– श्रवण मुकारुङ

गाउँमा छुटेको प्रेमी सम्झिदै शहरमा गीत गाउँछे एक कमलरी ।

शहरको कोलाहलमा गाउँ र प्रेमीको सम्झनाले उसलाई बिथोलिरहन्छ । बिथोलिरहने सम्झनाको फेर समाउँदै ऊ गुनासो गर्दै भन्छे, ‘अब एक्लै खेत खन, एक्लै माँघी मान ।’

माया गरेको प्रेमी, बालापन बितेको गाउँ सधैँ उसको सम्झनामा आईरहन्छन, तरपनि उ गाउँ जान सक्दिन् । गाउँबाट छुटेर आउने बेलामा प्रेमिले आफ्नो हात नथामेको गुनासो पनि उ गीतमा सुनाउँछे ।

प्रेमीको न्यानो आलिंगन सम्झिदै प्रेमिका दुःखेसो पोख्छे । दुर कतै गाउँमा आफ्नो प्रेमी छाडेर आएकी कमलरी युवतीलाई जीवन बाध्यात्मक लाग्न थाल्यो । त्यसैले त उ भन्छे, ‘आँसुको इनार जमे नि प्यार मेरो सच्चा छ ।’ उसको पेटमा मालिकको बच्चा छ । तर, पनि उसलाई आफ्नो जिन्दगी अच्छा लाग्छ ? ‘जीवन मेरो अच्छा छ, पेटमें मालिकको बच्चा छ ।’

यस्तै व्यथा समेटिएको कथा सुनाउने गीत हो, ‘सुन रे सियाराम’ । श्रवण मुकारुङले लेखेको यो गीत पहिलोपटक २०६९ सालमा पलेँटी श्रृखंलामा गाईएको थियो ।संगीतकार आभास र मुना पोख्रेल निरौलाको आवाजमा गाईएको यो गीतले कमलरीको कथा सुनाउँछ ।

२०६२/०६३ को जन आन्दोलनमा ‘बिसे नगर्चीको बयान’ ले आन्दोलन चर्काएका मुकारुङलाई कमलरी आन्दोलनमा पनि यसरी नै सहयोग गर्नुथियो ।

नेपाली समाजका ग्राउण्ड जिरो समस्यालाई साहित्यमा उतार्ने मुकारुङलाई कमलरी प्रथाले चसक्कै छोयो । त्यहीं भएर उनले लेखे, कमलरी प्रथाको चपेटामा प्रेम वियोग भोगेकी महिलाको कथा ।

पूर्वि तराई र पश्चिमका थारु समुदायका महिलालाई सानो उमेरमै कमलरीको रुपमा सहर ल्याएर काम लगाउने गरिन्थ्यो । सहर आउँदा गाउँठाउँ छुट्थ्यो, साथीभाई छुट्थे, प्रेमी छुट्थे, परिवार छुट्थ्यो ।

सबै चिज गाउँमा छाडेर आउनेको मनमा के बित्दो हो ? यही प्रश्नले मुटु बिझाएपछि मुकारुङले लेखे ‘सुन रे सियाराम’ । औपचारिक रुपमा २०५६ सालमै कमलरी प्रथा उन्मूलन भएपनि मुकारुङले गीत लेख्ने समयमा कमैया तथा कमलरी आन्दोलनले देशमा चर्को रुप लिएको थियो ।

२०६२/०६३ को जन आन्दोलनमा ‘बिसे नगर्चीको बयान’ ले आन्दोलन चर्काएका मुकारुङलाई कमलरी आन्दोलनमा पनि यसरी नै सहयोग गर्नुथियो ।

‘त्यो आन्दोलनमा आफ्नो पक्षबाट के गर्नसक्छु ? उनीहरुले पहिचान, अधिकार र न्याय माग्दा कसरी त्यसमा सहयोग गर्न सकिन्छ ? भन्ने प्रश्नले मलाई बारम्बार प्रहार गरिरहयो,’ मुकारुङले भने ।

गीतकार श्रवण मुकारुङले आफ्नो गीत ‘सुन रे सियाराम’ मा कमलरीको आवाजमा महिलाले भोग्नुपर्ने बाध्यता चित्रण गरेकाछन् । उनकै भाषामा भन्ने हो भने, गाउँबाट सहर आउनु भनेको आफ्नो ठाउँ छोडेर आउनु हो ।

त्यो क्षण सम्झिदैं मुकारुङ भन्छन्, ‘सुनाएपछि जे प्रतिक्रिया आयो, त्यसले मलाई पनि स्तब्ध बनाईदियो ।’

घर छाडेर बाहिर काम गर्न जाने चलन कुनै समय कमलरी र कमैयामा मात्र सिमित थियो । तर, अहिले यसको रूप परिवर्तन भएको छ ।

अहिले यो वैदेशिक रोजगारीको रुपमा हरेक नेपालीको घरमा छिरेको छ । मुकारुङ भन्छन्, ‘नेपालबाट बाहिर काम गर्न जाने महिलाको अवस्था निकै विकराल छ । बाहिर गएर आउदा अनेक समस्या बोकेर आउछन् ।’

हिजो गाउँबाट सहर आउने ‘कमलरीहरु’ आज देश बाहिर गईरहेकाछन् । मालिकबाट हिँसा भोग्नेले आज आफ्नो विभिन्न ठाउँमा पीडा पाईरहेका छन् ।

‘कमलरी’को आवाजमा महिलाले भोगिरहेको वर्तमान समयमा पीडा सुनाउने प्रयास गरिएको बताउँछन मुकारुङ । मुकारुङ भन्छन्, ‘विदेशबाट आउँदा आफ्नो पेटमा नासो लिएर आएका हुन्छन् कतिपय महिलाहरु । दैनिक पत्रपत्रिका, समाचारमा सुन्छौं÷देख्छौं यस्ता कुराहरु ।’

हिजोका कमलरीको समस्या केही हदसम्म समाधान भएको छ । तर, महिलाहरुको पीडा अझै समाधान भएको छैन् ।

∞∞∞∞∞∞∞

‘पलेटी’ श्रृखंलामा ‘लाईभ’ गाईएको गीत अहिलेसम्म पनि औपचारीक रुपमा रेकर्डिङ गरिएको छैन । कार्यक्रममा गाईएको गीतलाई नै संगीतकार आभासले ‘युट्युव’मा राखेका छन् । पलेटीमा जब गीत गाउन थालियो, उपस्थित धेरैका आँखा रसाएको सम्झिन्छन मुकारुङ ।

कति ठाउँमा उनले गीतलाई कविता जस्तै वाचन गरेकाछन् । २०७२ सालको अन्तिममा मुकारुङ दाङमा भएको थारु महोत्सवमा पुगेका थिए, विशेष अतिथिको रूपमा । महोत्सवमा अधिकांश पूर्व कमलरी थिए । ‘त्यहाँ म दोधारमा परें,’ मुकारुङ भन्छन, ‘त्यहाँ मलाई यही गीत सुनाउन भनियो ।’

आफूले निर्णय गर्न नसकेपछि उनले छेवैमा रहेका अर्का कवि विप्लव ढकाल र रावतलाई सोधे । ढकाल र रावतले पनि निर्णय सुनाउन सकेनन् । ‘उनीहरु पनि दोधारमा परे,’ मुकारुङले भने ।

अन्तिममा मुकारुङले गीत सुनाउने निधो गरे । ‘जे जस्तो भए पनि सुनाउँछु भनेर गीत सुनाएँ,’ त्यो क्षण सम्झिदैं मुकारुङ भन्छन्, ‘सुनाएपछि जे प्रतिक्रिया आयो, त्यसले मलाई पनि स्तब्ध बनाईदियो ।’

भएको के थियो भने, मुकारुङले गीत सुनाएपछि लामो समयसम्म महोत्सव तालीको गडगडाहटले गुञ्जियो । महोत्सवमा उपस्थित पूर्व कमलरी मात्रै होईन अन्य मानिसका आँखा पनि रसाए । महोत्वसको वातावरणमा मौन बन्यो ।

बिसे नगर्चीको बयान कविताबाट आन्दोलनको आँधी सिर्जना गरेका मुकारुङले त्यस्तै आँधी महसुस गरे । तर, मौनताको भाषामा ।

हेर्नुहाेस् गीत सुन रे सियाराम