टुँडिखेलदेखि सिंहदरबारसम्म गुञ्जाउने ‘आईएसएस’

A+ A A-

‘आईएसएस ! हां ! आपका कार्ड देखाइए’, सुरेशरत्न शाक्यले आईएसएसबाट हो भन्दा भारतीय दूतावासका कर्मचारी तर्सिए ।

जब उनले आफ्नो कार्ड देखाए, तब दूतावासका कर्मचारी चकित पर्दै हाँस्न थाले ।

‘ओ अच्छा है !’, शाक्य त्यो दिन सम्झिएर फेरि हाँस्छन् ।

आईएसएस आतङ्कवादी सङ्गठनसँग मिल्दोजुल्दो नाम भएर दूतावासका कर्मचारी झस्किएका हुन् । दूतावासका प्रतिनिधि मात्र होइन, अरू पनि ‘आईएसएस !’ भनेर सोचमग्न हुन्छन् ।

०००

ऐतिहासिक स्थान लगनटोल । पुरानो नेवा वस्ती । वरिपरि शिलालेख, बौद्ध चैत्य, शिवलिंग, विष्णुलगायत विभिन्न देवदेवीका मूर्तिहरू । अझै पनि पुराना घरहरू भेटिन्छन् त्यहाँ । त्यही टोलमा छ, आईएसएसको कार्यालय ।

शाक्यका ३ पुस्ताले यही कर्ममा जीवन बिताएका रहेछन् । २००४ सालदेखिको आईएसएसको इतिहासका पाना संस्थापक सुरेश शाक्यले एकपछि अर्को गर्दै यसरी पल्टाउँदै गए ।

के हो आईएसएस ?

आईएसएस कुनै संघसङ्गठन होइन । इन्टरनेसनल साउण्ड सर्भिसेजलाई छोटकरीमा आईएसएस भनिएको हो ।

‘आईएसएस नाम नै किन ?’

‘अन्तर्राष्ट्रियस्तरको बनाउन इन्टरनेसनल साउण्ड सर्भिसेज राखिएको हो’, सुरेश भन्छन्, ‘पूरा नाम भन्न लामो भएर छोटोमा बुझ्न सजिलो होस् भनेर आईएसएस राखिएको हो । तर, आतंकवादी सङ्गठन हो ? भनेर धेरैले प्रश्न गर्छन् ।’

यसरी भयो आईएसएसको सुरुवात

सुरेशका बुबा अष्टरत्न शाक्य इलेक्ट्रोनिक्समा रुचि राख्थे । रेडियो कसरी बन्छ ? रेडियोेमा कसरी मान्छे बोल्छन् ? उनलाई उत्सुकता जाग्यो अनि रेडियो सिक्न उनी भारत गए ।

२००४ सालमा भारत गएका उनले रेडियो बनाउन सिकेर नेपाल फर्किए । नेपाल फर्किएर उनले आफ्ना दाजुभाइहरूलाई पनि रेडियो बनाउन सिकाए ।

त्यसपछि दाजुभाइहरू मिलेर ‘भ्वाइस अफ रेडियो’ साउण्ड सिस्टम सुरु गरेका थिए । उनीहरूले न्यूरोडमै रेडियो पसल पनि खोले ।

‘बुबा र काकाहरूले गरेको सङ्र्घष नै प्रेरणाको स्रोत हो’, सुरेश भन्छन् ।

प्रजातन्त्रदेखि गणतन्त्रसम्मको साक्षी

२००७ सालमा प्रजातन्त्रका लागि नेपाली कांग्रेसको नेतृत्वमा देशमा आन्दोलन चलेको थियो । टोलटोल, गाउँगाउँ, वस्तीवस्तीमा ‘प्रजातन्त्र जिन्दावाद... ! जिन्दावाद... !’ नारा घन्किएको थियो ।

अन्ततः २००७ सालमै प्रजातन्त्र स्थापना भयो । तत्कालीन राजा त्रिभुवनले टुँडिखेलमा सम्बोधन गर्ने भए । त्यसका लागि सम्पूर्ण साउण्ड सिस्टमको जिम्मा शाक्य परिवारले नै पायो ।

४ दाजुभाइले रातारात ब्याट्री, तार जोडेर टुँडिखेल पुर्‍याए । र, राजा त्रिभुवनको सम्बोधनले टुँडिखेल घन्कियो ।

पछि तत्कालीन राजा वीरेन्द्रले त धेरै पटक आईएसएसको साउण्डबाट भाषण गरे ।

आईएसएसको कार्यालय छिर्नेवित्तिकै भित्तामा राजादेखि प्रधानमन्त्री, नेताले गरेका भाषण र कालकारहरूको प्रस्तुतिको फोटो टाँसिएको छ । राजा महेन्द्र र वीरेन्द्रले सम्बोधन गरेको तस्बीर अहिले पनि शाक्य परिवारसँग छ ।

एउटा सुन्दर सङ्ग्रहालयको आभास दिलाउँछ आईएसएसको कार्यालयले ।

कांग्रेसका संसथापक नेता बीपी कोइराला, गणेशमान सिंहदेखि अहिलेका सभापति शेरबहादुर देउवासम्म सबै शीर्ष नेताले आईएसएसकै साउण्ड सिस्टमबाट भाषण गरेका छन् ।

त्यस्तै, कम्युनिस्टका मदन भण्डारीदेखि अहिलेका केपी ओली र प्रचण्डलेसमेतले कयौं पटक यही साउण्ड सिस्टमबाट आफ्नो आवाज जनताको माझ पुर्‍याएका छन् ।

देशको राजनीतिक इतिहाससँगै जोडिएको छ, आईएसएसको गौरव गाथा पनि ।

विदेशमा समेत चर्चा

तत्कालीन चिनियाँ प्रधानमन्त्री चाउ एन लाई २०१७ सालमा नेपाल आएका थिए । चाउ एन लाईले पनि आईएसएसकै माइकबाट सम्बोधन गरेका थिए ।

चाउ एन लाई र बीपीले सम्बोधन गरेको फोटो सुरेशले अहिले पनि मोबाइलमै राखेका रहेछन् । उनले त्यो ‘ब्ल्याक एण्ड ह्वाइट’ फोटो देखाउँदै भने, ‘यो त ऐतिहासिक फोटो हो नि !’

सुरेश फोटो हेरेरै मख्ख पर्छन् ।

भारतका शीर्ष नेताहरू नेपाल आउँदा आईएसएसकै माइकबाट भाषण गरेका छन् । कतिको त नामसमेत उनले बिर्सिसके । कति उनको स्मृतिमा अझै कैद छन् ।

दललाई प्रतिबन्ध लगाउँदाका दुःख

देशको राजनीतिक परिवर्तनको साक्षीसमेत बनेको आईएसएसले दर्बिलो इतिहास रचेको छ । निर्दलीय पञ्चायतकालमा तत्कालीन राजाहरूले दलहरूलाई प्रतिबन्ध लगाउँथे ।

त्यसको निशानामा आईएसएस पनि पर्ने गरेको थियो । पार्टीका नेताहरूले राजपरिवारका विरुद्ध बोल्दा माइक प्रहरीले जफत गरेको थियो ।

प्रयोग गर्न किन दिएको ? भनेर तत्कालीन सरकारले उनीहरूको सामग्री जफत गर्ने गरेको थियो । सामान लिन जाँदा प्रशासनले दुःख दिएको दिन स्मरण गर्छन् सुरेश ।

२००७ सालदेखि २०६२/०६३ को दोस्रो जनआन्दोलनसम्म आईएसएसकै साउण्ड सिस्टम दलहरूले प्रयोग गरेका थिए ।

द्वन्द्वमा आईएसएलाई छुट

द्वन्दको समयमा माओवादीको बन्दमा अरूको गाडी बन्द हुन्थ्यो तर आईएसएसको गाडीलाई माओवादीले अवारोध गर्दैनथे । ‘द्वन्द्वको समयमा हाम्रो गाडी निर्बाध चलाएका थियौँ’, सुरेशले भने, ‘अरू गाडी चल्न पाउँदैनथे ।’

कति पटक मओवादीहरूले पनि आईएसएसकै स्पिकर प्रयोग गरेका थिए ।

स्टाफमाथि आक्रमण

२०३६ सालमा त्रिचन्द्र क्याम्पसमा कार्यक्रम थियो । कार्यक्रममा नेविसंघ र अखिलको झडप भयो । आईएसएसकै साउण्ड सिस्टम कार्यक्रममा प्रयोग गरिएको थियो । २ पक्षबीच ठूलो झडप भयो ।

झडपका क्रममा उनका स्टाफको टाउकोमा गहिरो चोट लाग्यो । शल्यक्रिया नै गर्नुपर्‍यो ।

स्टाफको टाउकोमा चोट लाग्दा सुरेशको मनमा पनि चोट लाग्यो ।

‘ओहो ! धन्न ज्यान जोगियो’, सम्झिँदा पनि झसङ्ग हुन्छन् उनी ।

साउण्डमा काम नै नगर्ने सोच बनाए सुरेशले ।

त्यस्तै, वीरेन्द्र अन्तर्राष्ट्रिय सम्मेलन केन्द्र (बीआईसीसी) अर्थात् हालको संसद भवनमा भएको कार्यक्रममा भारतका चर्चित कलाकार थिए । भीड थियो । कोलाहल थियो । धेरै हल्ला भएपछि कार्यक्रम नै नगर्ने आयोजकले भनेपछि भीडको निशानामा साउण्ड सिस्टम पर्‍यो । १० लाख रुपैयाँ बराबरको क्षति भयो ।

स्टाफको टाउकोमा गहिरो चोट र सामानमा क्षति भएपछि शाक्य परिवारले ठूला कार्यक्रमबाट हात झिक्यो ।

अनि बुबाको पथमा

बुबाले सामान्य तवरले साउण्ड सिस्टमको विकास गरेका थिए । सुरेश पनि एसएलसीपछि बुबाकै रेडियो पसलमा बस्थे । एसलसी दिएर बसेका सुरेश बुबाले रेडियो बनाएको हेर्थे ।

कसरी साउण्ड चलेको होला ? कसरी ठूलो आवाज आउँछ ? भनेर चाख दिएर हेर्थे । उनलाई पनि साउण्डले नै तान्यो ।

२०४८ सालमा सुरेशका बुबाको मृत्यु भयो । बुबाको मृत्युपछि सम्पूर्ण जिम्मेवारी सुरेशको काँधमा आयो ।

उनी बुबाको पथमा लम्किए ।

स्टाफको प्रोत्साहन

सामान्य तवरले नै रेडियो पसल चल्दै थियो । एक दिन स्टाफले सुरेशलाई भने, ‘एक पटक साउण्ड सिस्टममै दह्रोसँग काम गरौँ ।’

त्यसपछि सुरेश सोच्न थाले । स्टाफको सल्लाहलाई मान्दै साउण्ड सिस्टममा काम गर्ने उनले निर्णय गरे ।

स्टाफको प्रोत्साहनले नै उनी उत्साहित भए ।

भित्र्याए स्पिकर

नेपालमा ‘ईभी स्पिकर’ थिएन । २०४८ सालमा ३ लाख ५० हजार रुपैयाँमा पहिलो पटक २ वटा स्पिकर उनले ल्याए । ती स्पिकरले टुँडिखेल थर्किन्थ्यो । पीभी मिक्सर पनि ल्याए । धेरैले त्यसको साउण्ड रुचाए । उनी झन हौसिए ।

पहिलो पटक महँगोमा ल्याएको स्पिकर । राम्रोसँग चलाउन जानेका थिएनन् । २०५० सालमा चाबहिलमा कन्सर्ट थियो । माइकबाट तीखो आवाज आयो । बेस आवाज आएन । तार नै जोड्न मिलेको रहेनछ । यद्यपि, धेरैले राम्रो प्रतिक्रिया दिए । त्यसपछि हो, आईएससको चर्चा बढेको ।

ठूला कन्सर्टमा आईएसएस

राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रियस्तरका संस्कृतिक कार्यक्रममा पनि आईएसएसकै साउण्ड सिस्टम प्रयोग धेरै गरिन्छ । नारायण गोपालदेखि अहिलेका चर्चित गायक/गायिकाले आईएसएसकै माइकमा गाएका छन् । नेपाल आउँदा विदेशी कलाकारको रोजाइमा समेत आईएसएस नै पर्ने गरेको छ ।

‘पहिले विदेशी कलाकारले आफ्नै देशबाट साउण्ड सिस्टम बोकेर आउँथे । अहिले हाम्रै साउण्ड सिस्टम प्रयोग गर्ने गरिएको छ । विदेशबाट नै साउण्ड सिस्टम ल्याउँदा आयोजकलाई महँगो पर्थ्यो । अहिले आर्थिक भार कम भएको छ’, सुरेश भन्छन् ।

कार्यक्रम चल्दाचल्दै बिग्रिएमा तत्काल अर्को साउण्ड सिस्टम हुने र आवाज पनि राम्रो आउने भएकाले आयोजकको रोजाइमा आईएसएस साउण्ड नै पर्ने गरेको छ ।

नेपथ्य व्याण्डले त देशको जुनसुकै कुनामा हुने कन्सर्टमा आईएसएसकै साउण्ड सिस्टम लैजाने गरेको छ । ‘अहिलेसम्म नेपथ्यले हाम्रोबाहेक अरूको प्रयोग गरेको छैन’, सुरेश भन्छन्, ‘साउण्ड क्वालिटी र नयाँ प्रविधि भएकाले पनि हो ।’

सरकारको रोजाइमा पनि आर्ईएसएस

सरकारको रोजाइमा समेत आईएसएस नै पर्छ । सरकारले गर्ने राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय कार्यक्रम तथा खेलकुद प्रतियोगितामा आईएसएसलाई नै रोज्ने गरेको छ । निजी क्षेत्रबाट हुने कार्यक्रम पनि उत्तिकै छ ।

‘दिनमै ४–५ वटा कार्यक्रम गर्न सक्छौँ’, उनले भने, ‘सरकारले गर्ने धेरै कार्यक्रममा हाम्रै साउण्ड सिस्टम प्रयोग गर्ने गरेको छ । साग गेममा समेत सबै साउण्डको व्यवस्था हामीले नै गरेका हौँ ।’

तेस्रो पुस्ता पनि साउण्डमै

सुरेशका बुबाले सुरु गरेको साउण्ड सिस्टमको कर्ममा नातिहरू पनि लागेका छन् । विश्वमा नयाँनयाँ प्रविधिको विकासँगै साउण्डमा पनि नयाँनयाँ आयाम थपिँदै गयो । सुरेशका छोराले पनि यही बाटोलाई रोजे अनि छोरालाई साउण्ड इन्जिनियरिङ पढाउन बेलायत पठाए ।

११ लाख रुपैयाँ खर्च गरेर छोरालाई सन् २०११ मा साउण्ड इन्जिनियरिङ पढ्न पठाए । छोराले इन्जिनियरिङ पूरा गरेर आएपछि आईएसएसको नेतृत्व लिएका छन् । अहिले सुरेशका छोराहरूले नै धानेका छन् । बाहिरबाट रेखदेख भने सुरेशले गर्छन् ।

‘बुबाको भन्दा मेरो समयमा केही एड्भान्स भयो । छोराहरू पनि यही कर्ममा लागेका छन् । उनीहरूले पढेर नै काम सुरु गरेकाले झन् व्यवस्थित भएको छ । छोराहरूको साथले सजिलो भएको छ’, छोराहरूप्रति कृतज्ञ हुन्छन् सुरेश ।

४० जनालाई रोजगारी

सानोबाट सुरु गरेको आईएसएस आज अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा समेत चर्चा पाउने भएको छ । यसको फल त्यहाँ काम गर्ने स्टाफको पनि हो भन्ने लाग्छ सुरेशलाई ।

‘स्टाफको मिहिनेतले पनि यहाँसम्म आइपुगेका हौँ’, सुरेश भन्छन्, ‘अहिले ४० जनाले त प्रत्यक्ष काम पाएका छन् । यदि आईएसएस नभएको भए यी पनि विदेशै जानुपथ्र्यो । विदेश गएका पनि फर्किएर यही काम गर्न आएका छन्’, सुरेश भन्छन् ।

पैसा होइन, सम्मान नै सम्पति

सुरेशको कोठामा भएका छरपस्ट सम्मानपत्रहरू देखाउँदै सुरेश भन्छन्, ‘कमाएको सम्पति नै यही हो । जिन्दगी नै यसैमा बित्यो । यस कामबाट एउटा गाडीबाहेक अरू जोड्न सकेको छैन । बरु यही काम गरेर स्टाफले घर, जग्गा, गाडी, बाइक किनेका छन् । यसैमा खुसी छु’, सुरेश सेवाभाव प्रकट गर्छन् ।

साधारण जिन्दगी

न्यूरोडकै रैथाने उनी । अपुग थिएन खान लगाउन । दुःख नगरे पनि राम्रोसँग जिन्दगी चलाउन सक्थे सुरेशले । अहिले पनि आफूले कमाएको उनी दीन दुखीको सेवामा पनि खर्चन्छन् ।

कहिलेकाहीँ उनी निराश पनि हुन्छन् । जब स्पिकर मिक्सर बिग्रन्छन्, आयोजकले समयमा पैसा दिँदैनन्, त्यतिबेला बेकार गरेछु जस्तो पनि लाग्छ उनलाई । लाखौँ रुपैयाँ उनले अझै आयोजकबाट लिन बाँकी रहेछ ।

तर, बुबाले देखाएको बाटोलाई उनले छाड्न सकेका छैनन् ।

‘विचार ठूलो भएर मात्र के गर्नु, आमजनमा त्यो आवाज पुर्‍याउने त माइकले नै हो नि ! ती आवाजहरूलाई मासमा पुर्‍याउन नयाँ प्रविधिसहित छोराहरूले सुरु गरेका छन् । अब उनीहरूले सम्हाल्छन्’, सुरेश मुसुक्क मुस्कुराउँछन् ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन १७, २०७६ ०७:३९