इन्टरनेटलाई किन हुन्छ सेलेब्रिटी मार्ने हतार ?

A+ A A-

विश्वमा हरेक दिन सरदर १ लाख ५० हजार जनाको मृत्यु हुन्छ । तर इन्टरनेटले ती सबैको मृत्युमा चासो दिँदैन । इन्टरनेट, मुख्यतः सामाजिक सञ्जाल सेलेब्रिटीको मृत्युले मात्र आकर्षित हुन्छ ।

त्यही भएर सस्तो लोकप्रियताका लागि हरेक हप्ता इन्टरनेटमा कोही न कोही सेलेब्रिटीको मृत्यु भएको ‘फेक न्युज’ भाइरल भइरहेको हुन्छ । त्यसलाई अंग्रेजीमा ‘डेथ होक्स’ भनिन्छ ।

यस्ता फेक न्युजलाई भाइरल बनाउने सबैभन्दा ठूलो भूमिका सामाजिक सञ्जालको हुन्छ । सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताहरु स्रोतको विश्वसनीयता ख्याल नगरी अन्धाधुन्ध ‘आरआईपी’ लेखेर सेयर गर्न थाल्छन् ।

आरआईपी काे फँस्टाउँदाे खेती

बिहिबार भने एकैदिनमा दुईजना विश्वचर्चित सेलेब्रिटीको मृत्यु भएको समाचारले सामाजिक सञ्जाल ततायो । भारतीय गायिका लता मंगेस्कर तथा हलिउडका कलाकार ड्वेन जोनसन (द रक)को मृृत्युको समाचारले फरकफरक समयमा इन्टरनेट कब्जा गरेका थिए ।

दिनभर जोनसनको समाचारले इन्टरनेट तताएको थियो भने रात परेपछि मंगेस्करको मृत्यु भाइरल भयो । ब्यानरमा ‘बीबीसी’को लोगो राखेर आएको एउटा समाचारमा सुटिङका क्रममा भएको दुर्घटनाका कारण जोनसनको मृत्यु भएको समाचार थियो ।

त्यसमा लोगो र नाममात्र बीबीसीको प्रयोग गरिएको थियो । लिंकमा क्लिक गर्दा अर्कै फेकसाइट खुल्थ्यो । तर, सामाजिक सञ्जालमा कसलाई त्यति धेरै फुर्सद हुन्छ र ? पहिलो हुने होडमा धेरैले धमाधम ‘आरआईपी’ लेख्न थाले । जोनसोनको मृत्यु भन्दै समाचार आएको यो चौथोपटक थियो ।

मंगेस्करको मृत्युलाई ट्विटरले भाइरल बनायो । बुधबार एकजना व्यक्तिले ‘आरआईपी लता दि... हामी सधैं तपाईंलाई सम्झिरहने छौं’ लेखेर ट्विट गरे । सो दिन त्यसलाई कसैले वास्ता गरेन । तर, अचानक बिहिबार एकाएक त्यो ट्विटमा रिट्विटको बाढी आयो । मान्छेले स्वस्फुर्त श्रद्धाञ्जली दिँदै ट्विट गरे ।

ट्विटरमा भाइरल भएको मंगेस्करको मृत्यु भारत हुँदै नेपालपनि आइपुग्यो । समाचारको सत्यतथ्य परख गरेर मात्र पाठकलाई जानकारी दिनुपर्ने जिम्मेवारी बोकेका धेरै पत्रकार मंगेस्करलाई ‘आरआईपी’ भन्नेमा अगाडि देखिन्थे । पछि उनको परिवार र अस्पतालले विज्ञप्ति नै निकालेर त्यसको खण्डन गर्नुपर्यो ।

यी ताजा र प्रतिनिधि घटनामात्र हुन् । यस्ता घटना सयौं छन् । २००६ मा विल फेरेललाई इन्टरनेटले मृत घोषित गरेको थियो भने ब्रिट्नी स्पेयर्स र जस्टिन टिम्बरलेकलाई पनि जीवित छँदै श्रद्धाञ्जली दिएका थिए ।

यस्तै, फास्ट एन्ड फ्युरियसका कलाकार भिन डिजेललाई २००३ मा, एमिनेमलाई २००९ मा, डेन्जेल वासिङ्टनलाई २०११ मा, निकोलस केज २०१६ मा आरआईपी भनेको इन्टरनेटले ज्याकी चेनलाई समेत छाडेन । तर यी सबे अहिलेसम्म जीवितै छन् ।

कलाकारमात्र होइन इन्टरनेटले अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामा र पछिल्लो राष्ट्रपति निर्वाचनकी उम्मेदवार हिलारी क्लिन्टनलाई समेत आफुखुशी श्रद्धाञ्जली दिएको थियो । माइली साइरस, जस्टिन बिबर र सिल्भेस्टर स्टालेनलाई त बारम्बार इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालले आरआईपी भनिसकेका छन् ।

फेक न्युजको चंगुल

जतिसुकै शिक्षित, बुद्धिजीवी र सजग सोचिएका व्यक्तिहरु पनि इन्टरनेटका फेक न्युजको चंगुलमा पर्ने गरेका छन् । यस्ता घटना प्रशस्तै छन् ।

यसको मुख्य कारण हो सस्तो र चाँडो लोकप्रियताकाे भाेक । इन्टरनेटले लोकप्रियताको मात्र भाषा बुझ्छ, प्रामाणिकता र विश्वसनीयताको भाषा बोल्दैन । त्यसैले यसका प्रयोगकर्ताहरु पनि त्यही अभ्यासमा ‘एडप्ट’ भइसकेका छन् ।

तर, सेलेब्रिटीको मृत्युको फेक न्युजको इतिहास भने लोकप्रियताका लागि सुरु भएको थिएन । त्यसको इतिहास फरक छ । कालान्तरमा गएर मात्र ‘डेथ होक्स’लाई टीआरपी, हिट्स र सस्तो लोकप्रियताको अस्थायी साधनका रुपमा प्रयोग गर्न थालिएको हो ।

कसले सुरु गर्‍यो ‘सेलिब्रिटी डेथ होक्स’ ?

सेलिब्रिटीको मृत्युको भ्रामक एवं झुटा समाचार सम्प्रेषण गर्ने चलन नयाँ होइन । इन्टरनेटको आविष्कार हुनु अगाडि पनि यस्ता घटना भएको तथ्यांक पाइन्छ । यद्यपि, इन्टरनेटले यसको प्रयोग र प्रभाव विस्तारमा भने सबैभन्दा ठूलो भूमिका निर्वाह गरेको छ ।

पहिलो डेथ होक्ससम्म पुग्न यथेष्ट तथ्यांक उपलब्ध नभए तापनि यसलाई संस्थागत गर्ने पहिलो व्यक्ति भने रिच हूभर हुन् । उनले सन् २००३ बाट संस्थागत रुपमा सेलिब्रिटीको मृत्युको फेक न्युज बनाउन थालेका थिए ।

तर, उनको त्यसबेलाको नियत सर्वसाधारणलाई झुक्याउनु थिएन । साथीसाथीबीच प्राङ्क गर्ने शैलीमा उनले यसको सुरुवात गरेका थिए । उनको ‘फेक अ वीस’ नामको अफिस अनलाइन कम्पनी छ । अनलाइनबाटै जोसुकैले आफुले चाहेको सेलिब्रिटीको नाम त्यहाँ टाइप गरेपछि उसको मृत्युको भएको समाचारको टेम्प्लेट उपलब्ध हुन्छ । उनले ग्लाेबल एसाेशिएट न्युज नामक मिडिया स्थापना गरेर फेक न्युजकाे प्रचार गर्थे ।

उनको लक्ष्य त्यसलाई साथीभाईबीच रमाइलो वा प्राङ्कका रुपमा मात्र प्रयोग गर्नु थियो । तर, उनले यो फेक न्युज हो भन्ने संकेत दिन विभिन्न तरिका अपनाउँथे ताकि सजग भएर हेर्नेले सहजै पत्ता लगाओस् ।

जस्तै, उनले बनाउने फेक न्युजमा अप्रिय घटना, सवारी दुर्घटना लगायतका घटनामा परेर सेलेब्रिटीको मृत्यु हुन्थ्यो । लागुपदार्थ सेवन वा अत्यधिक मद्यपान वा आत्महत्याका कारण मृत्यु भएको जस्ता असंवेदनशील कारण हुँदैन थिए । त्यसपछि उनी एकदमै असामान्य स्थानमा मृत्यु भएको समाचार बनाउँथे, ताकि विवेक प्रयोग गरेर पढ्दा सही र गलत छुट्टियोस् ।

‘डेथ होक्सको मेरो प्रयोजन भ्रमको खेती होइन, रमाइलो मात्र हो । म डेथ होक्समात्र पनि बनाउँदिन, अन्य रमाइला फेक न्युज पनि बनाउँछु’, उनले एक अन्तर्वातामा भनेका छन्, ‘तर, यस्ता फेक न्युजले सेलेब्रिटीलाई खासै फरक पर्दैन । फ्यानहरु नै हुन् अनावश्यक निहु खोज्ने ।’

र, हस्तमैथुन समाचार

‘मैले अहिलेसम्म कैयौं सेलेब्रिटीको फेक न्युज बनाएँ होला तर, अहिलेसम्म दुईजनाले मात्रै मुद्दा हाल्ने धम्की दिएका छन्,’ उनी खुल्दै गए, ‘एट्लान्टा फाल्कन्सबाट खेल्दा बास्केटबल खेलाडी माइकल भीकले तथा गुगलका सह–संस्थापक सर्जी ब्रिनले मलाई मुद्दा हाल्ने धम्की दिएका थिए ।

ब्रिनको भने डेथ होक्स बनाएको थिइनँ । ‘सर्जी ब्रिन हस्तमैथुनका विश्व च्याम्पियन’ शीर्षकमा बनाएको समाचारमा आपत्ति जनाउँदै उनले आफ्ना वकिलमार्फत् धम्कीपत्र पठाएका थिए ।’

हूभरले व्यावसायिकताको तर्क दिएतापनि त्यसले गलत ट्रेन्ड स्थापना गरेका कुरा नकार्न मिल्दैन । उनी पनि यो कुरा मान्छन् । तर, आजकालका फेक न्युज हेर्दे फेक हुने उनको तर्क छ ।

ड्वेन जोनसोनको मृत्युको समाचार हेर्दा उनको भनाई सही पनि लाग्छ । फोटोमा बीबीसीको लोगो हुँदैमा त्यो बीबीसीको समाचार हो भन्ने हुँदैन । इन्टरनेटको विश्वसनियताको आधार तस्बिर वा त्यहाँ लेखिएको अक्षर होइन, लिंकमा क्लिक गर्दा खुल्ने वेबसाइट हो ।

हूभर भने आफ्नो प्राङ्कले केही सेलेब्रिटीलाई फाइदा पुगेको दाबी गर्न पनि पछि पर्दैनन् । केही समयदेखि गुमनाम रहेका सेलेब्रिटीको आफुले डेथ होक्स सार्वजकि गरेपछि फेरि चर्चामा आएर विभिन्न कार्यक्रममा अन्तर्वातामा दिने अवसर नै पाएको उनले बताएका छन् ।

लोकप्रियता भर्सेस विश्वसनियता

इन्टरनेट लामो समयदेखि बहसको विषय बनिरहेको छ । पहिले विदेशमा मात्र सिमित यो बहस इन्टरनेटको बढ्दो पहुँच र लोकप्रियता सँगै नेपालमा पनि हुन थालिएको छ ।

विशेषगरी अनलाइन सञ्चार माध्यमको संख्या बढेसँगै कसको विश्वास गर्ने कसको नगर्ने द्विविधा पनि बढीरहेको छ । संख्या बढेपछि प्रतिस्पर्धा पनि बढ्छ । अफसोच यस्ता प्रतिस्पर्धा को सही भनेर होइन को पहिलो भनेर हुने गर्छन् ।

पहिलो हुने होडमा केही समय पहिले प्रधानमन्त्री ग्राण्डी अस्पतालमा उपचाररत रहँदा नेपालका सबै अनलाइन मिडियामा ठूलै खैलाबैला भयो । पहिलो हुने होडमा विभिन्न सञ्चारमाध्यमहरुले आफुखुसी समाचार हाले ।

कोही प्रधानमन्त्री ओली उपचाररत लेखिरहेका थिए भने कसैले घर फर्किए भन्न पनि भ्याइ सकेका थिए । कसैसँग पत्रकारिताको आधारभुत सिद्धान्त अनुसार स्रोतले दिएको सुचना सही हो वा गलत भनेर भेरिफाई गर्ने फुर्सद समेत भएन ।

मारमा नेपाली सेलेब्रिटीपनि

नेपालमा सेलिब्रिटीको मृत्युको फेक न्युज पनि धेरैपटक आएका छन् । तर, त्यो चाहीं छल्ने वा झुक्याउने नियतले नभएर पहिलो हुने होडले हो । अम्बर गुरुङको मृत्यु अगावै उनलाई समाजका बुद्धिजीवीहरुले श्रद्धाञ्जली दिइसकेका थिए ।

राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरे जीवित छँदै सबैभन्दा बढी श्रद्धाञ्जली र आरआईपी खाने नेपाली मध्येमा पर्छन् । शताब्दीपुरुष सत्यमोहन जोशीले पनि आफ्नो उमेरभन्दा ३–४ गुणा नै बढी श्रद्धाञ्जली खाइसके होलान् ।

वी वान्ट टु बी द राइट वान

विश्वचर्चित तथा विश्वसनियतामा आफ्नो छुट्टै पहिचान बनाउन सफल सञ्चारमाध्यम ‘बीबीसी’को एउटा स्लोगान छ – ‘वि डन्ट वान्ट टु बी द फस्ट वान, वी वान्ट टु बी द राइट वान’ । अर्थात्, हामीलाई समाचार दिने पहिलो मिडिया बन्नुछैन, सही समाचार दिने मिडिया बन्नु छ ।

नेपाललगायत विश्वभरका सबै मिडियाले यो पाठ सिक्नु आवश्यक छ । नत्र भोलिका दिनमा ‘जिउँदो मान्छेलाई मृत भनेर समाचार सम्प्रेषण गरेकोमा क्षमाप्रार्थी छौं’ भनेर भूलसुधार छाप्नुपर्ने खतरा रहिरहनेछ ।

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, कात्तिक २९, २०७६ १७:१८