कालापानीको कथा

राजधानी काठमाडौंमा अहिलेसम्म नदेखिएको सुदूरपश्चिम महाकाली नदीको नेपालतर्फको सानो टुक्रो ‘कालापानी’ भारतीय नक्सामा भारतकै भूमिमा देखिएपछि नेपाली जनताको कमलो मन पीडाले छियाछिया भएको छ । यो ठट्टा होइन ।

देशको सीमामा विदेशीको अतिक्रमण कसैका लागि पनि सुखद हुँदैन । त्यसमा पनि नेपाली । भावनाको आँधिबेहरीमा कति नेपालीका आँखाबाट महाकाली बहिन् अविरल । कसैले भन्न सक्दैन । जसले जित्छ उही सिकन्दर भन्ने मान्यताबाट पन्छिइसके नेपाली जनता ।

पृथ्वीनारायण शाहले मल्ल राजाहरूको टुक्राटाक्री ‘साम्राज्य’लाई जोडजाड गरेर राष्ट्र बनाएपछि शाहहरूले शासन गर्न सकेनन् । शाह राजाहरू कोही बिलासी भए भने कोही बौलाहा । त्यसपछि जंगबहादुर आए । उनले आफ्ना छोराहरूलाई किनारामा राखेर भाइहरूलाई हकवाला बनाए ।

राणा प्रधानमन्त्री मोहन शमशेरलाई छनकसम्म नदिएर राजा त्रिभुवन भारतीय दूतावासमा शरण लिन गए । मोहन शमशेरले त्रिभुवनलाई बर्खास्त गरेर महेन्द्रका माहिला छोरा ज्ञानेन्द्रलाई राजा बनाए । तैपनि, राणा वंश टिक्न सकेन ।

शासन प्रजातन्त्रको हातमा आयो । राजाले त्यो प्रजातन्त्रलाई झण्डै १० वर्ष खेलाए । जितेनन् । देशमा प्रजातन्त्रले अठार महिना राज गर्यो । त्यसपछि राज्यको डाडुपन्यू राजाले नै लिए ।

अहिले देश अप्ठेरोमा छ । ढोकाहरूमा ताल्चा मारेको छ । हातमा साँचो छैन । सिमानाभित्र जाने साँचो पनि हराएको छ । बाहिर निस्किने साँचो पनि हराएको छ । हाल अमेरिकानिवासी पत्रकार राजेश मिश्रले आफ्नो फेसबुक स्टेटसमा लेखेका छन्ः ‘नेपालको सीमा जोगाउन नेपाली सेना पछि हट्दैन भनेछन् नेपालका प्रधानसेनापतिले ।

रूक्मांगत कटुवाललाई प्रचण्डले बर्खास्त गर्न खोज्दा कटुवालले पहिलो फोन भारतीय प्रधानसेनापतिलाई गरेका थिए । पासा त्यसपछि पल्टिएको हो । हामी अन्तर्य बुझ्दैनौं । आवेशमा झण्डा उचाल्न हरदम तयार हुन्छौं ।

अहिलेको विवादास्पद उत्तर–पश्चिम सीमा ७० वर्षअघि भारतलाई दाइजो दिने को हो ? पहिले यसको छिनोफानो होस् । बहस त्यसपछि सुरु हुन्छ । कालापानी ‘इम्ब्रोलियो’ पहिले पनि थियो । भोलि पनि रहन्छ ।’

हो, राज्य र राजनीतिको अन्तर्य नबुझेर नेपाली जनता अन्योलमा छन् । बाहिर एक्काइसौं शताब्दीको चमक–दमक देखिए पनि, नेपालको अवस्था प्राचीनकालकै छ । हामी संस्कृतिको अद्भूत मिश्रणमा छौं । हामीलाई हाम्रा डाक्टरहरू कथाका ‘जामुना गुभाजु’जत्तिकै चामत्कारिक हुनुपर्दछ ।

जामुना गुभाजुकी श्रीमतीले आफ्नो गोडा चुलोमा दाउराझैं बालेर खाना बनाउँथिन् रे । हामी त्यही कथा पढेर हुर्किएका पिँढी हौं । ढिलो–चाँडो हामीपछिको पिँढीले पनि यो कुरा जान्दछ । जान्नैपर्दछ । यतिचाहिँ बुझ्नुपर्छ, कालापानीमा अरू कसैको कब्जा छ भने, अरू कसैको दाबी छ भने त्यो ठीकै छ । किनभने, कालापानी हाम्रो हो ।

यो सानो बस्तीबिनाको बस्ती हामीलाई छाडेर कहीँ जाने छैन । हाम्रा सेनापतिले छाती फुलाएर कालापानी जोगाउन समर खेल्ने कुरा गरे भनेर होइन । त्यो कालापानी नेपाली स्वामित्वको बस्ती हो । त्यसैले त्यसको अस्तित्व रहन्छ ।

हाम्रा सेनापति त्यहाँ समर लिएर गए भने हाम्रो विनाश शुरू हुनेछ । हाम्रो विनाश भनेको दक्षिण एसियाको विनाश हो । यस्तो दवंग कुरा किन सोचे सेनापतिले ? अब यी सेनापतिको कतिसम्म भरोसा गर्ने जनताले ?

हाम्रो पूरै पिँढी आन्दोलन र अविश्वासका बीचमा हुर्किएको हो । त्यति बेलाको आन्दोलनको एउटा पक्ष प्रजातान्त्रिक अधिकारको पुनस्र्थापनाका लागि हुने गर्दथ्यो । अर्को पक्ष आन्दोलनमा हुँदाहुँदै पनि अविश्वासमा रहन्थ्यो । एउटा पक्षलाई अर्को पक्षले भन्थ्यो दिल्लीमा पानी पर्दा रत्नपार्कमा छाता ओढ्ने । एउटा पक्षले जवाफमा पेइचिङमा पानी पर्दा यहाँ छाता ओढ्ने अर्को पक्षको दोष देखाउँथ्यो ।

प्रजातान्त्रिक शासनको आगमनपछि काठमाडौंमा बसेर हुकुम र हैकमका साथ सरकार चलाउने र प्रतिपक्षमा बस्ने नेताहरूले कहिल्यै नालापानी, कालापानी, सुस्ता, टिष्टा र मानेभन्ज्याङ कहिल्यै सोचेनन् । एकताका देशका विभिन्न शहरमा दिनहुँजसो नारा लाग्दथ्यो, महाकाली नदी साझा हो, पानी आधाआधा हो ।

हालै मात्र एउटा तस्वीरमा नहरबाट नेपाल आउने र भारत जाने पानीको बहाव हेर्दा आधाआधाको नारा खेर गएको जस्तो लाग्यो । गला फुलाएर नारा लगाउनेमध्ये केही राम्रैसँग पुरस्कृत भएका होलान् । त्यसले देशको सपनालाई कतै नपु¥याए पनि मानिसका सपनालाई पालित पोषित भने पक्कै ग¥यो ।

हाम्रो कूटनीतिले करोलबागको साडी पो चिन्दछ । कालापानीको पानीको के भेउ पाओस् । देशमा तमासा बनेको छ कूटनीति । परिवेश कतिबेला अनुकूल भएर आउँछ, त्यसको पत्तो नै हुँदैन कूटनीतिक कर्मचारीलाई ।

एउटा समय त्यो पनि आयो जब महाकाली बृहत् आयोजनाको परिकल्पना गरियो । त्यो परिकल्पनाका एउटा पात्र अहिले प्रधानमन्त्री पदमा छन् । अर्का प्रमुख पात्र प्रमुख प्रतिपक्षी नेताको आसनमा छन् । उनीहरू अहिले महाकाली आयोजनालाई सम्झिन पनि चाहँदैनन् ।

कसैले भन्ला, कालापानीको बेंसीमा सञ्चालन हुने परियोजनाको असर कसरी कालापानीसम्म आइपुग्ला ? हो, यो अर्को महत्त्वपूर्ण प्रश्न थियो । अब त्यो आयोजना पछिल्लो सिटमा तानिएको छ । टनकपुरको विद्युत् परियोजनाको पारितोषिक पनि नेपालले पाइसकेको छ । ‘ठूलदाइ’ ले आफ्नो कान्छो भाइमाथि त्यस्तो खास केही अन्याय वा थिचोमिचो गरेको छैन कि चित्त दुखाइराख्नु परोस् । यो कुरा प्रम ओलीले होइन भनिदिऊन् ।

बितेको ६५ वर्षदेखि ‘कालापानी–लिपुलेख–लिम्पियाधुरा’को ३ सय ७० वर्ग किलोमिटर नेपाली स्वामित्वको जमिनसमेत मिचिने हिसाबले भारतले एकलौटी नक्सांकन गरेको कुरा लेख्दै छन् नेपालका सञ्चारमाध्यम । उताबाट आएका समाचारमा भारतीय सैनिकले टाउको लुकाउने पाल नेपालतिरै टाँगेको बताइएको छ । यो असत्य होइन । यसलाई कसरी अप्रामाणिक सावित गर्ने प्रश्न यति मात्रै हो ।

देशका नेताहरूमा अभिमान प्रशस्त देखिन्छ । उनीहरू आ–आफनो दम्भमा चुर्लुम्म डुबेका छन् । मूलधारमा रहेका देशका जनताको दुःख र पीडाको अनुभूतिसम्म नगर्ने नेताले काँठ, कछाड, भीर, पाखाका समस्या कसरी हेर्न सक्छन् ? खालि बोल्ने मात्र हो । बोलेर के हुन्छ ? उनीहरूको नजरमा वातावरण सहज हुन्छ । तर, सिमानाका जनताले हिजोको भन्दाचर्को दुःखको सामना गर्नुपर्छ ।

प्रकाशित मिति: मंगलबार, कात्तिक २६, २०७६ १८:०७