गजल महोत्सव : अन्तर्य र उपलब्धि

A+ A A-

गत १५–१६ माघमा नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानको एकल पहलमा तथा राष्ट्रिय युवा परिषद्सँगको सहकार्यमा राष्ट्रिय गजल महोत्सव, २०७६ भव्यताका साथ सम्पन्न भएको छ ।

उक्त महोत्सव धेरै अर्थमा महत्त्वपूर्ण र ऐतिहासिक बन्यो । एक त नेपाली साहित्यमा गजल लेखनको आरम्भ भएको सवा सय वर्ष बढी भइसकेको सन्दर्भमा राज्यको आधिकारिक निकायबाट गजललाई अभिभावकत्व दिन सकिरहेको अवस्था थिएन । नेपाली भाषा, साहित्यको संवर्द्धन र प्रवर्द्धन अनि संरक्षण गर्ने आधिकारिक निकाय नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठान नै गजलप्रति उदासीन थियो ।

विगत डेढ दशकदेखि अनाममण्डलीलगायतका गजलसम्बद्ध संस्था र गजल अभियन्ताहरूले बारम्बार प्रज्ञाप्रतिष्ठानलाई साहित्यका अन्य विधालाई जसरी नै गजललाई पनि प्रतिष्ठानले अभिभावकत्व लिनुपर्छ भन्ने माग राख्दै र दबाब दिँदै आएका हुन् ।

तर पनि प्रतिष्ठान कानमा तेल हालेर नै बस्यो । एक पटक केही वर्षअघि प्रतिष्ठानसँगको सहकार्यमा अनाममण्डलीले राष्ट्रिय गजल महोत्सव गर्ने सन्दर्भ चल्यो । केही अगाडि पनि बढ्यो कुरा । गजलकार बूँद राना लोकसाहित्य विभाग प्रमुख हुनुहुन्थ्यो, डा. बेन्जु शर्मा काव्य विभाग प्रमुख ।

बूँद रानाले केही रकम आफ्नो विभागबाट हाल्ने तर गजल महोत्सव भव्य बनाउने बाचा गर्नुभयो । तर, काव्य विभाग प्रमुख शर्माका कारण उक्त कार्य हुन सकेन ।

भयो के भने, डा. बेन्जु शर्माले आफ्ना पिता भीमनिधि तिवारीका केही ‘गजल’ उक्त महोत्सवमा गाइनुपर्ने अडान लिनुभयो । हामीले भन्यौँ– उहाँ (भीमनिधि)का गजल भनिएका रचना गजलका मान्यतामा कम मात्र छन् । उहाँका रचनालाई मात्र प्राथमिकतामा राखेर गजल महोत्सव हुन कसरी सक्ला ?

यसपछि उक्त कार्यक्रम यतिकै सेलायो ।

यद्यपि, यसबीचमा अनाममण्डली र अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली गजल मञ्चको पहलमा धेरै पटक राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली गजल महोत्सव भइसकेका छन् ।

उक्त महोत्सवहरूमा पनि गजलबारे बहस, छलफल र मन्थन भएका हुन् । यद्यपि, ती निजी क्षेत्रबाट भएका वा गैरसरकारी तवरबाट भएका हुनाले उक्त महोत्सवहरू त्यतिकै महोत्सवका रूपमा सीमित भए, उपलब्धिपूर्ण कम मात्र भए– नेपाली गजलको मानक निर्धारण र दिशा निर्माणका निम्ति ।

अहिले प्रतिष्ठानले जुन गजल महोत्सव सम्पन्न गरेको छ, त्यो पनि एकल पहलमा, यो नेपाली गजलका निम्ति काव्य विभाग प्रमुख तथा महोत्सवका संयोजक प्रा.डा. हेमनाथ पौडेलले भनेझैँ ‘कोशेढुङ्गा’ नै सावित हुने विश्वास गर्न सकिन्छ ।

हेमनाथ पौडेल गजलका क्षेत्रका व्यक्ति हुनुहुन्न, उहाँ कविता/समालोचना क्षेत्रका व्यक्तित्व हुनुहुन्छ । मलाई अर्को खुसी यस अर्थमा पनि लागिरहेको थियो– आफू गजलप्रति चासो नराख्ने व्यक्ति हुँदाहुँदै पनि उहाँले गजलकै निम्ति केही गर्न चाहँदै हुनुहुन्छ ।

यसरी बन्यो महोत्सवको अवधारणा

प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा नयाँ टिम आयो, एक वर्ष पहिले । काव्य विभागको नेतृत्वमा प्रा.डा. हेमनाथ पौडेल आएपछि उहाँले मसँग भन्नुभयो, ‘गजलका विषयमा केही गर्न सकिन्छ ? सोच्नू है !’

मैले भनेँ, ‘गजलमा गर्नुपर्ने धेरै काम छन्, तत्काल केही भन्न सक्दिनँ ।’

उहाँले केही समय सोच्न भन्नुभयो ।

त्यसबीचमा निकै धेरै हिसाबले नेपाली गजलको अहिलेको अवस्था र आगामी मार्गबारे सोचेँ । करिब ३–४ महिनापछि अर्थात् गत कात्तिकको अन्तिम सातातिर हेमनाथ सरको फोन आयो, ‘लु केही योजना बनाउनुपर्‍यो, गजलमा केही गर्नुपर्‍यो, सल्लाह गर्न आउनू ।’

म उत्साहित नहुने कुरै भएन, कारण, झण्डै २ दशकदेखि निरन्तर गजलकै लागि समर्पित जो थिएँ । र, त्यसमाथि राज्यको आधिकारिक निकाय प्रज्ञाप्रतिष्ठान आफैँ गजलका लागि केही गर्न तम्सिरहेको थियो । योभन्दा खुसीको क्षण मेरा निम्ति थिएन ।

हतारहतार प्रतिष्ठान पुगेँ । हेमनाथ सर र म बस्यौँ । के गर्ने ? भन्ने विषयमा पहिला अवधारणा बनायौँ ।

उहाँले भन्नुभयो, ‘केके छन् गजलमा गर्नुपर्ने काम ?’

मैले भनेँ, ‘बहुत धेरै छन् । नेपाली गजल अहिले अभिभावकत्वविहीन भएर जथाभावी दौडिरहेको छ । अन्योल र अफवाह अत्यन्त धेरै छन् । मियोविनाको दाइँ गरिरहेका छौँ हामी । यसलाई अभिभावकत्व दिएर गजललाई अब प्रज्ञाप्रतिष्ठानले संरक्षण र संवर्द्धन गर्न जरुरी छ ।’

उहाँले केहीबेर सोच्नुभयो र उत्साहित बन्दै भन्नुभयो, ‘त्यो त एकेडेमी स्वयम्‌का लागि पनि खुसीको अवसर हो ।’

तर, समस्या– यो महोत्सव पनि अन्य पहिलाका महोत्सवझैँ नै हुने हो कि ! भन्ने चिन्ता हामीमा थियो । यसका निम्ति निकै होसियारीपूर्वक, सर्वमान्य ढङ्गले, सबै पक्ष (जो विभिन्न धारका नाममा बरालिएका छन्)लाई समेटेर साँच्चै सर्वस्वीकार्य कार्यक्रम बनाउनु आवश्यक थियो ।

कार्यक्रमको अनुमानित खाका र योजना बनाइयो । तर, समस्या आर्थिक स्रोतको रह्यो । कम्तीमा १० लाख रुपैयाँ जुटाउनुपर्ने देखियो ।

हेमनाथ सरले केही दिन स्रोत खोज्ने र खबर गर्ने बताउनुभयो ।

नभन्दै ७ दिनभित्रै फेरि उहाँको फोन आयो, ‘स्रोत जुट्यो, योजना फाइनल गरौँ ।’

योजना बनाइयो– राष्ट्रियस्तरको गजल महोत्सव गर्ने । पुसको दोस्रो साता भव्य र उत्कृष्ट कार्यक्रम गर्ने । त्यसका निम्ति पूर्वशर्त बनाइयो– नेपाली गजलका क्षेत्रमा सक्रिय सबै पक्ष वा धारको समान प्रतिनिधित्व हुनुपर्ने, सबै पक्ष वा धारका विचार, धारणा र दृष्टिकोण स्वतन्त्र रूपले आउन पाउनुपर्ने, सबै क्षेत्र र समुदायको सक्दो प्रतिनिधित्व गराइनुपर्ने । र, यी पूर्वशर्त हामी आफ्नै लागि वा प्रज्ञाप्रतिष्ठान र गजलका लागि थिए ।

यही मान्यताका आधारमा सातै प्रदेशबाट ५–५ जनाको प्रतिनिधित्व ४० वर्ष उमेर समूहमुनिबाट (किनभने युवा परिषद्सँगको सहकार्य भएकाले युवाकेन्द्रित हुनु आवश्यक थियो कार्यक्रम) र अग्रजहरूबाट पनि यसरी नै हरेक प्रदेशबाट प्रतिनिधित्व गराउने सल्लाह भयो ।

यता, राजधानी काठमाडौं देशभरका स्रष्टाको साझा थलो बनेको छ । यहाँका स्रष्टाको प्रतिनिधित्व पनि जरुरी छ भन्ने हिसाबले राजधानी वा उपत्यकाका ३ जिल्लालाई आठौँ प्रदेश मानेर प्रतिनिधित्व गराउने योजना भयो ।

यसैगरी नेपाली गजलमा देखिएका मूलतः २ धार अर्थात् शास्त्रीय धार र स्वतन्त्र धारको समान प्रतिनिधित्व हुने गरी २ वटा कार्यपत्र प्रस्तुत गर्ने योजना पनि बन्यो । संयोग, एउटा अर्थात् शास्त्रीय/सैद्धान्तिक कार्यपत्र लेखनको जिम्मेवारी गजलमै पहिलो विद्यावारिधि गर्ने नेपाली डा. घनश्याम परिश्रमी र मेरा नाममा आइपर्‍यो भने नेपाली गजलको परम्परा र प्रवृत्तिबारे कार्यपत्र लेख्न गजलमै विद्यावारिधिरत टीकाराम उदासीको जिम्मामा ।

सातै प्रदेशका गजल गतिविधिलाई पनि कार्यक्रममा प्रस्तुत गर्ने र गजलको क्षेत्रगत विकासबारे दस्तावेजीकरण गर्ने योजना पनि बन्यो ।

कार्यक्रममा गजल गायनको योजना पनि बनेको हो तर आर्थिक र प्राविधिक समस्याका कारण उक्त गजल गायनको योजना सफल हुन सकेन । आगामी दिनमा छुट्टै गजल गायनको कार्यक्रम प्रज्ञाप्रतिष्ठानले गर्न आवश्यक रहेको तथ्य भने छँदै छ ।

कार्यक्रम सोचेअनुसार पुसकै दोस्रो साता सम्भव भएन किनभने त्यहीबीच कुलपति देशबाहिर रहने र प्रज्ञाप्रतिष्ठानको सभाहल र अन्य प्राविधिक कुराहरू पनि मिलाउनुपर्ने अवस्था भयो ।

र, कार्यक्रम सारियो– १५–१६ माघका लागि ।

यो पनि राम्रै भयो किनभने अझ धेरै आन्तरिक गृहकार्य गर्ने अवसर र समय प्राप्त भयो यसबीचमा ।

महोत्सवका उपलब्धि

यो महोत्सव धेरै अर्थमा उपलब्धिपूर्ण रह्यो । माथि पनि भनियो, राज्यले हेला जस्तै गरेको गजललाई राज्यकै निकाय प्रज्ञाप्रतिष्ठानले अभिभावकत्व ग्रहण गरेर गजललाई नेपाली साहित्यको महत्त्वपूर्ण अङ्गका रूपमा स्वीकार गरिसकेको छ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयले गजललाई छुट्टै विधाका रूपमा स्वीकार गरेर अध्यापन गराइरहेको भए पनि एकेडेमीले भने यसलाई स्वीकार गर्न आनाकानी गरिरहेको अवस्था थियो ।

यति मात्र होइन, महोत्सवले नेपाली गजलमा देखिएका सबैजसो धार र पक्षलाई एक ठाउँमा ल्याएर गजलका मतभेद र विवाद समाधानमा एक मत गराउन सफल भएको छ । यो निकै लामो समयदेखिको नेपाली गजलको समस्याको सौहार्द र सुखद समाधान बनेको छ ।

यसरी नै सबै क्षेत्र र पक्षका स्रष्टाको समान प्रतिनिधित्वमा कार्यक्रम सम्पन्न भएको छ र सबैको यथोचित सम्मान भएको महसुस सबैले गरेको अवस्था पनि छ । यो पनि कार्यक्रमको सफलता र महत्त्वपूर्ण उपलब्धि नै हो ।

महोत्सवमा सहभागीका तर्फबाट एउटा घोषणापत्र जारी गर्दै नेपाली गजलको अबको दिशाबारे प्रष्ट सङ्केत गरिएको छ, जसले गर्दा अब नेपाली गजलमा विवाद र अफवाह ‘विवादका निम्ति विवाद’का रूपमा मात्र आउनेछन् ।

घोषणापत्रको अन्तर्य

महोत्सवको एउटा खास उद्देश्य छिरलिएको र भड्किएको नेपाली गजललाई मूलबाटोमा ल्याउने पनि थियो । उक्त उद्देश्य पूरा गर्न सम्मान, सद्भाव र सहकार्य जरुरी थियो– सबै गजलस्रष्टाबीच । र, यो कार्य त्यसबेला मात्र सम्भव हुने थियो, जब कुनै सर्वमान्य र सर्वस्वीकार्य निकायले यसको पहलकदमी र नेतृत्व लिन्थ्यो ।

हो, यसका लागि प्रज्ञाप्रतिष्ठान तयार भइसकेपछि यो अवश्य सम्भव हुने कुरामा म विश्वस्त थिएँ र भयो पनि त्यस्तै ।

महोत्सवमै नेपाली गजलको मार्गका लागि केही घोषणा गर्ने सोच पहिल्यै वा महोत्सवको अवधारणा बनाउँदै आएको हो । यसका निम्ति पनि अभिभावक व्यक्तित्वको नेतृत्व जरुरी थियो । उक्त घोषणापत्रको संयोजनकारी भूमिका निर्वाह गर्न सक्ने र सबैका निम्ति स्वीकार्य सम्मानित व्यक्तित्व प्रा.डा. कृष्णहरि बराल नै हुनुहुन्थ्यो । उहाँ आफैँ गजलमा विद्यावारिधिप्राप्त पनि हुनुहुन्छ ।

प्रा.डा. बरालकै संयोजकत्वमा घोषणापत्र निर्माण समिति बनाइयो ।

डा. भोजराज घिमिरे, आवाज शर्मा, बाबु त्रिपाठी, डा. विन्दु शर्मा, ज्ञानुवाकर पौडेल, डा. घनश्याम परिश्रमी, ललिजन रावल, प्रभाती किरण, खगेन्द्र गिरी कोपिला र घनेन्द्र ओझा समितिमा रहनुभयो ।

समितिको बैठकमा नेपाली गजलका अग्रज, अभिभावक व्यक्तित्व ज्ञानुवाकर पौडेललाई घोषणाका लागि आफ्नो धारणा राख्न भनियो किनभने उहाँले नै अबको गजलको मार्ग पनि देखाउनु आवश्यक थियो र छ ।

ज्ञानुवाकरले भन्नुभयो, ‘घोषणापत्रको पहिलो बुँदामा लेख्नुहोस्– गजल बहरमा लेखिन्छ, बहरविना गजल हुँदैन ।’

उहाँको थप भनाइ थियो, ‘म वा कसैले बहरमा नलेख्नु बहर चाहिँदैन भन्ने आधार होइन, गजलमा बहर अनिवार्य चिज हो । अब मैले र अन्यले पनि आफूलाई परिष्कार गर्नुपर्छ ।’

हामी उपस्थित सबैले उहाँकै अर्थात् ज्ञानुवाकर पौडेलकै भनाइलाई स्वीकार गर्‍यौँ र उक्त बुँदालाई कसरी व्यवस्थित गर्ने भन्ने विषयमा सोच्यौँ, छलफल गर्‍यौँ ।

तर, यहाँ गम्भीर प्रश्न खडा भयो– यतिका वर्ष नेपाली गजल परम्परामा लेखिएका रचनालाई के भन्ने ?

नयाँ नाम दिने प्रस्ताव पनि आएकै हुन् तथापि त्यसो गर्नु उपयुक्त लागेन ।

कारण, हिजोसम्म गोरेटो रहेको बाटो आज ग्राभेल वा पिच भएपछि पहिला त्यहाँ गोरेटो बाटो थियो, अप्ठ्यारो थियो, साँघुरो थियो भन्ने तथ्यलाई भुल्नुहुँदैन भन्ने कुरामा हाम्रो ध्यान गयो ।

गोरेटो बाटोको अस्तित्व थिएन भने, त्यहाँ ग्राभेल बाटो थिएन भने आज पिच हुने अवस्था हुँदैनथ्यो भन्ने पनि तथ्य कुरा हो ।

यही कुरालाई मनन् गर्दै घोषणापत्रको बुँदा नं. ३ मा भनियो, ‘गजलको सैद्धान्तिक पक्षलाई आत्मसात् गर्दै गजल बहर वा छन्दमा लेखिनुपर्छ भन्ने कुरालाई मनन् गरी नेपाली गजल लेखनको मौलिक पक्षलाई यो सभा सम्मान गर्दछ ।’

यसमा आशय सोझो र प्रष्ट नै छ कि आखिर गजलको सैद्धान्तिक मान्यता भनेको गजल बहर वा छन्दमा नै हुन्छ र त्यसलाई मनन् गर्नु भनेको त्यस बाटोमा हिँड्न कोसिस गर्नु हो । ज्ञानुवाकर पौडेलले प्रस्ताव गर्नुभएकै कुरा हो यो ।

र, नेपाली गजल लेखनको मौलिक पक्ष भनेको हालसम्म नेपाली गजल परम्परामा लेखिँदै आएका सबै रचनालाई नेपाली गजलको विकासका लागि आधार मान्ने भनिएको हो र ती सबैलाई सम्मान गर्ने भनेको नेपाली गजलको विकासक्रममा यसरी पनि रचना गरिन्थ्यो भनेर इतिहासमा उल्लेख गर्ने पनि भनिएको हो ।

जसरी हामी आज पनि हाम्रा पुर्खाका रूपमा, हाम्रा वंशजका रूपमा रामापिथेकसलाई सम्झन्छौँ, त्यसरी नै यी सबै रचना हाम्रा नेपाली गजलका वंशज हुन्, हाम्रा इतिहास र पुर्खा हुन् भनेर सम्मान गरिनु आवश्यक छ भन्ने आशय हो ।

बुँदा नं. ४ ले अझ प्रष्ट भनेको छ, ‘गजलमा अन्तर्वस्तु र रूप पक्षमा सन्तुलन हुनुपर्छ भन्ने कुरालाई अङ्गीकार गर्दै विचार, तर्क र कल्पनाको प्रस्तुति चमत्कारपूर्ण हुनुपर्छ भन्ने कुराप्रति यो सभा सहमत छ ।’

यस बुँदाले प्रष्ट भनेको छ कि छन्द वा बहरमा लेख्दैमा वा बहर र छन्दका सूत्र मिलाउँदैमा रचना गजल बन्दैन । रचना गजल बन्न त बहर, छन्दको उचित प्रयोगसहित रचनामा तर्क र कल्पनाको प्रस्तुति पनि चमत्कारपूर्ण हुनुपर्ने स्पष्ट पारेको छ ।

यसरी बुँदा नं. ३ र ४ को आशय अहिले नेपाली गजल परम्परामा लेखिँदै आएका रचनालाई परिष्कार गर्न, सुधार गर्न जरुरी रहेको प्रष्ट पारेको छ । यी बुँदाले भनेका छन् कि अब कुनै पनि रचनामा बहर, छन्दका साथै कला, शिल्प, तर्क, चमत्कार, अन्दाजेबयाँ, कोमलता, हार्दिकता जस्ता तत्त्व पनि अतिआवश्यक छन् ।

यसमा विवाद र बहस अब आवश्यक नरहेको यस महोत्सवले प्रष्ट पारेको छ र यो नै महोत्सवको महत्त्वपूर्ण प्राप्ति पनि हो ।

निष्कर्ष

समग्रमा नेपाली गजलस्रष्टालाई एक ठाउँमा ल्याउन, नेपाली गजलका विवादलाई एक मत दिन र नेपाली गजलका विविधतालाई सम्मान गर्न यो महोत्सव सफल बनेको छ ।

यस्तो भव्य, सभ्य, उत्कृष्ट र ऐतिहासिक महोत्सव आयोजना गर्दै सफलतापूर्वक सम्पन्न गरेकामा र गजलको अभिभावकत्व सहजै ग्रहण गरेर अब नेपाली साहित्यको एउटा विशेष अङ्गका रूपमा नेपाली गजललाई मान्यता दिएकामा नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठान, कुलपति गङ्गाप्रसाद उप्रेती, सदस्यसचिव प्रा. जगत्‌प्रसाद उपाध्याय, काव्य विभाग प्रमुख प्रा.डा. हेमनाथ पौडेललगायत सरोकारवाला, सहयोगी सबैमा हार्दिक आभार प्रकट गर्नु एक गजल अभियन्ताका हैसियतले मेरो कर्तव्य ठान्छु ।

आगामी दिनमा प्रतिष्ठानका काँधमा अझ बढी जिम्मेवारी आइपर्नेछ, नेपाली गजलको विकास, विस्तार र परिष्कारका लागि, त्यसका लागि पक्कै प्रतिष्ठान पछि हट्नेछैन भन्ने विश्वास व्यक्त गर्दछु ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, माघ २०, २०७६ १३:४६