कोइलाबासः कुनै बेला ‘नसुत्ने शहर’, अहिले ‘मृत शहर’

A+ A A-

कुनै बेला ‘नसुत्ने शहर’को रूपमा चिनिन्थ्यो दाङको कोइलाबास नाका । पश्चिम राप्तीको प्रमुख प्रवेशद्वार मानिने कोइलाबास नाका अहिले भने ‘मृत शहर’ जस्तै बनेको छ ।

दाङको लमहीबाट ३३.४४ किलोमिटर दक्षिणमा पर्ने कोइलाबास नाका अहिले सुनसान छ । साँच्चै भन्दा खण्डहरूजस्तै लाग्छ यो नाका अहिले । रुकुम, सल्याङ, प्युठान, दाङ, देउखुरीलगायतका ठाउँबाट नुनदेखि सुनसम्म खरिद बिक्री गर्न व्यापारी र उपभोक्ताहरू यस नाकामा जान्थे । तर, अहिले यही कोइलाबास नाकाका जनता सामान किनमेल गर्न भारत जानुपर्ने बाध्यता छ । टाउको दुख्दा सिटामोल दिनसमेत भारतमै पुग्नुपर्ने बाध्यता छ ।

गढवा गाउँपालिका– ८ मा पर्ने कोइलाबासका जनताले अहिले धेरै दुःख पाएका बताउँछन् । नेपाली भूमिमा भएर पनि बजारका लागि भारत जानुको विकल्प छैन उनीहरूका लागि । त्यहाँका जनता कोइलाबासबाट करिब २४ किलोमिटरको दूरीमा रहेको भारतको तुल्सीपुरमा बजार जान बाध्य छन् । उनीहरूलाई गढवा, लमही, दाङकै तुल्सीपुर आउनभन्दा भारतको तुल्सीपुरमा बजार जान सजिलो हुने र छिटो र छरितो पनि हुने बताउँछन् ।

कोइलाबास नाका पुग्दा अधिकांश घरहरू पुराना र भग्नावशेष अवस्थामा देखिन्छन् । पक्की घरहरू समेत जीर्ण भएका छन् । धेरै घरहरू रूखले ढाकिएको अवस्थामा छन् । सशस्त्र सीमा सुरक्षा बल, नेपाल प्रहरी अहिले पनि कोइलाबासमा छन् । त्यससँगै भन्सार कार्यालय कोइलाबास पनि अस्तित्वमै छ त्यहाँ ।

वि.सं. २०४० सालअघि दिनरात चहलपहल हुने कोइलाबास नाका २०५१/०५२ सालमा ठप्पजस्तै भयो । व्यापारीहरू व्यापार गर्न दाङ देउखुरी, घोराही, लमहीतिर लागे । कुनै व्यापारी भारततर्फ लागे ।

२०३० भदौ ४ गते कोइलाबास आएका महेन्द्र निमाविका पूर्वप्रधानाध्यापक मधुरी ठाकुरका आँखा विगत सम्झँदा रसाउँछन् । कुराकानीका क्रममा उनले भने, ‘कोइलाबास खोलामा तत्कालीन गाउँ पञ्चायतले फिताले नापेर बजार लगाउन दिन्थ्यो तर अहिले त्यही खोला बस्तीबाट ५० मिटर तल हुँदै बगेको छ । त्यो बेलाको वर्णन गरेरै साध्य छैन ।’

वि.सं. २०२५ सालमा कोइलाबास–देउखुरी–लमही कच्ची सडकले जोडिएको थियो । तर, कोइलाबास पुग्न लमहीबाट डाँडाहरू कटेर जानुपर्थ्याे । कच्ची सडकले जोडिएको भए पनि व्यापारीहरू राँगा, घोडा, खच्चडमा व्यापार गर्न त्यहाँ आउने गरेको त्यहाँका स्थानीय बताउँछन् ।

वि.सं. २०३३ सालमा महेन्द्र निमाविका प्रधानाध्यापक बनेका ठाकुर त्यहाँबाट सेवानिवृत्त भए । कोइलाबासले काँचुली फेरेको देखेका ठाकुर अब पहिलेकै कोइलाबास कुनै पनि हालतमा नबन्ने चिन्ता गर्छन् ।

गढवा गाउँपालिका– ८, कोइलाबास नाकाबाहेक यही वडामा अरू पनि भारतसँग जाेडिएका सीमा नाका छन् । साविकको कोइलाबास १ देखि ९ वटा वडा मिलेर गढवा वडा नं. ८ बनेको हो । भौगोलिक हिसाबले पनि यो वडा अस्तव्यस्त बनेको छ । विकासका योजनाहरू एकै ठाउँमा राखेर समग्र वडाको विकास गर्न सम्भव छैन ।

कोइलाबास ‘मृत शहर’ बन्नुको खास एउटै कारण यहाँको सडक हो । त्यहाँका मानिस सडककै कारण कोइलाबास सुकेको बताउँछन् । २०३०/०४० सालसम्म सडक नभएपछि व्यापारीहरू त्यहाँबाट अन्यत्र बसाइँ सर्न थाले । त्यही अवस्थामा कपिलवस्तुको कृष्णनगर नाका खुल्यो । त्यो बाटो नियमित चल्न थालेपछि ब्यापारीहरू त्यही भन्सार प्रयोग गर्न थाले । विस्तारै कोइलाबास शून्य हुँदै गयो । मानिसहरूको भीडभाड हुन छाडेपछि व्यापार चौपट भयो । केही उपाय नलागेका मात्र त्यहाँ बसे ।

कुनै बेला कोइलाबासको जनसंख्या २० हजारभन्दा बढी थियो तर अहिले यहाँ मुश्किलले १ हजार ३०० मात्र जनसंख्या छ । २०७४ सालको स्थानीय निर्वाचनमा जम्मा मतदाता ३५० मात्र थिए । तीमध्ये पनि करिब ५ सय जना नागरिकताविहीन छन् ।

कोइलाबास नाकाबाट दाङ लमही ३३ किलोमिटरको दूरीमा रहे पनि अहिलेको अवस्थामा पनि सवारीसाधनमा लमही पुग्न २ देखि ३ घण्टा लाग्छ । त्यही कारण यहाँका जनता भारतमा निर्भर छन् । भारतले नाकामा कुनै अवरोध गरे यहाँका जनता भोकै मर्नुको विकल्प छैन ।

कोइलाबासमा पर्याप्त जमिनसमेत छैन । यहाँ हुने भनेको तोरी र गहुँ मात्र हो, त्यो पनि बीच पहाडमा हुने गर्छ । अरू सबै किनेर खानुपर्ने बाध्यता छ ।

घरमा रूख पलाए

लमही–कोइलाबास सडक नबन्नु, यही अवस्थामा कृष्णनगर भन्सार खुल्नु एउटा संयोग मानेका छन् त्यहाँका स्थानीयले । चहलपहल हुँदाको अवस्थामा बनेका संरचना चिन्न सक्ने अवस्थामा छैनन् । घरमै रूखहरू उम्रिएर ठूला भएका छन् । केही घरका भग्नावशेष मात्र छन् ।

कुनै बेला नेपाल बैंक, नेपाल राष्ट्र बैंक, भन्सार, प्रहरी चौकी, सशस्त्र प्रहरी बल, इलाका प्रशासन कार्यालय रहेको कोइलाबासमा अहिले प्रहरी चौकी, भन्सार र सशस्त्र प्रहरी बलको क्याम्प मात्र छन् । तत्कालीन गाउँ पञ्चायतको भवन नचिन्ने अवस्थामा छ ।

द्वन्द्वको समयमा तत्कालीन विद्रोही माओवादीले बम पड्काएर ध्वस्त पारेको सशस्त्र प्रहरी बलको भवन पनि जीर्ण अवस्थामा छ । भएका साना उद्योगका संरचना, तोरी मिल भएका संरचना पनि अहिले जीर्ण अवस्थामा छन् । यो नाकामा व्यापार गर्ने बढी मात्रामा बनियाँ व्यापारीहरू थिए । ती व्यापारीहरू अहिले लमही, देउखुरी, दाङ तुल्सीपुर पुगेका छन् । उनीहरूले प्रयोग गरेका लालपुर्जासहितका भवन भने जीर्ण र दुरवस्थामा छन् ।

सँगै जोडिएका नाका झन् बिजोग

गढवा गाउँपालिका– ८, कोइलाबास नाकाबाहेक यही वडामा अरू पनि भारतसँग जाेडिएका सीमा नाका छन् । साविकको कोइलाबास १ देखि ९ वडा मिलेर गढवा वडा नं. ८ बनेको हो । भौगोलिक हिसाबले पनि यो वडा अस्तव्यस्त बनेको छ । विकासका योजनाहरू एकै ठाउँमा राखेर समग्र वडाको विकास गर्न सम्भव छैन ।

‘टुक्रेटुक्रे बस्तीका कारणले पनि सोचेजस्तो विकास हामीले गर्न सकेका छैनौं’, गढवा गाउँपालिका– ८ का वडा अध्यक्ष सद्दाम सिद्दिकीले भने, ‘हामी आएपछि केही प्रयास गरेका छौं ।’

कोइलाबासमै पर्ने खब्री नाका पनि एक हो । यो नाकामा अहिलेसम्म विद्युत पुगेको छैन । २४ घरधुरी मात्र यहाँ रहेका छन् । मुसी नाका पनि कोइलाबास वडा कार्यालयदेखि ९ किलोमिटरको दूरीमा पर्छ । यहाँ २६ घरधुरी छन् । अन्तरखाल गाउँमा ४ घर छन् । सिसवारा गाउँमा ७ घर छन् । यी सबै भारतसँग जोडिएका छन् ।

प्रकाशित मिति: सोमबार, मंसिर २, २०७६ १२:०८