अनुकरणीय माक्र्सेली बौद्धिक

A+ A A-

घनश्याम ढकाल नेपाली प्रगतिवादी साहित्यिक आन्दोलनको एउटा अग्रज व्यक्तित्व हुनुहुन्थ्यो । उहाँ कुनै खास क्षेत्र, समूह वा परिवारभन्दा पनि समग्र नेपाली समाजले सम्मान गरेको स्रष्टा हो ।

व्यक्तिगत रूपमा उहाँसँग मेरो पहिलो भेटको ठ्याक्कै सम्झना त छैन । तर, हामी उमेरले पनि समकालीन हौं (म २०११ सालमा जन्में, उहाँ २०१० सालको हुनुहुन्थ्यो), आञ्चलिक हिसाबले पनि त्यतिबेलाको गण्डकी अञ्चलमा जन्मेहुर्केका हौं । त्यस क्षेत्रको संस्कृति, संस्कार करिब करिब एउटै भएकाले सुरुकै भेटघाटदेखि नै उहाँसँग एउटा निकटता र आत्मीयता बनेको थियो ।

मलाई सम्झना भएसम्म पञ्चायतकालमै, जतिबेला हामी तत्कालीन एकीकृत चौथो महाधिवेशनका भूमिगत कार्यकर्ताका रूपमा थियौं, उहाँ बौद्धिक जगत्मा सुपरिचित हुनुहुन्थ्यो । पोखराको पृथ्वीनारायण क्याम्पसमा प्राध्यापन गर्नुहुन्थ्यो ।
त्यस समयमा अत्यन्त विरलै रूपमा प्रकाशन हुने साहित्यिक कृतिहरूमध्ये एकदमै सरल र सरस भाषामा कथा, निबन्ध लेख्ने भएकाले स्वतः म उहाँका रचनाप्रति आकर्षित हुन पुगेको थिएँ ।

ले जीवनमा साहित्यमा बढी समय दिन नसके पनि, बढी साधना गर्न नसके पनि भर्खर एसएलसी दिएर आइएस्सी पढ्ने बेलामा साहित्यप्रति मेरो निकै रुचि थियो ।

सायद युवाबेलाको किशोर सुलभ चिन्तनले गर्दा पनि होला, साहित्य पढ्न आनन्द लाग्थ्यो । एसएलसीमा नेपाली विषयमा सबैभन्दा धेरै नम्बर ल्याएर मैले मदन पुरस्कार गुठीले दिने केदार पुरस्कार प्राप्त गरेको थिएँ । यसले पनि मलाई साहित्यतिर चाख बढाएको थियो । त्यही क्रममा म बीपी कोइराला, पारिजात, गुरुप्रसाद मैनालीका कथाबाट प्रभावित थिएँ । कथासाहित्यमा मेरो अलि बढी रुचि थियो । म आफंैले पनि अलिअलि कलम चलाउन थालेको थिएँ ।

पछि प्रगतिवादी आन्दोलन र कम्युनिस्ट आन्दोलनमा लागिसकेपछि मलाई खगेन्द्र संग्रौला, इस्माली, घनश्याम ढकाललगायतका कथाहरू बढी मन पर्न थाल्यो । सङ्गठनका क्रममा खासगरी जनयुद्ध सुरु भएपछि मेरो जिम्मा त्यतिबेलाको मध्यमाञ्चल क्षेत्र थियो । हामीले पार्टीको मध्यमाञ्चल ब्युरो बनाएका थियौं । त्यसको इन्चार्ज भएर मैले लामो समय काम गर्ने अवसर पाएँ ।

त्यसको साथसाथै पार्टीले मसालकालदेखि नै निर्माण गरेको अखिल नेपाल बुद्धिजीवी सङ्गठनको म संस्थापक अध्यक्ष थिएँ । र, पछि घनश्याम ढकाल पनि त्यही कमिटीहरूमा हुनुहुन्थ्यो । त्यस सङ्गठनमा पनि उहाँसँग मेरो निरन्तर भेटघाट भइरहन्थ्यो । जनयुद्ध सुरु भइसकेपछि प्राध्यापकहरूलाई बढी खुलेर देखिन र जोडिन अप्ठ्यारो थियो ।

तैपनि खुला कार्यक्रम र भेटघाटहरूमा, पृथ्वीनारायण क्याम्पस र पोखराका विभिन्न बौद्धिक भेलाहरूमा उहाँले नै हामीलाई सहजीकरण गरिदिनुहुन्थ्यो । यसरी व्यक्तिगत रूपमा उहाँसँग आत्मीयता बढ्दै गयो ।

जनयुद्ध विकसित बन्दै गइसकेपछि घनश्याम ढकालको परिवारमा आवतजावत भइरहन्थ्यो । जनयुद्धमा उहाँका छोरा विजय ढकाल कम्युनिस्ट आन्दोलनको होनहार प्रतिभाका रूपमा आउनुभयो । हामीले भर्खरै जनयुद्ध सुरु गरेको हुनाले बहुप्रतिभाशाली र बौद्धिक नेतृत्वको कमी थियो ।

लड्ने–भिड्ने खालका युवाहरू बिस्तारै आउँदै थिए । तर, वैचारिक, साङ्गठनिक र सङ्घर्षशील व्यक्तित्व भएका मान्छेको चाहिँ हामीलाई अभाव थियो । त्यसैक्रममा विजय ढकालचाहिँ वैचारिक, साङ्गठनिक र क्रियाशीलताका ढङ्गले पनि अगुवाइ गर्न सक्ने प्रतिभाका रूपमा आउनुभएको थियो । उहाँको व्यक्तित्वलाई हामीले ठाउँ ठाउँमा प्रवद्र्धन पनि गर्दै लग्यौं ।

त्यसले हामीबिच एउटा वैचारिक आत्मीयता पनि बन्यो । पार्टीमा विभिन्न खालका वैचारिक सङ्घर्ष हुँदा घनश्यामजी र उहाँको परिवार पनि वैचारिक ढङ्गले सोच्नुहुन्थ्यो । म पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनलाई वैचारिक ढङ्गले र नयाँ ढङ्गले सोच्नुपर्छ, यान्त्रिक र सूत्रबद्ध तरिकाबाट मात्रै सोचेर पुग्दैन भन्ने मान्यता राख्थें ।

त्यस हिसाबले पनि वैचारिक ढङ्गको समेत स्वतः निकटता उहाँसँगै भयो । गुटबन्दी र स्वार्थको सम्बन्धभन्दा पनि स्वतः एउटा वैचारिक हिसाबको निकटता र आत्मीयता हामीबिच बढ्दै गयो ।

जनयुद्धकालमा पटक पटक म भूमिगत रूपमा पोखरा जानुपथ्र्यो । त्यसरी जाँदा उहाँसँग सम्पर्क, भेट गर्ने प्रयत्न गरिरहन्थें । यसरी उहाँसँग निरन्तर सम्बन्ध रह्यो । विजय ढकालजीले युद्धकै बेला सहादत प्राप्त गर्नुभयो ।

२०६२/०६३ सालपश्चात् माओवादी आन्दोलन शान्तिप्रक्रियामा आइसकेपछि पार्टीले जुन ढङ्गको शक्ति आर्जन गर्दै गयो, सत्ताका विभिन्न स्थानमा पकड बनाउँदै लग्यो, त्यससँगसँगै पार्टीमा एउटा बाढी र भेलजस्तै मान्छेहरू आउने क्रम चल्यो । सङ्ख्यात्मक रूपमा विभिन्न पात्र र प्रवृत्ति पनि पार्टीमा आए । तर गुणात्मक रूपमा र बौद्धिक ढङ्गले सोच्ने मानिसमा चाहिँ घनश्याम ढकालजीको जस्तो फरक प्रकारको बौद्धिक विशिष्टतासहितका मान्छे अरू थिएनन् ।

उहाँ कहिल्यै पनि अस्वस्थ ढङ्गले र निजी स्वार्थका निम्ति गुटबन्दीहरूमा लाग्नुभएन । अन्तर्सङ्घर्षका क्रममा पनि कुनै पक्षविपक्ष लिएर एकअर्कालाई खुइल्याउने तहमा उहाँ कहिल्यै जानुभएन । आफूलाई लागेका कुराहरू प्रस्ट भन्नचाहिँ कहिल्यै छाड्नुभएन ।

अरू कतिका यसै बिचमा पदीय सोपान बढ्दै गए, जिम्मेवारीका भारी थपिँदै गए । तर उहाँले कहिल्यै त्यस्तो अपेक्षा गर्नुभएन । जीवनको सादगीपन र निष्ठापूर्ण जीवन बिताएको हुनाले पार्टी सत्तामा पुगेका बेलामा पनि उहाँले त्यस्ता खालका कुनै लाभप्रति आशक्ति देखाउनुभएन ।

कसैको चाप्लुसी, चाकडी गर्ने त उहाँको स्वभाव पनि थिएन । लागेको कुरा छ भने अगाडि नै भन्नुहुन्थ्यो । त्यसकारण होला, अरू कति बौद्धिकहरूको जस्तो पार्टी नेतृत्वको चाप्लुसी गरेर वा निकट रहेर लाभ लिने प्रवृत्ति उहाँमा कहिल्यै देखिएन । उहाँले पदमा पुग्न र लाभ लिन चाहनु पनि भएन ।

नेतृत्वको तर्फबाट सायद हामीले पनि कमजोरी ग¥यौं, उहाँको बौद्धिक तथा साहित्यिक–सांस्कृतिक क्षेत्रमा लामो समयदेखि जुन योगदान थियो, त्यसका आधारमा उहाँलाई पदोन्नति गर्ने वा जिम्मेवारी दिने काममा हामीले नै ध्यान दिन सकेनौं । नेतृत्वका तर्फबाट (जसमा म पनि थिएँ) हाम्रो पनि यो कमजोरी रह्यो ।

पार्टीले जनयुद्ध दिवस मनाउन आयोजना गरेको कार्यक्रममा सहभागी हुन जाँदा २०६८ फागुन १ गते उहाँको दुःखद निधन भयो । उहाँको निधनको खबरले हामी मर्माहत बन्यौं । अहिले फर्केर हेर्दा कम्युनिस्ट आन्दोलन विचार निरन्तरताकै आन्दोलन हो ।

म कम्युनिस्ट आन्दोलनभन्दा पनि माक्र्सीय विचार र पद्धतिमा आधारित प्रगतिशील लोकतान्त्रिक आन्दोलन भन्न रुचाउँछु । किनकि यो मानवसमाजको विकास भनेको निरन्तरको प्रक्रिया हो । निरङ्कुशता र सामन्तवादका विरुद्धमा पुँजीवादी लोकतन्त्र स्थापित भयो ।

फेरि यो लोकतन्त्र अपूर्ण, एकाङ्गी भयो भनेर समाजवादी लोकतन्त्रको परिकल्पना गरियो । तर, समाजवादी लोकतन्त्रले साम्यवादको लक्ष्य किटान त ग¥यो, तर त्यहाँसम्म पुग्ने क्रममा जुन खालका अभ्यास सोभियत सङ्घलगायत देशमा भयो, त्यसले लोकतन्त्रलाई साम्यवादतिर लैजानेभन्दा आफैंभित्र एउटा वर्ग पैदा ग¥यो र आफैं अलोकतान्त्रिक दिशातिर गएको देखियो ।

त्यसकारण म अहिले माक्र्सका विचार मूलतः सही थिए र समाजविज्ञानमा सबैभन्दा अग्रणी चिन्तक र अध्येता माक्र्स नै हुन् भन्ने मान्यता राख्छु । उनले नै प्रतिपादित गरेको भौतिकवादी, द्वन्द्ववादी तरिकामा टेकेर नै समाजको अग्रगामी रूपान्तरण गर्दै उन्नत समाजतिर जान सकिन्छ भन्ने लाग्छ ।

त्यस हिसाबले हेर्दा अहिले माक्र्सेली विचार–निरन्तरताको यात्रामा घनश्याम ढकालहरूजस्ता बौद्धिक पात्रहरू, चिन्तकहरू, सांस्कृतिककर्मीहरूको योगदानको आवश्यकता झन् बढेको छ ।

अहिले कम्युनिस्ट पार्टी नेकपा सत्तामा छ । औपचारिक ढङ्गका विभिन्न कार्यक्रमहरू हुने गरेका छन् । कलासाहित्यका विभिन्न प्रतिष्ठानहरूमा मान्छेका नियुक्तिहरू पनि भएका छन् । तर, माक्र्सकै विचार र पद्धतिलाई आत्मसात् गरेर त्यसलाई अझ अगाडि बढाउन सिर्जनशील ढङ्गले बौद्धिक कर्म भइरहेको चाहिँ म पाउँदिनँ ।

अहिले फर्केर हेर्दा घनश्याम ढकालजस्ता पात्रहरू, जो निस्पृह, निर्मोही र निस्वार्थी ढङ्गले समाजको अग्रगामी रूपान्तरणका लागि क्रियाशील हुनुहुन्थ्यो, त्यस्ता पात्रहरूको अभाव मैले यतिबेला खड्केको देख्छु ।

सांस्कृतिक आन्दोलन भनेको समग्र राजनीतिक र आर्थिक परिवर्तनपछि पनि लामो समयसम्म चलाउनुपर्ने आन्दोलन हो । किनभने यो चेतनासँग जोडिएको विषय अर्थात् मानिसका संस्कार, संस्कृति तथा आचरणसँग जोडिएको विषय भएको हुनाले सांस्कृतिक क्रान्ति वा सांस्कृतिक रूपान्तरण सबैभन्दा जटिल र सबैभन्दा दूरगामी महत्त्वको हुन्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।

अहिले विश्वमा नै माक्र्सीय विचार र पद्धतिमा स्थापित आन्दोलनहरू सङ्कट र ह्रासोन्मुख अवस्थामा छन् । उदारवादी लोकतन्त्र पनि चरम सङ्कटमा छ । २१औं शताब्दीमा संसारमा एउटा वैचारिक सङ्कट फेरि नयाँ ढङ्गले आएको छ । फेरि माक्र्सका विचारलाई नयाँ शताब्दीमा नयाँ ढङ्गले विकास गरेर अघि जानुपर्ने अवस्था देखिएको छ ।

स्तो बेलामा घनश्याम ढकालजस्ता पात्रहरूको स्मरण मलाई विशेष हुन्छ । संयोगले नेपालमा नेकपा नाउँ गरेको पार्टीको दुईतिहाइ बहुमतको सरकार भएका बेलामा झन् पिछडिएको देशबाट पनि वैचारिक क्षेत्रमा केही गर्न सक्ने अवसर छ, यस्तो बेला उहाँजस्ता पात्रहरू भइदिएको भए, उहाँको सिर्जनशील चिन्तन, निर्भीक चरित्र, निस्वार्थ जीवनप्रणाली अरूका निम्ति पनि अनुकरणीय हुन सक्थ्यो भन्ने लाग्छ ।

घनश्याम ढकालको स्मृतिग्रन्थ प्रकाशन गर्ने सन्दर्भमा म उहाँलाई फेरि एकपटक सम्झन चाहन्छु । उहाँ सामान्य साहित्यकर्मी वा सांस्कृतिककर्मी मात्र हुनुहुन्थेन ।

समग्र माक्र्सेली विचार र पद्धतिको विकासको आज जुन आवश्यकता छ, त्यसमा उहाँहरूजस्ता पात्रहरूबाट हामीले सिक्ने र यो अभियानलाई निरन्तर अगाडि बढाउने ढङ्गले सोच्न सक्नुपर्दछ ।

यसो गर्न सकियो भने नै घनश्याम ढकालप्रति साँचो श्रद्धा र सम्मान हुन्छ भन्ने म ठान्दछु । यस सन्दर्भमा म फेरि एकपटक उहाँको उच्च सम्मान गर्दै उहाँप्रति हार्दिक श्रद्धा व्यक्त गर्न चाहन्छु ।
(आज सार्वजनिक भएको घनश्याम ढकाल स्मृतिग्रन्थबाट)

प्रकाशित मिति: शनिबार, फागुन २५, २०७५ २३:१४