सारङ्गी रेटाैला, सकें भने माेवाइल किनाैंला ...

A+ A A-

जुम्लाबाट बग्दै आयो, सिलहरी खाट
खाटभित्र लङ–मरिच छ, पैसा हाली साट
नाक सुक्ला अनाडी सुक्ला, पठाइदिनु बाट
खरदार, लप्टन आए भन्छन्, अस्ति नेपालबाट ।

अनुहारमा बुढ्यौलीका धर्सा कोरिएका, विदीर्ण बन्दै गएको शरीर र नसा देखिन थालेका चाउरिएका हातमा आफू जस्तै पुरानो र जीर्ण बन्दै गएको सारङ्गी बोकेर कर्णाली र सुदूरपश्चिमका विभिन्न स्थानमा सारङ्गी रेट्दै यी पंक्ति गाउँदै हिँड्ने वृद्ध अनुहार हुन्, गोरे गन्धर्व ।

सुर्खेत तातोपानी टोलका ७० वर्षीय गन्धर्व १३ वर्षको उमेरदेखि सारङ्गी रेट्दै आफ्नै लयमा गीत गाउँदै आएका छन् ।

सानै उमेर आफ्ना दाजुभाइसँगै सारङ्गी भिरेर कर्णाली तथा सुदूरका विभिन्न जिल्लाका गाउँगाउँमा गीत गाउँदै हिँड्ने गन्धर्वका तीन छोरी, दुई छोरा र एक श्रीमती छन् ।

पुरानो सारङी रेट्दै जुम्ला, मुगु, डोल्पा, जाजरकोट, रुकुम, सल्यान, दैलेख, कालीकोट, अछाम, डोटी जिल्लाका विभिन्न गाउँगाउँमा डुलेका दिनको मीठो स्मरण उनीसँग बाँकी नै छ । तर, अब भने कतिपय ठाउँ र सन्दर्भ उनले भुल्दै गएका छन् । सायद उनको बुढ्यौलीले हुन सक्छ, स्वाभाविक हो, स्मरण शक्ति गुम्दै पनि त जान्छ ।

‘म धेरै गाउँहरूमा सारङ्गीको धून रेट्दै पुगेको छु’, उनी भन्छन्, ‘ठ्याक्कै गाउँका नाम त भुलेँ अहिले तर जिल्लाका नाम केही थाहा छन् ।’

पछिल्लो समय सारङ्गीको धून समाजले भुल्दै गएको र युवा पुस्तामा सारङ्गीमोह कम हुँदै गएकामा चिन्तित छन् उनी । ‘अहिलेको युवा पुस्ताले पुरानो संस्कार र चलन भुल्दै गएको छ’, उनले भने, ‘अहिले हाम्रो जातिका मानिस सारङ्गी छुनसमेत मान्दैनन् ।’

कुनै समय समाजमा दुःख पीडाका विषयमा बोल्दा, परदेशी कथा सुनाउँदा, वीरताका गाथा गाउँदा र माया प्रीतिका गीत गाउँदै गाउँगाउँमा हिँड्दा धेरैका आँखामा आँसुका धारा बग्ने गरेको देखेका थिए उनले ।

‘त्यो बेला अहिलेका जस्तो आधुनिक जमाना थिए’, उनले भने, ‘गीतमार्फत् हामीले गाउँका कथाव्यथा सुनाउँदा मानिसहरूको आँखामा आँसु रसाउँथ्यो ।’

उनले हातको सारङ्गी रेट्दै गीत गाउन थाले ।

‘चिठ्ठी पत्र केही आउँदैन, शाहीको बाउलीबाट
बाट तली, बाट माथि, सुपारीका बोट
सिल्तो राजा, चिसो पानी हाम्र जुम्लाकोट
जुम्ला मैया साप कसले लियो भोट
भोट तारा औली लाग्छ, आइजाऊ मैया कोट
सिन्की रिउरी मुहार अ‍ै, पीपलपाते ओठ
पर पर्‍यो बरा वन, वर पर्‍यो धुर्सु
घर छैन कि पिरिम लाउन, वयालीमा उड्छु
पानी पर्‍यो रुझ्यो कि रुझेन, कुरा बुझ्यौ कि बुझ्यौन ?’

पछिल्लो पुस्ताले सारङ्गी छाड्दै गएकामा दुःख मान्ने गोरेका लागि सानो खुसी र गर्वको कुरा पनि छ । उनका जेठो छोरा तिलक गन्धर्व सारङ्गी बाधकका राष्ट्रिय कलाकार हुन् ।

‘उमेरले डाँडो काटिसक्यो । मैले सारङ्गी बजाउन भुलेको छैन’, उनी भन्छन्, ‘मोवाइल देखेको त छु तर मैले त्यो चलाउन नै जानेको छैन । मेरो सीप र जीवन यही सारङ्गीमै छ ।’

‘मेरो शिक्षा सिकेर जेठो छोरा राष्ट्रियस्तरको कलाकार भएको छ’, उनले भने, ‘सारङ्गीको धूनमा उसले धेरै गीत पनि गाएको छ । नेपाल (काठमाडौं), भारतलगायतका ठाउँमा पनि पुगेको छ ।’

पहिला गाउँगाउँमा पुगेर गन्धर्वहरूले नै देश विदेशका घटनालाई, चाँचरी, मालश्री, मंगला, बारामास, सन्देश, धनिसरा, मल्लार, कर्खा र असारेलगायतका भाकामा खबर दिँदै घुम्ने गर्थे ।

‘गाइने दाइ’ भनेर संबोधन गरिने गन्धर्व लोप हुँद गएकामा निकै दुःखी छन् गोरे । ‘अहिलेका पुस्ताले कर्खा, मालश्री, मंगला मल्लार र धनिसरा भनेको के हो भनेर सोध्यो भने कसैले जान्दैनन्’, उनी भन्छन्, ‘कला, संस्कृति लोप हुँदै गयो भने हाम्रो संस्कृति पनि लोप हुन्छ ।’

गोरे सारङ्गीलाई गन्धर्वको पेसाको माध्यम मात्र ठानिनु नहुने बताउँछन् । उनलाई लाग्छ, समाजका बाजागाजा, परंपरा र संस्कृति त सभ्यता पनि हुन् ।

विगतमा गन्धर्वहरूले गाउँगाउँमा सारङ्गी बजाउँदै विभिन्न घटनाहरूलाई सुनाउने, सूचना तथा संचारको रूपमा काम गर्ने गरेका थिए । अहिले भने सूचना र संचारको प्रविधि फेरिएको छ, माध्यमहरू फेरिएका छन् ।

एफएम रेडियो र हातहातमा आएका मोवाइलले गन्धर्वको पेसासँगै सारङ्गी र एउटा अमूल्य संस्कृति पनि हराउन थालेको गोरे बताउँछन् ।

अहिले आधुनिक मोवाइल आएको छ । वनमा घाँसदाउरा गर्न गएका र गाईबस्तु चराउन जानेले गुनगुनाउने गीतका भाका पनि हराउँदै गएका छन् ।’ अहिलेका मानिसहरूले विदेशी गीत सुन्दै हिँड्ने गरेका र आफ्नो कला र संस्कृतिलाई भने माया मारेकामा उनको नजानिँदो आक्रोश देखिन्छ ।

सूचना प्रविधिले अधिकांश मानिसलाई छोएको भए पनि ७० वर्षे गोरे गन्धर्वलाई भने छुन सकेन । उनी आजभन्दा पचास वर्षअघि जसरी नै सारङ्गी बोकेर आधुनिक बन्दै गरेको वीरेन्द्रनगर बजारमा पसल पसलमा गाउँदै हिँड्छन् ।

‘उमेरले डाँडो काटिसक्यो । मैले सारङ्गी बजाउन भुलेको छैन’, उनी भन्छन्, ‘मोवाइल देखेको त छु तर मैले त्यो चलाउन नै जानेको छैन । मेरो सीप र जीवन यही सारङ्गीमै छ ।’

प्रकाशित मिति: शनिबार, मंसिर ७, २०७६ १३:०६