'अन्तिम प्रश्न' : समयचेतका कथाहरू

A+ A A-

लामो समय सरकारी सेवामा बिताएर नेपाली प्रशासनिक क्षेत्रकै उच्चतम तह मुख्य सचिवबाट अवकाश पाएका भोजराज घिमिरे कुशल कूटनीतिज्ञसमेत हुन् ।

नेपाली साहित्यमा समेत उत्तिकै रुचि राख्ने घिमिरेले कविता, गीत, गजल, कथा, उपन्यास विधामा सशक्त कलम चलाउँदै आएका छन् । उनका गीति एल्बम, गजलकृति, गजल एल्बम प्रकाशित छन् । उनको पहिलो कथाकृति ‘अन्तिम प्रश्न’ पछिल्लो कृति हो भने आख्यानतर्फको पहिलो कृति ।

शिखा बुक्स काठमाडौंले प्रकाशन गरेको यस कृतिका बारेमा परिचय टिप्पणी यहाँ प्रस्तुत छ ।

जम्मा १६ वटा विविध विषयका कथा समेटिएको यस कृतिमा कथाकारले परम्परागत शैली पछ्याए पनि विषय विविधता पाइन्छ । राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, पारिवारिक, प्रशासनिक, अन्तर्राष्ट्रिय तथा वैश्विक विषय सन्दर्भ यस कथाकृतिका विषय हुन् ।

यस कृतिभित्रका कथाहरूका विषय–भावबारे यस आलेखमा टिप्पणी गरिएको छ ।

सम्झौता

समलिङ्गी मानिसको विवाहले निम्त्याएको मानसिक द्वन्द्व, अपराधबोध, अर्कै प्रेमीद्वारा बलात्कृत पत्नीबाट सन्तानोत्पत्ति, आफू समलिङ्गी भएको खुलासा, सभ्य सम्झौता, अब अर्को सन्तान कहिल्यै नजन्माउने दुवैमा प्रतिवद्धता यस कथामा उल्लेख छ ।

‘बाबू, नातिको अनुहार त ठ्याक्कै तेरै जस्तो’ भनेर सन्तानप्रति बुढापाकाले भन्ने वाक्यले खास बाबु हुन नसकेको पुरुषमा पर्ने मनोदशाको उद्घाटनसमेत यसमा पाइन्छ ।

सलाम बद्री !

ग्रामीण परिवेशमा लेखिएको यो कथाका पात्र लेखककै छिमेकी जस्ता लाग्छन् । गाउँले जनजीवनको चित्रण यसमा देखिन्छ । वातावरणविद्हरूका फोस्रा भाषण र औपचारिकताले होइन, सामान्य मानिसमा वातावरणको सुरक्षासम्बन्धी सोचले वातावरण संरक्षणमा बढी अर्थ राख्ने यस कथाको सन्देश छ ।

ग्रामीण मानिसको वातावरण र जीवजन्तुप्रतिको अगाध प्रेमले साँच्चै मानवीय संवेदना उत्पन्न गरेको छ ।

सेतो घोडा

उच्च ओहोदाबाट सेवा निवृत्त कर्मचारीको प्रतीकका रूपमा सेतो घोडाको प्रयोग भएको छ । त्यस्ता मानिसहरूको मनोदशाको सूक्ष्म विश्लेषण, बुढेसकालमा जोसुकै पनि परिवारका निम्ति घोडा हुन पुग्ने तीतो यथार्थको उद्घाटन गर्न कथाकार सफल छन्, यस कथामार्फत् ।

आफैँ बल्झाएको व्यथा

विभिन्न स्वभाव र चरित्रका नारीमध्ये संस्कारविहीन, बजारु नारीको चरित्रचित्रण यस कथामा गरिएको छ । बाल्यकालमा आमाबाबुको माया नपाएकी, अनाथालयमा हुर्केकी बालिकाको कसैको मार्गनिर्देशन नपाउँदा कसरी जीवन नै तहसनहस हुनपुग्छ भन्ने सन्देश यस कथामा छ ।

यो महिलामैत्री कथा हो भन्न सकिन्छ ।

पछ्याउन छोडेनन्

रहस्यमय छ यो कथा । विपना पात्रको सपना, डा. विकेशमान श्रेष्ठको सपना साँच्चै रहस्यमयी लाग्छ । विपनामा नेपाल आरोपित जस्तो देखिन्छ ।

जनक्रान्तिमा सहभागीमध्ये कोही भने सत्तामा मालामाल हुनु, कोेही बेहाल रहनु अहिलेको हाम्रो नियति छ । धेरैको हालत भने पहिला भन्दा पनि कहालीलाग्दो स्थितिमा पुग्नु, ढुङ्गा पाक्छ र खाऔँला भन्ने आश्वासनमा बाँचेका बालकको जस्तो अवस्थामा जनता रहेको अभिव्यक्ति यसमा छ ।

आफ्नो मान्छे

मनोवादै मनोवादले भरिएको कथा हो यो । समाजमा यस्ता पनि मानिस हुन्छन्, जो अर्काको घर र परिवारलाई आफ्नो सरह मानेर सेवा गरिरहेका हुन्छन् । त्यस्ता निःस्वार्थ सहयोगीहरूलाई नचाहँदा नचाहँदै पनि वृद्धाश्रममा पुर्‍याएर राख्नुपर्ने पारिवारिक बाध्यता यस कथामा उल्लेख छ ।

उसको जीवनको अन्त्य हुन लाग्दा हार्न पुगेको एउटा पात्रको मानसिक द्वन्द्व र आत्मग्लानि यस कथामा छ । यो मानवीयता बोकेको कथा हो ।

सान्दाइ

समाजमा विभिन्न स्वाभाव र चरित्रका मानिसमध्ये एक छन्, सान्दाइ । मैले जे गरेँ, ठीक गरेँ भन्ने दृढ धारणा, अर्काको कुरा नसुन्ने वा वास्ता नराख्ने, आत्ममूल्याङ्कन कहिल्यै नगर्ने, बोलक्कड, सकेसम्म अर्कालाई सहयोग गर्ने भावना, प्रायः सबैलाई अर्ती उपदेश दिएर हिँड्ने, आफ्नै आर्थिक दुरवस्थामा पनि चिन्ता नलिने, निजी घर नभएका मानिसको स्वभाव र प्रवृत्तिको हुबहु चित्रण गरिएको कथा हो यो ।

यस्ता पात्र हाम्रो समाजमा अझै धेरै पाइन्छन् । ती पात्र जीवन्त पात्र बनेका छन् यस कथामा ।

बिनु दी’

राणाकालीन दरबारमा जागिर खान भन्दै पठाइएका किशोरीहरूको दर्दनाक मनोदशा र अवस्थाको चित्रण गरिएको कथा हो बिनु दी’ । रस चुसीसकेपछि मिल्काएको खोस्टा जस्तो जिन्दगी बोकेर बाँचेका यस्ता पात्र तत्कालीन दरबारमा प्रशस्त थिए ।

गर्भ तुहाउन चारैतिरबाट दबाब पर्दा पनि त्यसो गर्न नमान्ने आदर्श मानवता बोकेकी आमा, राजा साहेबसितको एकतर्फी प्रेम र झिनो आशा बोकेकी एउटी छोरीको भविष्य बनाउन मरिमेटेकी महिलाको कथा हो यो ।

बिदा नै पाउँदैनन्

सम्पन्न परिवारकी भद्र वृद्धाको कथा हो यो । धेरै पढेलेखेका छोराहरू विदेश गएपछि घरमा रहेका वृद्ध आमाबुबाको दयनीय परिस्थितिको चित्रण यसमा रहेको छ ।

समसामयिक परिवारिक अवस्थाको दिग्दर्शन गराउने प्रतिनिधि पात्र वृद्ध महिला पात्र रहेको यस कथाले वर्तमानको मानिसको व्यस्त जीवनशैलीलाई पनि देखाएको छ ।

जनता

नेपालमा नेताहरूले जनतालाई विभिन्न दलमा आवद्ध गरिसकेपछि सबै मानिस विभिन्न दलमा कार्यकर्ता बन्न पुग्ने, स्वतन्त्र जनता नै शून्य हुन पुगेको कटु सत्यको उद्घाटन यस कथामा भएको छ ।

विभिन्न दलका गुण्डाहरूको इतर दलमा आस्था राख्नेहरूप्रति आक्रामक क्रियाकलाप हाम्रो समाजमा अझै देखिइने कुरा हो । यस्तो परिस्थितिमा मतदानले असल नेता छान्न नसक्ने परिपाटी रहेकामा लेखकले खेद प्रकट गरेका छन् ।

अन्तिम इच्छा

दुवैतर्फको कुल र खानदानको अहमले एउटी बाल विवाहको चपेटामा परेकी किशोरीको जीवन कसरी छियाछिया हुन्छ भन्ने तथ्य यस कथाले प्रस्तुत गरेको छ ।

खासगरी केही समयअघिसम्म नेपाली ग्रामीण समाजमा चलिआएको यस्तो परम्परालाई कथाकारले जस्ताको तस्तै देखाएका छन् ।

लोग्नेसँग वैँसका दिनमा सँगै बस्न नपाउने तर लोग्ने मरेपछि दागबत्ती दिन आफैँ पुग्नुपर्ने बाध्यता, काजक्रिया पनि आफैँले गर्नुपर्ने बाध्यता यस कथामा उल्लेख छ ।

परिवारजन पश्चत्तापको भुमरीमा रुमलिनु, सौतासौताबीचको नाटकीय पुनर्मिलन आदि दर्शाउँदै बालविवाह अनि परित्यक्ता किशोरीको जीवनको मनोवैज्ञानिक विश्लेषण यस कथामा पाइन्छ ।

के गर्ने के नगर्ने ?

सभ्य, सुसंस्कृत अनि सुशिक्षित युवायुवती एकअर्काप्रति आकर्षित हुने, प्रेमसूत्रमा बाँधिने दुवैको इच्छा तर एकअर्कोलाई भन्न नसक्ने निमुखो मनोवृत्तिको मनोवैज्ञानिक विश्लेषण यस कथामा पाइन्छ ।

विमलाको विवाह, त्यसपद्धि वैधव्य, विशेषको विवाह नगर्ने अठोट, त्यसपछि दुवै पात्रमा आफ्ना कुरा पहिला नै स्पष्ट राख्न नसकेकामा पश्चात्तापको प्रकटीकरण भएको छ ।

कार्य व्यसन

सेवा निवृत्त हाकिमको मनोदशा यसमा खिचिएको छ । स्वभावमा चिडचिडापन, परिवारजनमा कचकच बढी, घरायसी कुरामा ध्यान नदिने, दिनभर कतै ननिस्कने, घरमै बस्ने, खानाको टाइम नछाड्ने, अरूले बोल्दा हेपेको सम्झिने, हीनताबोधले खग्रास भएको पूर्वकर्मचारीको मनोदशा यसमा देखिन्छ ।

पुरानै कार्यालय जीवनकै मनोविज्ञानबाट ग्रस्त पात्रका विविध मनोदशा, अस्पताल नै लानुपर्ने अवस्था, अस्पतालमै मृत्यु आदि मनोवैज्ञानिक विश्लेषण यसमा गरिएको छ ।

अनुबन्धन

नाटकीय तथा मुटु छुने छ यो कथा । साहित्य क्षेत्रमा हुने गरेको कालो धन्दाको पर्दाफास गर्ने कथा हो यो । आदर्श मित्रको परिकल्पना गरिएको कथा हो, अनुबन्ध ।

यस्तै छ यहाँको चलन

मान्यता र संस्कृतिले लगाएको बन्देज शिरोधार्य गरेर बसेका आदर्श नारीको कथा हो यो । पाश्चात्य महिलामा कुनै पनि बन्देजरहित स्वतन्त्र जिउने परिपाटी, प्रेम र विवाह जोसँग मन मिल्यो, उहीसँग गर्न पाउने, विवाहअघि पनि सन्तान जन्माउन पाउने विषय यसमा उठाइएको छ ।

विचार नमिल्नेवित्तिकै छुटकारा लिन पाउने, प्रेम विवाह र बिछोडमा बन्देज नभएको आदि उन्मुक्तिका साथ जीवन भोग्ने, दुवैतर्फका महिलाहरूको तुलना यसमा गरिएको छ ।

यता भने महिला हक र अधिकारका कुरा कानुनको ठेलीमा सीमित रहेका कुराहरूको विस्तृत विश्लेषण छ यसमा ।

अन्तिम प्रश्न

अन्तरजातीय प्रेम विवाह गरेका दम्पतीबीचको प्रगाढ प्रेम, पत्नी वियोगमा फागलझैँ बनेका पत्नीब्रता युवाको मनोवैज्ञानिक द्वन्द्व यस कथामा पाइन्छ ।

आमाबाबु र सासूससुरासमेतको करकापमा दोस्रो विवाह, त्यसपछि विवाह गरेकामा पश्चात्ताप एकातिर देखिन्छ भने अर्कोतर्फ विवाहित पत्नीप्रति प्रेम गर्ने कि नगर्ने, उसको कोख बाँझो राख्दा हुन जाने अर्को अपराधबोध, यही अन्योल नै अनुत्तरित प्रश्नको मूल अन्तर्य हो ।

कलात्मक कथा

यस कृतिका अधिकांश कथाहरूमा बौद्धिक तथा तार्किक पात्रहरूको प्रस्तुति छ ।

सम्झौता, सलाम बद्री, बिनु दी’ र कार्य व्यसन, यी चार कथामा प्रथम पुरुष दृष्टिविन्दु रहेको तथा म पात्रको प्रयोग भएको छ । अरू १२ वटा कथामा तृतीय पुरुष दृष्टि विन्दु रहेका छन् ।

ग्रामीण जनजीवन र निवृत्त कर्मचारीहरूको यथार्थपरक चित्रण केही कथामा पाइन्छ । बहुसंख्यक कथामा मनोवैज्ञानिक तथा यौन मनोवैज्ञानिक विश्लेषण देखिन्छ ।

प्रायः सबै कथाहरूमा मनोवाद वा सम्वाद्वारा विषयवस्तुहरूको प्रस्तुति गरिएको पाइन्छ । कतै पनि लेखक आफूले घटनाहरूको वर्णन गरेका छैनन् । पात्र र परिवेश पनि घटना र संवादकै क्रममा अघि बढेका छन् ।

समग्रमा, भोजराज घिमिरेका कथाहरूमा राष्ट्र प्रेम, राष्ट्रभाषा प्रेम, जनता प्रेम र राष्ट्रका नेताहरूमा गलत क्रियाकलापप्रति घुमाउरा व्यङ्ग्य र झटाराहरूसहित समुचित सुझावको आभास पाइन्छ ।

प्रकाशित मिति: शनिबार, माघ ४, २०७६ ०७:३५