अमेरिकामा नेपाली डायस्पोराको इतिहास र वृद्धि रोचक देखिन्छ । नेपालको सन् २०२० को जनगणनाअनुसार कानुनी रूपमा २१ लाख नेपाली विदेशमा बसोबास गरिरहेका छन्, जसमध्ये ८ लाख दीर्घकालीन रूपमा विकसित देशहरूमा छन् । एक तथ्याङ्कअनुसार, सन् २०२३ सम्म अमेरिकामा नेपालीहरूको संख्या २ लाख ८ हजार थियो । २३ वर्षअघि अर्थात् सन् २००० मा यो संख्या ९ हजारको हाराहारीमा थियो ।
अमेरिकी जनगणनाअनुसार, २००० मा अमेरिकामा ९ हजार नेपाली थिए, जुन २०१० मा बढेर ५९ हजार पुगेको थियो । २०१९ मा यो संख्या १ लाख ९८ हजार थियो । यो तथ्याङ्कमा भारत, भुटान र म्यानमारजस्ता छिमेकी देशका नेपालीभाषी पर्दैनन् ।
इतिहास केलाउँदा सन् १९४० र १९५० को दशकमा नेपालीहरू अध्ययन र कूटनीतिक सेवाका लागि अमेरिका पुग्न थालेको देखिन्छ । र, सन् १९५७ मा अमेरिकी सरकारले नेपाली आप्रवासीहरूलाई छुट्टै पहिचान दियो । सन् २००० पछि नेपाली विद्यार्थीहरू अमेरिका जाने लहरले गति लियो । अध्ययनका लागि आएका धेरै नेपालीहरूपछि स्थायी रूपमा बस्न थाले ।
अमेरिकाको इलेक्ट्रोनिक डाइभर्सिटी भिसा (ईडीभी) कार्यक्रम नेपाली डायस्पोराको विस्तारको अर्को महत्त्वपूर्ण कारण हो । सन् २०१२/२०२१ को बीचमा ५३ लाखभन्दा बढी प्रमुख आवेदकहरूले नेपालबाट ईडीभीका लागि आवेदन दिएका थिए । नेपाल एसियाली देशहरूमा ईडीभी आवेदनको संख्यामा दोस्रो स्थानमा छ ।
यसरी अमेरिकाप्रति नेपालीको आकर्षण क्रमशः बढ्दो देखिन्छ । सोही विषयमा केहीसमय अघि ‘इन्स्टिच्युट फर इन्टिग्रेटेड डेभलपमेन्ट स्टडिज (आईआईडीएसले)ले सार्वजनिक गरेको ‘नेपाली माइग्रेन्ट ड्रिम्स इन दी अमेरिकन ल्यान्डस्केप’मा विस्तृतमा उल्लेख गरिएको छ । अरुण जोशी, वैभव प्रधान र रुजल श्रेष्ठको सहयोगमा तयार भएको उक्त रिपोर्टमा अमेरिकामा रहेका नेपालीको अवस्थाबारे चित्रण गरिएको छ ।
आउनुहोस्, अमेरिकामा रहेको नेपाली दूतावासको सहयोगमा तयार भएको सोही रिपोर्टलाई केलाएर हेरौँ ।
कहाँ, कसरी बस्छन् नेपाली ?
अमेरिकाका विभिन्न राज्यमा नेपालीहरू छरिएर रहेका देखिन्छन् । तर, केही क्षेत्रमा नेपालीहरू उल्लेख्य रूपमा रहेको आईआईडीएसले गरेको सो अध्ययनले देखाउँछ । यद्यपि, नेपाली डायस्पोरा त्यति ठूलो पनि देखिँदैन कि जसरी ‘लिटिल इन्डिया’ (न्युयोर्क) वा ‘चाइना टाउन’ (लस एन्जलस र सनफ्रान्सिस्को) जस्ता आफ्नो पहिचान झल्काउँने समुदाय नै खडा गर्न सकून् ।
यसका बावजुद पनि अमेरिकाका केही स्थानमा नेपालीहरूको घना बसोबास पाइन्छ । न्युयोर्कको ज्याक्सन हाइट्स र न्युजर्सीको रिजवुडलाई उदाहरणको रूपमा हेर्न सकिन्छ । आईआईडीएसको रिपोर्टअनुसार, अमेरिकाका अन्य प्रमुख शहरमा पनि नेपाली डायस्पोराको बाहुल्य देखिन्छ । जस्तो; डालसमा १५ हजार, न्युयोर्कमा १२ हजार, वासिङ्टन, डीसीमा १० हजार, सनफ्रान्सिस्कोमा ७ हजार, बाल्टिमोरमा ७ हजार, बोस्टनमा ६ हजार र एट्लान्टा, पिटर्सबर्ग, एक्रोन (ओहायो) र सिकागोमा क्रमशः ५ हजारका दरले नेपालीहरूको बसोबास छ । यसले डालस, न्युयोर्क र वासिङ्टन डीसी नेपाली डायस्पोराका प्रमुख केन्द्र रहेको देखाउँछ ।
त्यस्तै, आईआईडीएसको सर्वेक्षणमा सहभागीमध्ये ८६ प्रतिशत नेपाली शहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्छन् भने १४ प्रतिशत ग्रामीण क्षेत्रमा बसोबास गर्छन्, जसमध्ये ५१.७७ प्रतिशत नेपाली घरमा बस्छन् भने ४५.७६ प्रतिशत अपार्टमेन्टमा बस्छन् । त्यसबाहेक २ प्रतिशत नेपाली सामुदायिक आवासमा बस्छन् । त्यसमा ४९ प्रतिशत आफैँ घरका मालिक हुन् भने ५१ प्रतिशत भाडामा बस्नेहरू छन् । यद्यपि, प्यु रिसर्चका अनुसार भने ३३ प्रतिशत नेपाली मात्र अमेरिकामा घरका मालिक छन् भने ६७ प्रतिशत भाडामा बस्छन् ।
ब्राह्मण र पुरुषकै वर्चस्व
सर्वेक्षणमा लिइएको तथ्याङ्कअनुसार, अमेरिका पुग्नेमा पुरुषको बाहुल्य देखिन्छ । लिङ्गका आधारमा नेपाली डायस्पोरा हेर्दा ६० दशमलव १३ प्रतिशत पुरुष, ३९ दशमलव ४० प्रतिशत महिला र शून्य दशमलव ४७ प्रतिशत अन्य लिङ्गका छन् ।
त्यस्तै, नेपालका पहाडी भेगको जनसंख्याकै बाहुल्य अमेरिकामा रहेको अध्ययनले देखाएको छ । पहाडी भेगका ब्राह्मणहरू ४५.२५ प्रतिशतका साथ प्रमुख समुदायको रूपमा रहेका छन् । त्यसपछि पहाडी भेगकै क्षेत्री (ठकुरी र दशनामी/सन्न्यासीसहित) २०.३२ प्रतिशत र नेवारी बसोबास १६.२४ प्रतिशत छ । यसबाहेक, तराईका ब्राह्मण/क्षेत्री समुदायको बसोबास ८.१६ प्रतिशत देखिन्छ । यसरी यी चार समुदायले मिलेर डायस्पोरामा ९० प्रतिशत हाराहारी हिस्सा ओगटेका छन् ।
यसको विपरीत हिमाली भेग र तराईका दलित (क्रमशः ०.७६ प्रतिशत र ०.२९ प्रतिशत) छन्, जसले अमेरिकी डायस्पोरामा पुग्ने नेपालीबीचको असमानता झल्काउँछ ।
कमाइ कस्तो छ ?
सन् २०२३ को अमेरिकी जनगणनाको तथ्याङ्कअनुसार, अमेरिकामा बसोबास गर्ने नेपाली डायस्पोराको प्रतिव्यक्ति आय वार्षिक ३९,९९३ डलर छ, जुन अमेरिकी राष्ट्रिय औसत ४३,३१३ डलरभन्दा कम हो । तर, नेपालीहरूको मध्यम घरेलु आय १,०१,६४१ डलर छ, जुन अमेरिकी औसत ८०,६१० डलरभन्दा धेरै छ ।
नेपाली डायस्पोराका करिब ३६ प्रतिशत सदस्यहरूको वार्षिक आय ४०,००० डलर वा त्योभन्दा कम रहेको देखिन्छ । जबकि त्यहाँ रहेका ६ प्रतिशत नेपालीले भने २,००,००० डलर वा त्योभन्दा बढी पनि कमाउने देखिन्छ ।
त्यस्तै, बेरोजगारीदर ५ प्रतिशत छ, जुन अमेरिकी औसत बेरोजगारीदर ३.५ प्रतिशतभन्दा अलिक धेरै हो । अर्कोतर्फ औसत गरिबीभन्दा नेपाली मूलका मानिसको गरिबीदर धेरै देखिन्छ । जस्तो; नेपाली मूलका अमेरिकी नागरिकको गरिबीदर १७ प्रतिशत छ, जुन अमेरिकी औसत १३ प्रतिशतभन्दा धेरै रहेको आईआईडीएसको अध्ययन प्रतिवेदनमा उल्लेख छ ।
अर्कोतर्फ, नेपाली डायस्पोरा तुलनात्मक रूपमा युवा देखिन्छ । जस्तो; अमेरिकामा बस्ने नेपालीहरूको मध्यम उमेर ३० वर्ष छ, जुन अमेरिकी राष्ट्रिय औसत उमेर ३९ वर्षभन्दा ९ वर्षले कम छ ।
शैक्षिक स्थिति
सन् २०२३ को अमेरिकी जनगणनाको तथ्याङ्कअनुसार, अमेरिकामा बसोबास गर्ने ४२ प्रतिशत नेपालीहरूले माध्यमिक शिक्षा (हाई स्कुल) वा त्यसभन्दा कम शिक्षा हासिल गरेका छन् । यो संख्या अन्य एसियाली समुदायको औसत २७ प्रतिशत र अमेरिकी औसत ३९ प्रतिशतभन्दा धेरै हो । तर, नेपाली डायस्पोराका २३ प्रतिशत सदस्यहरूले भने स्नातकोत्तर (पोस्टग्राजुएट) शिक्षा पूरा गरेका छन्, जुन एसियाली औसत २४ प्रतिशतसँग मिल्दो छ र अमेरिकी औसत १३ प्रतिशतभन्दा माथि छ ।
यस्तै, २२ प्रतिशत नेपालीहरूले स्नातक (ब्याचलर्स) तहको शिक्षा पूरा गरेका छन्, जुन अमेरिकी औसत २० प्रतिशतसँग मिल्दो छ । यहाँ ध्यान दिनुपर्ने कुरा के छ भने, जसरी माथि माध्यमिक शिक्षा वा कम शिक्षा हासिल गर्नेहरूको प्रतिशत रहेको उल्लेख गरिएको छ, ती पछिल्लो तीन दशकमा अमेरिका आएका नेपालीहरूको दोस्रो पुस्ताका नागरिक हुन् । र, उनीहरू अझै अध्ययनको प्रक्रियामै रहेको देखिन्छ ।
लैङ्गिक उपस्थितिको हिसाबले स्नातक डिग्री लिनेहरूमा ५४.५२ प्रतिशत महिला र ४५.१५ प्रतिशत पुरुष छन् । स्नातकोत्तरमा भने ५६.३७ प्रतिशत पुरुषले डिग्री लिएका छन् भने ४३.२६ प्रतिशत महिला रहेको देखिन्छ । पीएचडी गर्नेमा ८०.९२ प्रतिशत पुरुष छन् भने १८.४२ प्रतिशत महिला छन् ।
किन अमेरिका गइरहेका छन् नेपाली ?
आईआईडीएसको उक्त अध्ययनमा उल्लेख भएअनुसार सबैभन्दा धेरै नेपाली उच्च शिक्षाका लागि अमेरिका आएको बताएका छन् । अध्ययनका क्रममा जब आप्रवासनका कारणबारे सोधिएको थियो, ५८ प्रतिशत उत्तरदाताहरूले ‘कलेज शिक्षा/शैक्षिक अवसर’लाई मुख्य कारण रहेको बताए । त्यसपछि ४२ प्रतिशतले ‘करिअर ग्रोथ’ हेरेर आएको बताएका छन् ।
त्यस्तै, सर्वेक्षणमा ‘जीवनस्तरको सुधार’लाई ३८ प्रतिशतले चयन गरे भने २६ प्रतिशतले ‘अस्थिर राजनीतिक अवस्था’लाई दोष दिए । २५ प्रतिशतले भने ‘नेपालमा रोजगारीका अवसरहरू पर्याप्त नभएकाले अवसरको खोजीमा आएको बताएको उल्लेख छ ।
अमेरिकामा कस्ता काम गर्छन् नेपाली ?
अमेरिकामा रहेका नेपालीमध्ये ३४.७ प्रतिशत प्राविधिक क्षेत्रमा काम गर्छन् । त्यसपछि १६.१ प्रतिशत स्वास्थ्य सेवामा छन् । त्यस्तै, ८.४ प्रतिशत नेपालीमध्ये केही गृहिणीको रूपमा काम गर्छन् भने केही बेरोजगार छन् । बाँकी जो विद्यार्थी भिसामा छन्, उनीहरूले कुनै उद्यमबारे खुलाएका छैनन् ।
विद्यार्थी भिसाबाहेकका व्यक्तिहरूमध्ये ८४.५ प्रतिशत पूर्णकालीन (फुल टाइम) काम गर्नेहरू छन् भने ६.२ प्रतिशत पार्ट टाइम काम गर्नेहरू छन् । त्यसबाहेक ३.४ प्रतिशत बेरोजगार छन् भने १.९ प्रतिशत कार्यक्षेत्रभन्दा बाहिर रहेको देखिन्छ ।
त्यसैगरी, वित्त क्षेत्रमा ८.२ प्रतिशत, शिक्षा क्षेत्रमा ७ प्रतिशत, खाद्य र होटल सेवामा ६.८ प्रतिशत, कानुनी, सार्वजनिक सेवा र सल्लाहकार सेवामा ६.३ प्रतिशत, वातावरण र कृषि क्षेत्रमा ४.३ प्रतिशत र युटिलिटी सेवाअन्तर्गत ४ प्रतिशत नेपाली रहेको सर्वेक्षणले देखाएको छ ।
नेपालमा कसरी भित्रिइरहेको छ रेमिट्यान्स र लगानी ?
अमेरिकामा रहेका नेपाली डायस्पोराद्वारा पठाइने औसत वार्षिक रेमिट्यान्स ८ लाख ६३ हजार ३०४ डलर छ । सन् २०२३ मा अमेरिकाबाट नेपाल पठाइने कुल रेमिट्यान्स १.२८ विलियन डलरबराबर रहेको अनुमान गरिएको छ, जसले नेपालले प्राप्त गर्ने कुल रेमिट्यान्सको लगभग ११.६२ प्रतिशत हुन आउने आईआईडीएसले उल्लेख गरेको छ ।
उक्त अनुसन्धानका क्रममा गरिएको सर्वेक्षणमा ५९.६ प्रतिशत उत्तरदाताले नेपालमा रेमिट्यान्स पठाउने बताएका छन् भने ४०.४ प्रतिशतले पठाउँदैनन् । अमेरिकी माइग्रेन्टहरू प्रायः आफ्नो परिवार वा आश्रित व्यक्तिहरूलाई सँगै लैजान्छन्, जसका कारण ठूलो परिवार भएका सदस्यहरूले नेपाल रेमिट्यान्स पठाउने सम्भावना कम हुने अध्ययनले देखाएको छ । त्यस्तै, अमेरिका जाने नेपाली प्रायः विद्यार्थी र तुलनात्मक रूपमा सम्पन्न परिवारका सदस्यहरू हुन्छन्, जसका कारण उनीहरूले नेपालमा कम रेमिट्यान्स पठाउँछन् ।
अर्कोतर्फ, धेरै नेपालीहरूले अमेरिकी भूमिमा रहेका परिवार र साथीहरूमार्फत अनौपचारिक रूपमा रेमिट्यान्स पठाउँछन् । यही कारणले गर्दा अमेरिकी रेमिट्यान्सको योगदान भारत र मलेसियासँग तुलना गर्दा कम देखिन्छ ।
सर्वेक्षणका क्रममा रेमिट्यान्स पठाउँछौँ भन्ने ५९.६ प्रतिशत व्यक्तिहरूसँग अनुसन्धानकर्ताले उनीहरूको आयस्तरसँग दाँजेर हेरेको देखिन्छ, जसका आधारमा हेर्दा ४५,५००–८०,००० डलर आय हुने नेपालीहरूले धेरैमा ६७ प्रतिशत हिस्सा रेमिट्यान्स नेपाल पठाउने देखिन्छ । त्यस्तै, ८०,००० डलर र त्योभन्दा बढी आय भएका व्यक्तिहरूले ६३.४ प्रतिशत हिस्सा रेमिट्यान्सको रूपमा पठाउँछन् । त्यसपछि १५,०००–४५,५०० डलर आय सीमा भएका ५९.५ प्रतिशत र १५,००० डलरभन्दा कम कमाइ भएकाबाट ४५.५ प्रतिशतले रेमिट्यान्स पठाउने गरेका छन् ।
लगानीको कुरा गर्दा, ७६.९ प्रतिशत नेपाली डायस्पोराले नेपालमा लगानी गरेका छैनन् । जम्मा १३.२ प्रतिशतले नेपालमा लगानी गरेका छन् । त्यस्तै, ९.५ प्रतिशतले अमेरिकामै र ०.४ प्रतिशतले अन्यत्र लगानी गरेका छन् ।
नेपाल भित्रिएका लगानीमा पनि प्रायः काठमाडौं उपत्यकामा केन्द्रित हुन्छन् । पछिल्लो समयमा जलविद्युत्, कृषि उद्योग, अस्पतालहरू र रियल इस्टेटजस्ता कुरामा धेरै लगानी भित्रिएका छन् । डायस्पोराका नेपालीले लगानी प्रक्रिया अमेरिकामा जस्तो सजिलो नेपालमा नरहेका कारण पनि लगानी नभित्रिइरहेको बताएका छन् । आईआईडीएसको रिपोर्टमा उल्लेख छ, 'सर्वेक्षणका क्रममा केही उत्तरदाताहरूले नेपालमा लगानीको वातावरणलाई ‘सुरक्षित छैन’ भनेर वर्णन गरेका छन् ।'
यसका अतिरिक्त, उत्तरदाताहरूले नेपालमा प्रचुर प्रशासनिक अड्चनहरू छन्, जसले धेरैलाई नेपालमा लगानी गर्न हतोत्साहित गरेको बताएको रिपोर्टमा उल्लेख छ । एक जना उत्तरदाताले त अमेरिकामा कम्पनी दर्ता गर्न ५–७ मिनेटभन्दा बढी समय नलाग्ने तर नेपालमा झन्झटिलो प्रक्रिया रहेको बताएका थिए । यस्ता विविध कारण अमेरिकामा रहेका नेपालीले नेपालमा लगानी गर्न हिचकिचाएको अध्ययनले देखाएको छ ।
प्रकाशित मिति: मंगलबार, पुस २३, २०८१ ११:१६
-1742979654.jpg)
