संसार हल्लाएको त्यो क्रान्ति र लेनिनवाद

A+ A A-

अलेक्जेण्डर रोबिनविच रुसी क्रान्ति र गृहयुद्धबारे जानेका इतिहासकार हुन् । उनी र रेक्स ए. वेडजस्ता विज्ञका कुराकै आधारमा रुसी क्रान्तिलाई लिएर चर्चा हुने गरेको छ ।

यही आधारमा क्रान्तिको एक व्याख्या सशस्त्र विद्रोह र यसपछिको लाल आतंकसँग सम्बन्धित छ । सत्ताका लागि विभिन्न समूहबीच सशस्त्र संघर्ष भयो । रुसी क्रान्तिमा हिंसा बढाउन बेलायत, फ्रान्स र अमेरिकालगायतका मुलुकको हस्तक्षेप रह्यो ।

रुसमा सन् १९१७ फेब्रुअरी र अक्टुबरमा दुई क्रान्ति भए । पहिलो क्रान्तिले राजतन्त्र उखुलेर फ्याँक्यो । दोस्रो क्रान्तिचाहिँ पहिलो क्रान्तिको रक्षाका लागि भयो । यो पुँजीवादको विरुद्धमा र समाजवादको पक्षमा थियो । अप्रिलमा लेनिनको पुनरागमनले यसको पृष्ठभूमि तयार गर्‍यो । अप्रिलको अन्त्यसम्म बोल्शेविक पार्टीले सोभियत सरकार गठनको प्रस्ताव राख्यो । मजदुर र सैनिकको यो सरकारमा ठूला जमिनदार र बुर्जुवाको कुनै भूमिका थिएन ।

लेनिनले रुसमा समाजवादी क्रान्तिको सोच राखेका थिए । यसो नभए जस्तोसुकै क्रान्ति भए पनि त्यो नटिक्ने लेनिन ठान्थे ।

उनले संसारभर उपनिवेशवादविरुद्ध चलिरहेको संघर्षमा ऐक्वबद्धता जनाउने सोच पनि राखेका थिए । पहिलो विश्व युद्धको हिंसा र यसको प्रभाव संसारले देखेको थियो । यस्तोमा सैन्य विद्रोह र बोल्शेविकद्वारा युद्ध अन्त्यको माग, पुँजीवाद अन्त्यप्रति बढ्दो समर्थनले क्रान्तिको रूप लियो ।

सन् १९१७ सम्म बोल्शेविकले वामपन्थी समाजवादी क्रान्तिकारीहरूसँग मिलेर केही सोभियतमा बहुमत हासिल गर्‍यो । यसबाट निर्णायक संघर्षका समय बोल्शेविक बलियो बन्यो र विन्टर प्यालेसमा कब्जा जमाउन सफल भयो । सत्तारुढ दल शासन गर्नमा सक्षम नै नदेखिएको स्थिति बन्यो । मानिसहरू यस्तो शासनविरुद्ध बोल्न थालिसकेका थिए ।

रुसी क्रान्तिमा जित यति सजिलै सम्भव थिएन । अगस्ट १९१७ मा जनरल कोरनिलोभले क्रान्तिकारीहरूविरुद्ध दमनकारी कारबाहीको योजना बनाएका थिए । यद्यपि, यो योजना सफल हुन सकेन, किनकि सेना नै फुट्यो । तैपनि, विदेशी शक्तिले सेनालाई हौसाएको थियो । तर, अन्य यूरोपेली मुलुकमा क्रान्तिकारीहरूको पक्षमा माहाैल बनिरहेको थियो । त्यसैले पनि ती देशले रुसी सेनालाई लामो समयसम्म साथ दिन सकेनन् ।

अब मुलुकमा क्रान्तिको पक्ष र विपक्षमा माहाैल बन्यो । उता, समाजवादी विपक्षी खेमामा पुग्यो । कादेत पार्टीले कारनिलोवलाई साथ दिँदा पनि समाजवादीले कुनै पाठ सिकेन ।

जब वामपन्थी पार्टीले ब्रेस्ट–लिटोवस्क सम्झौताको विरोध गर्दै मार्च १९१८ मा बोल्शेविकसँग अलग हुने निर्णय गर्‍यो, तब क्रान्ति पक्षधरलाई झट्का लाग्यो । यसपछि जुलाईबाट गृहयुद्धको सुरूवात भयो । यो युद्धले रुसमा अब कसको शासन हुने भन्ने कुरा तय गर्नेवाला थियो । दुई पक्षबीच कुनै सम्झौताको सम्भावना नै थिएन । संघर्ष निश्चित थियो । इतिहासकार मोशे लेविनका अनुसार १९१४ देखि १९२१ को बीच रुसमा जे भयो, त्यसको असर रुसले लामो समयसम्म चुकाउनुपर्‍यो ।

त्यसो भए क्रान्तिको के मतलव थियो त ? कुरा स्पष्ट छ, यसमा गरिब किसान, सैनिक र मजदुर संलग्न थिए । सबै मिलाएर यो गरिब किसानहरुको क्रान्ति थियो । सेनामा पनि यही थियो । श्रमिकहरू पनि अधिकांश त्यस्ता थिए जो अर्ध–किसान थिए । क्रान्तिबाट निःसृत जनसन्देशको प्रभाव कतिसम्म थियो भने समाजका तल्ला वर्गले यसलाई अन्तरमनबाटै आफ्नो सम्झेका थिए । र, अर्कातर्फ क्रान्तिका नेताहरूले जनता र राज्यसत्ताबीचको यस आत्मीय एकात्मकतालाई व्यवहारमा प्रदर्शन गर्न कुनै कसर छाडेका थिएनन् ।

यो पृष्ठभूमिबाट क्रान्तिसँग सम्बन्धित बौद्धिक वर्गले भविष्यको समाजको संकल्पना समाजवादी रूपमा गरे । यसमा लेनिनको भूमिका महत्त्वपूर्ण रह्यो ।

यसपछि कतिले लेनिनवादलाई पूर्णतः स्वीकार गरे भने कतिपयले यसलाई अस्वीकार गरे । पउल ब्लकले सन् १९८९ मा ‘लेनिन एन्ड दि रिभोल्यूसनरी पार्टी’ लेखेका छन् । यो यस मामिलामा अलिक फरक छ । लेनिनवादले पुँजीवाद अस्वीकार गर्नका लागि जागरुकता फैलाउने काम गरेको उनी मान्छन् । पार्टीलाई लिएर पनि अलग–अलग समयमा लेनिनको राय फरक देखिन्छ । समयसँगै यसमा परिवर्तन भयो ।

लेनिनको समाजवादको अवधारणामा किसानहरूप्रति संवेदना र तानाशाही शासनतन्त्रको बहिर्गमन गर्ने कुरा उल्लेख छ । यसमा स्टालिनलाई पार्टीको शीर्ष पदबाट हटाउने कुरा पनि थियो । परिवर्तनको सामना गर्नका लागि लक्ष्यमा पनि परिवर्तन आवश्यक हुन्छ । लेनिनवाद–बोल्शेविकवाद र स्टालिनवादको संघर्षमा तानाशाही स्टालिनवाद सफल भयो । तानाशाही, अभिजात्य र शक्ति आधारित भेदभावको प्रवृत्तिहरूसँग जुध्नका लागि लेनिनवादीहरूले समाजवादी आलोचकजस्तो दिलीप सिमोअन र मार्केल वान्डर लिन्डेनजस्ता व्यक्तिको कुरा सुन्नुपर्ने विज्ञहरू बताउँछन् ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, पुस ४, २०७६ १३:५८