‘सिक्रेट रिभर करिडोर’ बन्न सक्छ कर्णाली ?

A+ A A-

केही वर्ष मात्रै भयो काठमाडौंले लोडसेडिङबाट मुक्ति पाएको । उपत्यकाले लोडसेडिङबाट छुटकारा पाएको देखिएपनि नेपालले संभावना अनुसार विद्युत अझै उत्पादन गर्न सकेको छैन ।

संभावना हुँदाहुँदै पनि पर्याप्त मात्रामा विद्युत उत्पादन गर्न नसकिएको गुनासो सम्बोधन गर्न भन्दै सरकारले सुरु गरेको ९ सय मेगावाट क्षमताको उपल्लो कर्णाली परियोजनाको नदी संरक्षणकर्मीले विरोध जनाएका छन् । नदी संरक्षणकर्मीहरुले कर्णाली नदीमा ड्याम निर्माण गरेर अतिक्रमण गर्न उपयुक्त नहुने तर्क दिदै आएका छन् ।

नेपाल नदी संरक्षण संस्थाका संस्थापक मेघ आले कर्णाली नदीको प्राकृतिक वहावलाई रोक्न नहुने बताउँछन् ।

‘कर्णालीको शिर कैलाशदेखि फेद गंगासम्म अर्थात गिर्जापुरी पुग्दासम्म यो ‘फ्रि फ्लोइङ’ छ,’ उनी भन्छन् ।

कर्णाली नदीको प्राकृतिक वहावलाई रोक्न नहुने उनको भनाई छ ।

मार्टिन चौतारीमा आयोजित ‘कर्णाली नदीको शिरदेखि उपयोग र दुरुपयोग’ शिर्षक कार्यक्रममा बोल्दै आलेले भने, ‘कर्णाली अहिलेसम्म फ्रि फ्लोइङ छ, ड्याम कतै छैन, नेपालका प्रायः सबै नदीमा ड्याम छ । यसलाई यत्तिकै छाडेर यसका शाखा नदीहरुमा विकास गर्न सकिन्छ ।’

सरकार नै भन्छः स्थानीयले बनाउन दिदैनन्

भारतीय कम्पनी जिएमआरले निर्माण गर्ने भनिएको यो परियोजनाबाट सन् २०२१ सम्म व्यवसायिक उत्पादन सुरु गर्ने सरकारी लक्ष्य छ । अछाम, दैलेख र सुर्खेतका ११ वटा गाउँ प्रभावित हुने यो योजनाको स्थानीयवासीले पनि विरोध गर्दैै आएका छन् ।

लगानी बोर्डले २०७१ फागुनमा आयोजना प्रभावित हुने जिल्लामा गरेको छलफल कार्यक्रममा स्थानीयवासीले उपल्लो कर्णालीको विरोध जनाएको कुरा बोर्डको प्रतिवेदनमा लेखिएको छ । प्रतिवेदनमा कतिपय स्थानीयबासीले ‘आयोजना कुनै हालतमा निर्माण हुन नदिने’ बताएको समेत उल्लेख गरिएको छ ।

आयोजना निर्माण सुरु भएपछि २ सय ३९ घरधुरी प्रत्यक्ष रुपमा प्रभावित हुने बोर्डको अध्ययनले देखाएको छ । कर्णाली क्षेत्र देशको सबैभन्दा दुर्गम र कम विकसित क्षेत्र हो । कुपोषण, भोकमरी, प्राकृतिक प्रकोप र महामारीको प्रकोप सामना गरिरहने यो क्षेत्रमा ठूलो परियोजना संञ्चालन गरेर कर्णालीको विकास गर्ने सरकारी सोच हो ।

‘यसलाई ‘सिक्रेट रिभर करिडोर’को रुपमा विकास गर्न सकिन्छ ।’

परियोजना सुरु भईसकेपछि ३ हजार स्थानीयबासीले रोजगारी पाउने सरकारी भनाई छ । तर, उपल्लो कर्णाली परियोजनाले कर्णाली नदीको ४ हजार १ सय ८० मेगावाट विद्युत उत्पादन क्षमताको संभावना नष्ट गरेको कुरा बोर्डको प्रतिवेदनमै लेखिएको छ ।

जलस्रोत विज्ञ डा. हरिमान श्रेष्ठले लेखेको ‘द केस अफ अपर कर्णाली हाईड्रो इलेक्ट्रिक प्रोजेक्ट’ नामक प्रतिवेदनमा पनि ‘छोटो दूरीमै धेरै उचाइ फरक पर्ने भएकाले उपल्लो कर्णालीको जलविद्युत क्षमता विराट छ । २.५ किलोमिटरको सुरुङ्बाट पानी खसाल्दा १ सय ३० मिटरको उचाइ घट्छ, जसले पानीमा भिमकाय टर्वाइन घुमाउने अधिक चाप सिर्जना गरिदिन्छ’ पुस्तकमा लेखिएको छ ।

तिब्बती पठारमा पर्नेकैलाश पर्वतको फेदीमा रहेको मानसरोवरबाट सुरुहुने यो नदी गंगामा गएर मिसिन्छ । हिन्दु धर्मावलम्बीका दुई महत्वपूर्ण तीर्थस्थल कैलाश र गंगालाई जोड्ने यो नदीको धार्मिक महत्व पनि रहेको तर्क आलेको छ ।

‘चीनले कर्णालीको माथिल्लो क्षेत्रमा कैलाश ‘सिक्रेट ल्याण्डस्केप’ बनाउने तयारी गरेको छ ।

नदीलाई पृथ्वीको रक्तनली बताउने आले भन्छन, ‘हिन्दु धर्मावलम्बीको एउटा ठूलो तीर्थस्थल कैलाशबाट निस्केर अर्को ठूलो तीर्थ गंगा नदीमा गएर मिसिन्छ, कैलाश र गंगा नदी कर्णालीले जोड्ने हो ।’

गत असोजमा ४५ दिनको कर्णालीको शिर (कैलाश) देखि पुछार (गंगा) सम्म यात्रा गरेका आले कर्णाली नदीको जैविक विविधता पवित्र राख्दै यो नदीलाई ‘रिभर ट्रेल’को रुपमा विकास गर्न सकिने तर्क दिन्छन् ।

‘पश्चिम सेती, भेरी र अन्य सहायक नदीहरूबाट विद्युत निकाल्न सकिन्छ,’ आले भन्छन, ‘यसलाई ‘सिक्रेट रिभर करिडोर’को रुपमा विकास गर्न सकिन्छ ।’

धेरै लगानी र ठूलो परियोजनाले मात्रै विकास नहुने उनको ठहर छ । ठूलो परियोजनाको सट्टा धार्मिक, प्राकृतिक र नदी पर्यटकीय मार्गको रुपमा कर्णालीको विकास गर्दा स्थानीयवासीले प्रत्यक्ष लाभ पाउने उनी बताउँछन् ।

‘कर्णाली इज अ स्टिल भर्जिन रिभर’, यसलाई बनाउने वा बिगार्ने हाम्रै हातमा छ ।’

तीन वटा देश भएर बग्ने कर्णाली नदीका नाम पनि तीनवटै छन् । चिनिया भाषामा यसलाई कुङ् जिआओ भनिन्छ, नेपालीमा कर्णाली र हिन्दीमा घाघरा । तिब्बत हुँदै गंगामा मिसिने समयसम्म कर्णालीले करिब ११ सय किलोमिटर पार गर्छ । कर्णाली नदीलाई ‘सिक्रेट रिभर करिडोर’ को रूपमा स्थापित गर्ने प्रयासमा लागेका आले कर्णाली नदिलाई जैविक प्रयोगशालाको रुपमा रहन दिनृुपर्ने तर्क गर्छन् ।

हिमाली माछादेखि घडियाल गोहीसम्म पाईने कर्णालीलाई आले भर्जिन रिभरको रुपमा अथ्र्याउँदै भन्छन, ‘कर्णाली इज अ स्टिल भर्जिन रिभर’, यसलाई बनाउने वा बिगार्ने हाम्रै हातमा छ ।’

शहरी क्षेत्रमा नदीलाई फोहोर विसर्जन गर्ने थलो, शहर नजिकका नदी ढुंगा, गिट्टी, बालुवा र ठूला नदीबाट विद्युत निकाल्ने सोच मात्रै सही नभएको आलेको भनाई छ । यस्ता क्रियाकलापले नदी दोहन मात्रै भएको उनी बताउँछन् ।

सन् १९९१ मा पहिलोपटक कर्णालीमा र्याफ्टिङ गरेका आले कर्णालीलाई पवित्र राख्दै पर्यटकीय र जैविक अध्ययनको केन्द्र बनाउने आधार प्रस्तुत गर्दै भन्छन, ‘चीनले कर्णालीको माथिल्लो क्षेत्रमा कैलाश ‘सिक्रेट ल्याण्डस्केप’ बनाउने तयारी गरेको छ । त्यही क्षेत्रबाट बग्ने यो नदीलाई पनि त्यसरी नै प्रयोग गर्न सकिने विज्ञको भनाइ छ ।

चीनले नेपाल, भारत र चीनलाई समेटेर कैलाश क्षेत्रमा संसारकै सबैभन्दा ठूलो निकुञ्ज निर्माण गर्ने योजना अन्र्तगत कैलाश सिक्रेट ल्याण्डस्केप बनाउन लागेको हो ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, फागुन २१, २०७५ ००:१८