मुक्तक चतुष्पदी वा रुबाई होइन

A+ A A-

मुक्तकको परिचय

मुक्तक संस्कृत काव्यबाट आएको तत्सम् नेपाली शब्द हो । मुक्तक कविताको प्रगीतात्मक संरचनाभित्र पर्छ । मुक्तकमा एउटै केन्द्रीय भावको वर्तुलित विस्तार हुन्छ ।

कविताको वृत्तात्मक अथवा चक्रात्मक ढाँचानुसार यसको विकास एवम् प्रसार गर्दा पटक पटक गरिने आवृत्तिको एक झड्का नै मुक्तक हो, जुन एक श्लोक अर्थात् चार हरफमा पूर्ण हुन्छ ।

मुक्तक शब्दले दिने अर्थ खुला, स्वतन्त्र, बन्धनहीन, छुट्करित तथा फन्दामुक्त वा कुनै पनि कथासूत्रसँग निरपेक्ष भएको भन्ने हुन्छ । मुक्तक एक आवृत्तिमै पूर्ण हुन्छ र हुनुपर्छ पनि । कविताको एक आवृत्तिपछि थप अन्य आवृत्तिहरू उत्पन्न हुँदै गए भने ती रचनाले मुक्तकको हैसियत नराखी फुटकर कविताको रूप लिँदै जान्छन् ।

मुक्तकको शास्त्रीय मान्यता र मानक रूप चतुष्पदी हो । चार पदभन्दा माथि कविताले हाँगा विस्तार गर्न पुग्यो भने त्यो रचना मुक्तक बन्न सक्दैन । एकै श्लोकमा पूर्ण र समाप्ति भईकन पनि कम शब्दावलीले एकै झड्कामा चामत्कारिक तवरले गहनभाव सम्प्रेषण गरी पाठक हृदयमा आह्लाद पुर्‍याउनु मुक्तकको खास पहिचान तथा वैशिष्ट्य हो ।

पूर्वीय काव्यशास्त्रमा वर्गीकृत काव्यका विभिन्न भेदोभेदमध्येको मुख्य भेद मुक्तक काव्यअन्तर्गत सम्पूर्ण लघु तथा लघुत्तम् आयामका रचनाहरूको आआफ्नै शैली, शिल्प र संरचना छन् । मुक्तकको कालक्रमिक अर्थमा मुक्तक काव्यभित्रका सम्पूर्ण आयामलाई मुक्तक मानिए तापनि मुक्तकको समकालिक वा एककालिक अर्थमा भने भिन्नता छ ।

समसामयिक अर्थमा मुक्तक भनेपछि स्वयंमा पूर्ण एक चतुष्पदी रचना भन्ने ठहर्छ । मुक्तक कुल चार समवृत्त पदमा संरचित हुन्छ । मुक्तकले कथ्यभावको वर्णन र व्याख्या गर्दैन । मुक्तकलाई केन्द्रीय मूलभावमा आनुप्रासिक संयोजनका साथ प्रस्तुत गरिन्छ । मुक्त शब्दले बन्धनहीन, स्वतन्त्र, फुक्का अर्थबोध गराए पनि मुक्तक उपविधाको संरचना छ । संरचनागत हिसाबले यो उपविधा स्वतन्त्र छैन । यसका पनि आफ्नै नीति नियमहरू छन् ।

मुक्तकको प्रसङ्गमा रूबाई

रूबाई अरबी स्त्रीलिङ्गी शब्द हो, जसको अर्थ चौपाई वा चतुष्पदी भन्ने लाग्छ । रुबाईको बहुवचनलाई रुबाईयात् भनिन्छ । रुबाईयात् एक मुक्तकीय दर्शनशैली हो । उर्दू, फारसी साहित्यमा रुबाईलाई चतुष्पदी छन्दको एक प्रकार मानिन्छ । मुक्तक र रूबाईबीच निकटतम सम्बन्ध रहेको पाइन्छ । संरचनागत हिसाबले पनि यी दुवै उपविधा मिल्दाजुल्दा देखिन्छन् ।

मुक्तक पूर्वीय काव्यपरम्पराबाट विकसित कविताको लघु रूप हो भने रूबाई फारसी, उर्दू कवितापरम्पराको देन हो । रुबाईमा पनि मुक्तकमा जस्तै प्रथम, दोस्रो र चौथो पदमा अन्त्यानुप्रास मिलाइएर तेस्रो पदमा चाहिँ मुक्त अनुप्रास राखिएको हुन्छ । रूबाई पूर्ण पद्य विधा हो भने मुक्तक गद्य वा पद्य दुवै हुन सक्छ । रुबाईमा खास छन्द वा बहरको प्रयोग गरिन्छ ।

रुबाईका प्रणेताका रूपमा विश्वप्रसिद्ध फारसी शायर उमर खैय्याम (१०४४—११२३ ई.) लाई लिने गरिन्छ । खैय्यामका रूबाई अंग्रेज कवि फिट्जेरल्ड (१८०९—१८८३ ई.)ले अंग्रेजी भाषामा भावभङ्गीसमेत नबिगारीकन हुबहु तुकबन्दीसहित अनुवाद गरेपछि रुबाईयात् शैलीले विश्वव्यापी रूपमा चर्चा पायो ।

फिट्जेरल्डले १८५९ ई. मा खैय्यामका करिब ७०० रुबाईबाट केवल ७५ वटा छानेर प्रथम संस्करण प्रकाशन गराएका थिए । रुबाईका अतिरिक्त मुक्तकलाई सनेट, क्वाट्रेनसँग तुलना गर्नु सान्दर्भिक हुन्छ, जुन फ्रि भर्स आयामअन्तर्गत पर्छ । रूबाई बहरे हजजका सूत्रमा रचना हुन्छ । हरेक रुबाई मुक्तक हुन् भने सबै मुक्तक रूबाई होइनन् । पहिलो, दोस्रो र चौथो चरणमा तुक मिलाएर तेस्रो चरण स्वतन्त्र छाड्दैमा त्यो रूबाई हुँदैन ।

मुक्तकका विशेषता

मुक्तकको शास्त्रीय मान्यता चतुष्पदी भए तापनि नेपाली साहित्यमा मुख्यतः तीन शैलीका मुक्तक लेखिँदै आएको पाइन्छ– १. परम्परागत शैली (प्राचीन पूर्वापरप्रसङ्ग निरपेक्ष शास्त्रीय छन्दका चतुष्पदी) २. गद्य वा स्वतन्त्र शैली (तीसको दशकमा मनपरी प्रयोग र प्रस्तुति गरिएको शैली) र ३. रुबाईयात् शैली । यो शैली मुक्तकको मानक शैली हो, जुन हाल नेपालीमा अत्यधिक लोकप्रिय रहेको छ ।

आदिस्वरूपदेखि रूबाईयात् शैलीका मुक्तकलाई केलाएर हेर्ने हो भने निम्नलिखित रूप शैली, पद्धति र प्रवृत्ति भएका लघु रचनालाई मुक्तक मान्न सकिन्छ ।

१. यो काव्यको लघु प्रकार हो ।
२. यसले एउटै कवितापुञ्जको भाषिक अभिव्यक्ति दिन्छ ।
३. यसमा एउटै केन्द्रीय भाव रहन्छ ।
४. यो चार हरफमा पूर्ण हुन्छ ।
५. यो सङ्गीतात्मक हुन्छ ।
६. यसमा महाकाव्य, खण्डकाव्य, कोषकाव्यमा जस्ता कुनै लामा विषयगत तारतम्य मिलाउन पर्दैन ।
७. यसको अभिव्यक्ति बेजोड हुन्छ ।
८. यो एक आवृत्तिमा पूर्ण हुन्छ ।
९. यसमा एएबीए क्रममा तुक मिलाइएको हुन्छ ।
१०. यसको पहिलो पदले विषयवस्तुको उठान, दोस्रो पदले विषयवस्तुको व्याख्या, तेस्रो पदले चौथो पदले अभिव्यक्ति दिनपूर्व कौतूहल उत्पन्न गराउँछ भने अन्तिम पदले लक्ष्य भेदन गर्छ ।
११. यो स्वयंमा पूर्ण भई विशाल महाकाव्य दिने अभिव्यक्ति एक झोक्कामा दिन्छ ।
१२. यो कुल चार समवृत्त पदमा संरचित हुन्छ ।
१३. यसमा व्यंग्यभावको प्रधानता रहन्छ ।
१४. यो सटिक, गम्भीर र तार्किक शैलीमा प्रस्फुटित हुन्छ ।
१५. यो निश्चित विषयमै लेखिनुपर्छ भन्ने छैन ।
१६. यसले तत्काल मानव हृदयमा आह्लाद पुर्‍याउँछ ।
१७. यसमा सूक्ति वा उक्ति वैचित्र्य पाइन्छ ।
१८. यसको प्रहार क्षमता तीक्ष्ण हुन्छ ।
१९. विषयवस्तुको सपाट बयान मुक्तक हेतु स्वीकार्य हुँदैन ।
२० यो पूर्वापरप्रसङ्ग निरपेक्ष हुन्छ ।
२१. यसमा भावाभिव्यक्तिको सामथ्र्य रहन्छ ।
२२. यसमा वस्तुताको आभास मात्र र आत्माभिव्यक्तिको सबलता रहन्छ ।
२३. यसको विशिष्ट रूप सौन्दर्य हुन्छ ।
२४. यो स्फुट कविताभन्दा सहज र स्वतन्त्र अस्तित्व रहेको काव्यको उपविधा हो ।
२५. यो कम समयमा लेख्न, पढ्न वा सुन्न सकिने हुनाले लामो समय खर्चिनुपर्ने आवश्यकता रहँदैन ।
२६. यो सङ्क्षिप्तता र आख्यानविहीनता भएको रचना विशेष हो ।
२७. कविताका सम्पूर्ण लयात्मक, रागात्मक रसात्मक तथा बिम्बात्मक स्वादभित्र मुक्तकीय भावना फस्टाएको हुन्छ ।

पहिलो, दोस्रो र चौथो पंक्तिमा अनुप्रास र तेस्रो पंक्ति स्वतन्त्र छाड्दैमा मात्र पनि मुक्तक हुँदैन । मुक्तक आयतनमा छोटो र छरितो हुने हुँदा कविले भाषाको न्यूनतम व्यय गरी अधिकतम भावको सुन्दरतम अभिव्यक्ति दिन सक्नुपर्छ । यसर्थ मुक्तकलाई आकर्षण एवं सम्प्रेषणशील बनाउन सूक्ति, व्यंग्यभाव संयोजन तथा बिम्बात्मक प्रस्तुतिबाट नै महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्नुपर्ने हुन्छ ।

समग्रमा मुक्तकको शैली, स्वरूप र भेदको अध्ययन गर्दा समवृत्त चार पाउमा संरचित आफैँमा पूर्ण काव्यात्मक अभिव्यक्तिलाई मुक्तक मान्न सकिन्छ ।

अन्त्यमा,
कविताको लघुतम् प्रभेद मुक्तकको अहिले व्यापक चर्चा÷परिचर्चा छ । चर्चा÷परिचर्चा सँगसँगै यसको परिचय, रूप, परम्परा, भेद, इतिहास र संरचनाका बारेमा लेखक तथा विश्लेषकहरूका बीच केही मत मतान्तर देखिएका छन् ।

मुक्तकको न्यूनतम चरणगत सीमाका सम्बन्धमा कसैले पू्र्वीय संस्कृत काव्यपरम्पराको अनिबद्धकाव्यको सम्पूर्ण भेद र प्रभेदलाई मुक्तक मानेका छन् भने कसैले कुल चार समवृत्त पदमा रचित एक श्लोकी रचनालाई मात्र मुक्तक मानेका छन् ।

मुक्तकलाई जजसले आफ्नो विभिन्न कोण÷दृष्टिकोणबाट व्याख्या विश्लेषण गरे तापनि असली मुक्तकको अनुहार सटिक, गम्भीर र तार्किकशैलीमा प्रस्फुटित आफैँमा पूर्ण एक श्लोकी अर्थात् चतुष्पदी शिल्प शैलीमा कुदिएको हुनुपर्छ ।

‘मुक्त’ शब्दमा ‘क’ प्रत्यय लागेर निष्पन्न भएको पूर्ण ‘मुक्तक’ संस्कृत काव्यबाट आएको तत्सम नेपाली शब्द हो । काव्यविधाभित्र पनि आफैँमा स्वतन्त्र, शक्तिशाली, सुन्दर तथा सुललित र सभ्य उपविधा मुक्तकले नेपाली काव्य जगतमा पारेको प्रभाव विशिष्ट छ ।

मुक्तकमा एउटै केन्द्रीय भावको वर्तुलित विस्तार हुन्छ । कविताको वृत्तात्मक वा चक्रात्मक ढाँचाअनुसार यसको विकास एवं प्रसार गर्दा पटक पटक गरिने आवृत्तिको एक झड्का मुक्तक हो । मुक्तक एक आवृत्तिमै पूर्ण हुन्छ र हुनुपर्छ पनि । कविताको एक आवृत्तिपछि थप अरू आवृत्तिहरू उत्पन्न हुँदै गए भने ती रचनाले मुक्तकको हैसियत राख्दैनन् ।

(शिलापत्रडटकमको मासिक साहित्यिक शृङ्खला ‘स्रष्टासँग शिलापत्र’को सातौँ शृङ्खलामा घिमिरेले प्रस्तुत गरेको अवधारणापत्रको सम्पादित अंश)

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ ११, २०७६ ०८:११