दशनामी संन्यासीको जरो खोज्दा

A+ A A-

भाइ धनराज गिरी एउटा कार्यक्रममा गौर आएका बखत दशनामी संन्यासीका बारेमा कुरा चलेको थियो । दशनामी संन्यासीको अतीत कोट्याउन आग्रह गरेका थिए उनले । पहिले त मैले सामान्य रूपमा लिएँ र लेख्छु भनेको थिएँ तर यो जिम्मेवारी सतही किसिमले वहन गर्न मेरो मनले मानेको थिएन ।

दशनामी संन्यासीको विवेचना गर्न तम्सिनलाई मसँग आधार ग्रन्थ र ज्ञान थिएन । झल्याँस्स सम्झिएको थिएँ नेपालगञ्जका भाइ खगेन्द्र गिरी ‘कोपिला’लाई । फोनमा भएको कुराकानीमा ‘दशनामी दर्शन’ स्मारिकाको कुरा चलेको थियो । केही सूत्र पाइन्छ कि भनी पठाउन आग्रह गरेँ ।

मेरो आग्रहलाई हृदयङ्गम गरी खगेन्द्रले पठाइदिएको स्मारिका गहिरिएर मैले गौरमा नै पढेको हुँ ।

हिन्दु वर्णाश्रम व्यवस्थामा रहेका ४ वर्णमा संन्यासीको स्थान खोई कहाँ छ ? मैले पाउन सकिनँ बरु संन्यासीको आश्रम त आर्यहरूको वानप्रस्थपछिको आश्रममा भने छ । यसै कुरामा घोत्लिँदै सो स्मारिकामा रहेका खगेन्द्र गिरी ‘कोपिला’, वसन्तराज गिरी, हरिलाल गिरी, प्रचण्डविक्रम भारती, राघवकुमार पुरी, पूर्णदेव गिरी, सुदीप गिरी र आनन्द गिरी ‘गोश्वामी’का लेखहरू गहिरिएर पुन: अध्ययन गरेँ ।

सम्पूर्ण लेख रचना राम्रो लाग्यो तर जुन कुराको खोजीमा म थिएँ, त्यो पाउन सकिनँ । दशनामी संन्यासीको उत्पत्ति कहिले भएको हो ? यो जातिको अस्तित्त्व वैदिककालमा थियो कि थिएन ? यसका बारेमा थाहा पाउन चाहन्थेँ ।

भन्न सक्छु, संन्यासी वर्णाश्रम लागू हुनुपूर्व थियो तर यो जातिको रूपमा अस्तित्वमा भने थिएन, कर्मको आधारमा पुजनीय भने थियो ।

यज्ञ विधानभन्दा टाढा रही कर्मलाई श्रेष्ठ मानी व्यावहारिक शिक्षा दिने गर्थे संन्यासीहरू । संन्यास एउटा कर्म थियो– व्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थझैँ संन्यास पनि– यो वैदिक कुरा हो । वैदिककालमा व्राह्मण, क्षत्रीय, वैश्य र शूद्र जातिवाचक नाम नभएर कर्मवाचक थिए ।

प्रश्न उठ्न सक्छ कि वैदिककालमा संन्यासी कुन वर्गमा पथ्र्यो ? कर्मलाई प्रधानता दिने समाजमा संन्यासी (दशनामी)को आफ्नो छुट्टै पहिचान थियो । यसो भनौँ, संन्यासीका थरहरू गिरी, विर्त, सागर, वन, अरण्य, तीर्थ, आश्रम, पुरी, भारती र सरस्वती स्थान विशेषको आधारमा वैदिककालदेखि चलिआएको भन्दा गहन अध्ययन गरेकाहरू सन्तुष्ट हुन सक्छन् ।

हुन सक्छन् गिरि (हिमाल, टाकुरा)देखि सागर (समुद्र)सम्म बसोवास गर्ने संन्यास धारण गरेका विद्वान्, जसले आर्य संस्कार र विचार प्रसारित गरे, तिनीहरू नै दशनामीका पुर्खा हुन् । यस्तो हुन पनि सक्छ, स्थान विशेषलाई संन्यासीले थरको रूपमा अङ्गीकार गरे ।

तर, संन्यासीको प्रारम्भ शङ्कराचार्यको पालादेखि भने होइन । व्राह्मणहरूको यज्ञवादले साधारण जनताको जीवन दुरुह भएपछि सिद्धार्थ गौतमले मध्यमार्ग निकालेका हुँदा उनले चलाएको बुद्ध धर्मले व्यापकता पाएपछि प्राचीन आर्य धर्म दिन प्रति दिन क्षय हुँदै जान थाल्यो । आर्य धर्ममा केही क्षेपक गरी सुधार गरेको हुँदा वर्तमान हिन्दु समाजमा शङ्कराचार्य पुज्य हुन पुगेका हुन् ।

प्रारम्भमा संन्यासी जाति नभएर कर्ममा लिप्त हुनेको पद थियो । आर्य व्यवस्थामा भएको अजङ्गको परिवर्तनले यो पद आज जातिको रूपमा रहेको छ । अथवा संन्यासीहरूका थरहरू प्राचीन हुन् कि शङ्कराचार्यले तोकिदिएबमोजिका कायम रहन गएको हो ?

यहाँ एउटा कुरा लेख्न मन लाग्यो । कुन स्वार्थको वशमा परेर हो कतिपयले नाथ सम्प्रदायलाई पनि साथमै राखी ‘गोश्वामी संन्यासी सम्प्रदाय’लाई अघि सारेर दशनामीको इतिहास नै लोप बनाउनेतर्फ उन्मुख छन् ।

भरतपुर– १०, चितवनका केदारनाथ खनाल पनि संन्यासी र नाथ सम्प्रदायबीचको तात्त्विक भिन्नता पहिचान गर्न असमर्थ हुनुभएको पाएँ ।

उहाँले साहित्यिक पत्रिका ‘अभिव्यञ्जना’को २०६० वैशाख अंकमा ‘फेरीको फलाको : नेपाली संस्कृतिको एउटा पाटो’ शीर्षकमा दशनामी संन्यासी र बाह्रपन्थी नाथ सम्प्रदायलाई एउटै भएको देखाउन खोज्नुभएको छ । वडो मिहिनेतपूर्वक लेखिएको उक्त लेखमा दशनामी संन्यासीको थर भनेर कश्यप र नन्दलाई समावेश गर्नुभएको छ । हठयोगमा विश्वास गर्ने नाथ योगीहरू पञ्चमकारका पक्षधर हुन् भनी लेख्नुभएको छ ।

नेपाली नाथ योगीहरूको राम्रो जानकारी पाइन्छ उक्त लेख पढ्दा । लोप हुन लागेको फेरी लाउने संस्कृतिको महत्त्व देखाउनुभएको छ । संन्यासी र योगीबीचको भिन्नता उहाँले देख्न नसक्नुभएकामा भने मेरो विमति छ ।

संन्यासी र नाथ सम्प्रदायलाई साथसाथै बोकेर हिँड्दा वैदिक इतिहासमा हुँदै नभएको ‘गोश्वामी’ स्थापित भई स्वार्थहरूको जञ्जाल बन्न पुग्छ । हो, आज दिनहुँ जातीय उँच नीचको पर्खाल ढल्दै छ ।

म जातीय छुवाछुतसमेत मान्दिनँ, सबै मानव एउटै हो भन्छु । व्यवहारमा पनि त्यही देखाउँदै आएको छु । तर, जातीय इतिहास खोज्ने सवालमा प्रक्षेपणलाई कदापि स्वीकार्न सक्दिनँ ।

अहिले संन्यासी र नाथ सम्प्रदाय आपसमा घुलमिल भएका छन्, यो राम्रो हो । प्रस्तुत लेखमा नाथ सम्प्रदायका बारेमा केही बोल्दिनँ, दुवै शिवमार्गी भए पनि शिवको स्वरूपलाई बुझ्ने, पुज्ने मामलामा भने भिन्नता रहेको देखेको छु ।

संन्यासीहरूका थरहरू कसरी रहन गएका हुन्, यसको एतिहासिक पृष्ठभूमि कस्तो छ, त्यसका बारेमा लेख्नेछु ।

शङ्कराचार्यले स्थापना गर्नुभएका पीठहरूका बारेमा उहाँका शिष्य र शिष्य परम्पराका बारेमा आमजाति भाइको धारणासँग मेरो धारणा पनि मिल्छ । प्रमाणको उपयोग गरेर विद्वानहरूले दशनामी संन्यासीहरूको सही इतिहास लेखियोस्, इतिहास अशुद्ध नहोस् भनी भविष्यका इतिहासवीरहरूलाई सचेत गराउन यो लेख अघि बढाउँदै छु ।

१. गिरी

दशनामी समाजमा करिब ९० प्रतिशतभन्दा बढी संख्या गिरीहरूकै देखिन्छ । कतिपय दशनामी जस्तै : पर्वत, अरण्य, सरस्वती आदिले आफ्नो वास्तविक थर नलेखी सजिलोका लागि गिरी लेख्ने गरेका पाएको छु । सोच्ने हो भने आर्य संस्कृतिका विद्वानहरू, जो पहाडको कन्दरामा हिमालमा जान्थे, रहन्थे, तिनीहरूका सन्तान नै कालान्तरमा गिरी भए ।

निश्चय नै तपश्वी आर्य संन्यासीहरूको नाम पाएर धौलागिरि, पूर्णागिरि आदि आज अजर अमर बनेका छन् ।

२. वन

वानप्रस्थहरूका लागि वैदिक आर्यहरू वन जाने गर्थे । वनमा बसी आफूले जीवनभर आर्जन गरेको शस्त्र–शास्त्रसम्बन्धी ज्ञान व्रह्मचारी शिष्यहरूलाई सिकाउने गर्थे ताकि आर्यमा लडाकाहरूको कमी हुन नपाओस् साथै आर्य संस्कार लोप नहोस् ।

सौम्य भावसाथ वानप्रस्थी आचार्यहरूले सिकाउने गरेको प्रमाण पर्याप्त पाइन्छ । यो भारतवर्षको आफ्नै विशिष्ट परम्परा थियो ।

वनलाई पाठशालाको रूपमा अगाडि बढाएको ठाउँमा पक्कै पनि सुविधा थिएन, मर्यादा थियो । अभावमा खारिएर, कष्ट सहेर ज्ञान आर्जन गरी आर्य युवाहरू आफ्ना कर्म निर्वाह गर्न ग्राम फर्किन्थे ।

वनमा रमेका आचार्यहरूका सन्तानले कालान्तरमा आफ्नो पहिचान गराउन नामका पछाडि ‘वन’ लेख्न थाले । थर कर्मविशेष, स्थानविशेष हुने गर्छ । ‘वन’ थर पक्कै प्राचीन हो, आर्य सभ्यताझैँ ।

३. पर्वत

नारदका समकालीन फिरन्ते एक जना ऋषि पाउँछौँ– पर्वत । प्रकृतिमा नै रम्न थालेपछि पर्वत ऋषि देवले समाजमा नारदजति ख्याती पाउन सकेनन् । पुराणहरूमा नाग जातिका समकक्षी पर्वत जाति पनि पाउँछौँ । अर्को प्रसंग पार्वतीका बुबा पर्वतहरूका राजा हिमालय पनि त दशनामी संन्यासीमध्येकै पर्वत थिए ।

महाकवि कालीदासकृत ‘कुमार संभव’ महाकाव्य, सप्तर्गी श्लोक सातौँमा भनिएको छ–
सा गौरसिद्धार्थ निवेशवदिदूर्वा–प्रगलै: प्रतिभिन्न शोभम् ।
निर्नामिकोशेयमुपात्तबाणमभ्यङ्गनेपथ्यलंचकार ।।

र, ‘मनुस्मृति’को तेस्रो अध्यायको श्लोक चवालीसौँमा छ–
शर: क्षत्रिया ग्राह्य: प्रतोदो वैश्य कन्यया ।
वसनस्य दशा ग्राह्या शदूयात्कृष्ट्रवेदने ।।

यसबाट थाहा हुन्छ कि हिमालय पर्वतकी पुत्री पार्वतीलाई क्षत्रीय मानिएको छ । मनुस्मृतिमा राज्य सञ्चालन गर्ने दशनामी संन्यासीका ‘पर्वत’लाई क्षत्रीय भनिए पनि ज्ञान प्रसारण गर्ने संन्यासीहरूका बारे भने मौन छ ।

४. अरण्य

दक्षिण भारतमा वनलाई अरण्य भन्ने गरिन्छ । आर्य भूमि विस्तार गरिँदा अनार्यहरू भागेर अरण्य गई लुक्ने र त्यहीँबाट आक्रमण गर्ने गर्थे ।

कतिपय आर्यहरू धर्म, संस्कार, आचरण, अपराधका कारण दण्डित पनि हुने गर्थे । त्यस्ता पनि दण्डबाट बच्न अरण्यमा गई बस्न थालेका थिए ।

दण्ड पाएकाहरूलाई पनि दण्ड स्वरूप वनवास निमित्त अरण्यमा पठाइन्थ्यो । मर्यादा पुरुषोतम राम पनि १४ वर्षको वनावासका लागि अरण्य गएको रामकथामा उल्लेख छ ।

राम अरण्य पुग्दा उनले त्यहाँ आश्रम सञ्चालन गरेर बसेका आर्य दर्शन प्रसारण गरिरहेका संन्यासीहरूलाई भेटेको प्रमाण महाकाव्य ‘रामायण’मा पनि छ ।

यो मैले भनेको होइन, अरण्यमा रहेका संन्यासीहरूलाई अरण्यवासी त्यतिखेर भन्ने गरिन्थ्यो । तर, यो निश्चित हो कि आजका अरण्य नामधारी दशनामी संन्यासी तिनै अरण्यवासीका आर्य ऋषिका सन्तान हुन् ।

५. सागर

विजय प्राप्त गर्दै आर्य संस्कृति प्रसार गर्दै हाम्रा आर्य पुर्खाहरूले सागरसम्म आर्य पताका फहराएका थिए । हो, तिनै आर्य पुर्खाहरू सागर (समुद्र) किनारामा बसी गुरुकुल स्थापना गरी भारतवर्षको रखवारी गर्थे । सीमामा शस्त्र र शास्त्रले आर्य संस्कृति र भूमिको रक्षा गर्थे ।

यति मात्र कहाँ हो र ! राम्रा नश्लका घोडा, गाई र भेडा पनि पालन गरी नश्ल सुधार गरेका थिए ।

हो, तिनै मिहिनेती, परिश्रमी, लगनपशल, दत्तचित्त भएका आर्य आचार्यहरूका सन्तानले कालान्तरमा ‘सागर’ लेख्न थाले ।

६. तीर्थ

धर्मिक स्थललाई तीर्थ पनि भनिन्छ । धार्मिक स्थल (तीर्थ)मा भगवानको पूजा गर्ने गर्थे संन्यासीहरू । पूजा मात्र गर्ने होइन, रेखदेख, स्याहार सुसार पनि गर्ने गर्थे ।

संन्यासीहरूले धार्मिक स्थललाई राम्रोसँग सञ्चालन गरी दूर देशसम्म सोको प्रतिष्ठा बढाएका थिए । संन्यासीहरूले कायम गरेको व्यवस्था अवलोकन गर्न मानिसहरू तीर्थ यात्रामा जाने गर्थे र गर्दै पनि छन् ।

संन्यासीहरूले सञ्चालन गरेका धार्मिक स्थल अरूहरूका भन्दा भिन्न हुन्थे । सेवा र कर्तव्य ठानेका संन्यासीहरू सामु एउटै लक्ष्य हुन्थ्यो, तीर्थयात्रुलाई कुनै कष्ट नहोस् । अर्कातिर संन्यासीइतरकहाँ भने व्यवस्था राम्रो थिएन अर्थात् हुने गर्दैनथ्यो । तर, म भन्न सक्छु कि भगवान र भक्तप्रतिको प्रेमले संन्यासीहरूको प्रतिष्ठा अहिलेसम्म कायम छ ।

त्यो स्थायी भाव प्रेम वितरण गर्नेहरूका सन्तान तीर्थ थरले प्रख्यात भए ।

७. आश्रम

आर्य पुर्खाहरू आश्रममा बसी प्रेम बाँड्ने गर्थे । आर्य ऋषि वा यसो भनौँ, गोत्रप्रवर्तक प्रत्येक ऋषिको आआफ्नै आश्रम भएका पाउँछौँ । तर, गोत्र प्रवर्तक ऋषिहरू प्रेममुक्त थिए ।

उनीहरूको सामाजिक जिम्मेवारी पछिल्लो समयमा भने नगण्य हुन गयो । आश्रममा बसेर आर्य संस्कृति र आर्य उत्थानका बारेमा विचरण गर्नु र राजाहरूलाई सही मार्ग दर्शन दिनु उनीहरूको कर्तव्य थियो । त्यही आश्रमवासी संन्यासी, जो भार्गव जमदग्निका सन्तति थिए, तिनले ‘आश्रम’लाई थरको रूपमा अपनाए ।

८. सरस्वती

सप्तसिन्धुको प्राचीन पवित्र नदी सरस्वती किनारमा आर्य सभ्यता पल्लवित भई फस्टाएको हो । तत्कालीन धेरै आर्यले सरस्वतीलाई आमाको रूपमा स्मरण गरेका थुप्रै ऋचाहरू वेदमा समेटिएका छन् ।

सरस्वती किनारमा आश्रम स्थापना गरी ज्ञानको ज्योति छरी आर्य संस्कार टिकाएकाहरूका सन्तान सरस्वती बन्न पुगे ।

९. पुरी

वैदिक साहित्यमा पुर र पुरी शब्द पर्याप्त पाइने गरेका छन् । पुरको अर्थ हो, ग्राम परिवेशबाट विकास भई शहरको रूप धारण गरेको स्थान । तर, पुरीचाहिँ मन्दिरको नामले ख्यातनामा कमाएको ठाउँ ।

मेरो अनुमान छ कि त्यस्ता ख्यातनामा मन्दिरमा रहेका पुजारीहरूले अपनाएको थर बन्न गयो पुरी । संन्यासी त्यसैलाई भनिन्छ, जो पुजारी बन्नुका अलावा ज्ञान प्रसारण गर्ने गर्छ ।

आज त पुरीको स्वरूपको कल्पना गर्न गाह्रो छ किनभने संरचना भत्किएको हुँदा अनुभव मात्र गर्न सकिन्छ । यसरी पुरीका बारेमा धारणा मात्र बनाउन सकिन्छ ।

यो सही धारणा हुन पनि सक्छ । धारणालाई लिएर अघि बढ्दा अतिसयोक्ति भने हुँदैन । कारण के भने यसमा काखा र पाखा गर्ने विचार आउँदैन । केहीप्रति धारणा नै नबनाउने हो भने जिम्मेवार कसरी बन्ने ?

लेखक जिम्मेवार हुन्छ आफ्नो लेखप्रति । तर, हामी जिम्मेवारी लादिएको ठान्छौँ । त्यसो सोचेमा साँच्चै नै यो बोझ बन्छ । जातिका बारेमा लेख्न बस्दा म यस्तो बोझ बोक्न चाहन्नँ ।

लेख्न खोजेको सत्य पनि लेख्न नसकिने हुन्छ र दशनामी संन्यासीप्रतिको मेरो जुन कर्तव्य छ, स्वतन्त्र लेखनको अभावमा फोस्रो आडम्बर मात्र बन्नेछ । आडम्बर त एक दिन समाप्त हुन्छ नै, तर संन्यासीको थर पुरी यस प्रकार कायम रहन गएको हो भन्दा कसैको अहित भने गर्दैन ।

१०. भारती

कुरो गम्भीर छ, भारतवर्ष नाम कसरी रहन गयो, विश्वामित्र र दिवोदासको कुल भरत थियो– साथै सकुन्तलापुत्र भरत पनि प्रतापी थियो ? यी २ मध्ये कुनै १ बाट सिंगै क्षेत्र भारतवर्ष कहलायो ? मैले भन्न खोजेको कुरो वैदिक भरत जनका सन्तान नै अहिलेका भारती हुन्, यो थर पछि कायम भएको भने होइन ।

थाहा हुन्छ कि जात विभाजनभन्दा पहिलेका आर्य पुर्खाहरू सज्जन थिए । पछि केही चलाख राजा र उनीहरूका मतियार पुरेतको विकृत मस्तिष्कले जात जातिको रेखा कोरियो । राज्य सञ्चालनमा कुनै सम्बन्ध नभएका तर सबैका पुजनीय संन्यासीतर्फ भने पवकृत मस्तिष्क भएकाहरूका आँखा पुग्न सकेनन् ।

आर्य भूमि भनेर चिनेने भारतमा संन्यासी दशनामीको मान मनितो व्राह्मणभन्दा माथि राखेको देखेको, पाएको छु । मलाई विष्मय हुन्छ– बौद्धकालपूर्व जतिखेर यज्ञ विधानले व्यापकता पाएको थियो, यज्ञबाट प्राप्त हुने धनको लोभमा धेरैजसो दशनामी संन्यासीहरू यञ गराउँदा गराउँदै व्राह्मण बन्न पुगे ।

म ती संन्यासीलाई अभिनन्दन गर्छु, जो आजपर्यन्त आफ्नै पहिचानमा छन् । संन्यास भनेको समुद्र हो । जसरी सम्पूर्ण रङ कालोमा बिलाउँछ, त्यसरी नै संन्यास कर्ममा आएपछि सम्पूर्ण पुरानो जातबाहेक बन्छ र संन्यासी बन्न पुग्छ ।

यो लेख ती सम्पूर्ण आफ्नो संस्कार टिकाइराखेका दशनामी संन्यासीप्रति समर्पित गर्छु । तर, यतिले मात्र हुँदैन । ‘कहीँ नभएको जात्रा हाँडीगाउँमा’ भनेझैँ दशनामी समाजमा बाह्र पन्थका नाथ सम्प्रदायलाई समावेश गरी भारतमा ‘गुसाई’बाट ‘गोश्वामी’ लेख्ने गरेकाहरूसँग मेरो विमति नरहे पनि, छोरीचेलीको सम्बन्ध चलाइएता पनि, जहाँ जातीय पहिचानको कुरो हुन्छ । ‘गोश्वामी दशनामी समाज’लाई आफ्नो हृदयदेखि स्वागत गर्न सक्दिनँ ।

अलिकति आफ्नै गनथन लेख्न मन लाग्यो । कुरो के भने १८ पुस २०६४ मा ८४ वर्षको उमेरमा ममतामयी आमा धनदेवी गिरीले नश्वर शरीर विसर्जन गरी दिगन्तमा विलीन हुनुभयो ।

दशनामी संन्यासीको संस्कारअनुसार समाधिसम्मको कार्य सम्पन्न गरे पनि त्यसपछिका विधिहरू आफूलाई थाहा हुँदाहुँदै पनि गर्न पारिवारिक र सामाजिक दबाबका कारण सकिएन । हाम्रा (दशनामीका) मृत आत्मा वैकुण्ठमा नभई शिवलोकमा वास गर्छन् । यस मान्यताअनुसार पिण्डको चलन संन्यासी समाजमा हुँदैन ।

पिण्डको सट्टामा मृत्यु भएको ३ दिन, ७ दिन र ११ दिनमा रोट काट्नुपर्छ । मान्छे मरेको तेह्रौँ दिनदेखि १ वर्षभित्र शङ्खढाल कर्म गर्नुपर्छ । यो शङ्खढाल विधि गर्नाले मृत आत्मा शिवलोक पुग्छ भन्ने विश्वास रहिआएको छ । शङ्खढाल विधि गरेपछि अन्य संस्कार मृत आत्माका लागि गर्न आवश्यक छैन ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन ३, २०७६ ११:००