‘प्रजातन्त्र र सक्रिय राजतन्त्र’ दुवै कालमा परराष्ट्र मामिलामा धेरै काम गरेका कूटनीतिज्ञ हुन्– यदुनाथ खनाल । २०१७ सालमा बीपीसँगै संयुक्त राष्ट्र संघको १५औँ साधारणसभामा भाग लिएर फर्केका खनाललाई राजा महेन्द्रले ‘कू’ लगत्तै परराष्ट्र सचिव बनाए । त्यसपछि जीवनपर्यन्त उनले लोकसेवा आयोग अध्यक्ष, राजदूत, प्रधानमन्त्रीहरूका परराष्ट्र सल्लाहकार भएर सक्रिय भइरहने मौका पाए ।
विश्व शीतयुद्धको तनावमा रहेको अत्यन्तै जटिल समयमा पनि यदुनाथले परराष्ट्र मामिला सञ्चालनमा चातुर्यतापूर्वक विभिन्न मञ्चहरूमा नेपालको प्रतिनिधित्व गरे । शीतयद्धकालमा दुई ध्रुवमा रहेका अमेरिका र रुस कुनैको पनि पक्षमा नलागी स्वतन्त्र परराष्ट्र नीति अवलम्बन गर्न प्राज्ञ खनालले ठूलो भूमिका खेले । उनको समयमा विश्व शीतयुद्धको दुई ध्रुवमा विभाजित हुनुका साथै धेरै मुलुक गरिबी र भोकमरीको चपेटामा पनि थिए ।
दक्षिणतिरको छिमेकी भारतमा ब्रिटिस राजको अन्त्य भई लोकतान्त्रिक शासन प्रणाली स्थापित भएको थियो भने उत्तरतिरको छिमेकी चीनमा माओत्से तुङको नेतृत्वमा कम्युनिस्ट शासन प्रणाली खडा भएको थियो । भू–राजनीतिको त्यस्तो विषम परिस्थितिमा नेपालको स्वतन्त्र अस्तित्वलाई जोगाउँदै उन्नतिपथमा लम्किनु थियो । त्यसको एउटा मुख्य कडी–स्वतन्त्र र असंलग्न परराष्ट्र नीतिको अवलम्बन गर्नु थियो । तरबारको धारमा टेकेर अघि बढ्नुपर्ने त्यो तनावपूर्ण समयमा मुलुकको परराष्ट्र नीति सञ्चालनको जिम्मेवारी कूटनीतिज्ञ खनालले कुशलतापूर्वक सम्हाले । ‘यदुनाथ खनालः जीवनी र विचार’ पुस्तकमा प्राध्यापक तथा कूटनीतिज्ञ जयराज आचार्यले लेखेका छन्, ‘यदुनाथ कूटनीतिमा कौटिल्य र किसिञ्जर दुवै बुझ्ने र आफ्नो व्यवहारमा ढाल्न सक्ने बौद्धिक व्यक्तित्व हुन् ।’ नेपाली कूटनीतिको चुरो भनेकै गतिशील तटस्थताको नीति हो भन्ने खनालको निचोड थियो ।
नेपालको परराष्ट्र नीतिको बौद्धिकीकरण गर्ने यदुनाथ खनाल कहाँ, कस्तो पारिवारिक पृष्ठभूमिमा जन्मे, हुर्के, पढे र बढे ? बुझ्न अब उनको बाल्यकालतिर फर्कौं ।
एसएलसीमा बोर्ड फस्ट
यदुनाथ खनाल १९९१ सालको एसएलसी परीक्षामा बोर्ड फस्ट भए । उनले काठमाडौंको दरबार हाइस्कुलबाट एसएलसी दिएका थिए । ‘एसएलसीको इतिहास’ पुस्तकमा प्रकृति अधिकारी लेख्छन्, ‘यस वर्षको मार्कलेजरमा पोजिसन भनी उल्लेख भएको स्थानमा पहिलो भनी जनाइएको छ । त्यस वर्ष यदुनाथ खनाल पहिलो श्रेणीमा उत्तीर्ण भएका थिए र पोजिसनको कोलममा पहिलो जनाइएको थियो । जबकि १९९० सालकोमा उल्लेख गरिएको छैन ।’
२८ साउन १९७० मा पिता नरनाथ र माता तारादेवी खनालको कोखबाट पश्चिम नेपालको तनहुँ, मानुङमा जन्मेका यदुनाथ ११ वर्षको हुँदा हिँडेरै काठमाडौं आइपुगे । त्यसपछि उनले काठमाडौं बसेर अध्ययन सुरु गरे । उनको पठनपाठनमा दाजु हरि खनालले निकै सघाए ।
उनकी पत्नी कमला खनालबाट एक छोरा र दुई छोरी भए । छोरा उदयराज खनालले त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा धेरै वर्ष भौतिकशास्त्र पढाए । उनी चर्चित भौतिकशास्त्री पनि हुन् ।
बनारसको बीएचयूबाट संस्कृतमा मध्यमा र कलकत्ता युनिभर्सिटीबाट बीएस्सी तथा अंग्रेजीमा स्नातकोत्तर गरेर स्वदेश फर्केका यदुनाथले १९९९ देखि २०१२ सालसम्म त्रिचन्द्र कलेजको प्राध्यापक भई अध्यापन गरे ।
प्राध्यापन, प्रशासन हुँदै परराष्ट्रको मियो
२०१२ सालमा यदुनाथ खनाल प्राध्यापन पेसाबाट प्रशासनिक क्षेत्रमा हाम फाले । अर्थात् सोही सालको १३ माघमा टंकप्रसाद आचार्य प्रधानमन्त्री नियुक्त भएपछि उनी प्रधानमन्त्रीको प्रमुख सचिव नियुक्त भए । त्यसबेला उनले गृहसचिवको भूमिकासमेत निर्वाह गरे । प्रशासनिक कार्यमा सहयोग गरे पनि उनी स्वतन्त्र विद्वान्कै रूपमा आफ्नो परिचय बनाइराख्न सफल भए ।
प्राध्यापक यदुनाथ खनाल भएका भए एमसीसी र बीआरआई समस्यालाई कसरी हल गर्थे होलान् ? यसबारे उनको कूटनीतिक कौशल कस्तो हुन्थ्यो होला ? मुलुकमाथि यो वा त्यो बाह्य दबाब आइपर्दा उनीजस्ता अनुभवी कूटनीतिज्ञ तथा रणनीतिक ज्ञान भएका प्राज्ञहरूको अभाव महसुस मुलुकले गर्दो रहेछ ।
उनको कूटनीतिक क्षमतालाई प्रथम जननिर्वाचित प्रधानमन्त्री विश्वेश्वरप्रसाद कोइराला, राजा महेन्द्र, वीरेन्द्र र बहुदल पुनर्स्थापनापछिका प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराई र गिरिजाप्रसाद कोइरालासम्मले सदुपयोग गरे । परराष्ट्र मामिलामा खनालसित सरसल्लाह गरे । यसर्थ, उनलाई नेपाली परराष्ट्र मामिलाका मियोभन्दा पनि अत्युक्ति हुँदैन ।
उनी २०१७ देखि २०१९ सम्म र २०२४ देखि २०२७ सालसम्म दुईपटक परराष्ट्रसचिव भए । २०१८/१९ सालमा नेपाल–भारत सम्बन्ध निकै चिसो अवस्थामा पुगेको थियो । किनकि, नेपाली कांग्रेसका नेता/कार्यकर्ता यताबाट भागेर उता गई सशस्त्र आन्दोलनमा उत्रिएको बेला थियो त्यो । २०१९ सालमा भारतका लागि नेपाली राजदूत नरप्रताप थापाको विमान दुर्घनामा परी निधन भयो । राजा महेन्द्रले त्यो विषम परिस्थितिमा नेपाल–भारत सम्बन्ध सम्हाल्न सक्ने व्यक्तिको खोजी गर्दै जाँदा परराष्ट्रसचिव खनाल नै उपयुक्त देखे र उनलाई परराष्ट्रसचिवबाट राजीनामा गर्न लगाई भारतका लागि राजदूत बनाएर पठाए । यसरी यदुनाथले २०१९ देखि २०२४ सालसम्म भारतमा रही कुशलतापूर्वक राजदूतको भूमिका निर्वाह गरे ।
राजा वीरेन्द्रले गद्दीनसीन भएको दुई वर्षपछि अर्थात् २०३० सालमा उनलाई अमेरिकाका लागि राजदूतमा नियुक्त गरे । २०३२ सालसम्म उनी अमेरिकामा राजदूत रहे । त्यसपछि २०३५ देखि २०३९ सालसम्म उत्तरी छिमेकी मुलुक जनवादी गणतन्त्र चीनको राजदूत नियुक्त भए । महाशक्तिशाली अमेरिका, चीन र भारत तीनै मुलुकका राजदूत हुने सौभाग्य आजसम्म यदुनाथ खनाललाई मात्र प्राप्त भएको छ ।
२०३२ देखि २०३५ सालसम्म लोकसेवा आयोगको अध्यक्ष रहेका उनले समय समयमा गृह, सूचना र यातायात मन्त्रालयको सचिवको जिम्मेवारीसमेत सम्हाले ।
२०४६ सालमा प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापनापछि उनी तत्कालीन प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराईको परराष्ट्र सल्लाहकार बने भने २०४८ सालमा गिरिजाप्रसाद कोइराला प्रधानमन्त्री बनेपछि पनि परराष्ट्र सल्लाहकारको रूपमा सहयोग गरे ।
नेपाली, संस्कृत र अंग्रेजी भाषामा दख्खल भएका खनाल नेपालको कूटनीति, प्रशासन र साहित्यिक क्षेत्रको चर्चित अनुहार हुन् । मुलुकको पुनर्जागरणकालमा परराष्ट्र, प्रशासन र समालोचनाको जग हाल्न उनको महत्त्वपूर्ण योगदान रह्यो ।
खनालको कूटनीतिक कौशलका केही दृष्टान्त
२०२४ सालमा भृकुटीमण्डपमा रमाइलो मेलाकाण्ड भयो । नेपाल–चीनको संयुक्त आयोजनामा भृकुटीमण्डपमा रमाइलो मेला लागेको थियो । प्रदर्शनीस्थलमा राखिएको स्टलमा राजा महेन्द्र र माओत्से तुङका तस्वीरहरू राखिएका थिए । राजाको तस्वीर तल र माओको तस्वीर माथि राखिएको निहुँमा चिनियाँ स्टलमा विद्यार्थीहरूले तोडफोड गरी माओत्से तुङको तस्वीर खसालिदिए । उक्त घटनाले नेपाल–चीन सम्बन्ध निकै तनावपूर्ण बन्न पुग्यो ।
चिनियाँ राजदूत श्री ५ को सरकारबाट बिदाइ नै नभई स्वदेश फर्के । त्यो सङ्कट समाधान गर्न यदुनाथ खनाललाई फेरि दिल्लीबाट फर्काएर परराष्ट्र सचिव बनाइयो र बिग्रेको सम्बन्ध सुधार्न चीन पठाइयो । बेइजिङ पुगेर खनालले चिनियाँ प्रधानमन्त्री चाउएन लाईसित कुरा गरी त्यो तनावलाई मत्थर तुल्याए ।
२०२६ सालमा यदुनाथकै सुझबुझपूर्ण कूटनीतिक कौशलका कारण १७ वर्षदेखि नेपालमा रहँदै आएको भारतीय सैनिक सल्लाहकारहरूको टोली फिर्ता भयो । प्राध्यापक जयराज आचार्यलाई यदुनाथले बताएअनुसार राजा महेन्द्र भारतीय सैनिक सल्लाहकारहरूको टोली फिर्ता पठाउन चाहन्थे । त्यसैले उनले खनाललाई भनेछन्, ‘खनालजी, तपाईं एउटा भाषण लेख्नुस्, त्यो म पढ्छु ।’ तर खनालले राजालाई सम्झाउँदै भनेछन्, ‘सरकारले पढ्नु हुँदैन । किनकि, सरकारको भाषणमा व्यक्त चाहनाबमोजिम भारतले आफ्नो सैनिक सल्लाहकारहरूको टोली फिर्ता लग्यो भने त सरकार हिरो होइबक्सिन्छ, तर भारतले मानिदिएन भने कता गइबक्सिन्छ ?’
खनालको तर्क सुनेर राजा झस्किए र भनेछन्, ‘ठीक भन्नुभयो खनालजी । मैले होइन, प्रधानमन्त्री कीर्तिनिधि विष्टले पढ्छन् ।’ तर, खनालले फेरि भनेछन्, ‘भाषण पनि नदिऔँ । राइजिङ नेपालमा एउटा अन्तर्वार्ताको रूपमा हाम्रा विचार राखौँ । त्यसमा भारतको कस्तो प्रतिक्रिया आउँछ, सोहीअनुसार अघि बढ्ने/नबढ्ने विचार गरौँला । यो यति संवेदनशील विषय हो कि यसमा कूटनीतिक गल्ती भयो भन्ने अवस्था आयो भने प्रधानमन्त्री या परराष्ट्र सचिवमध्ये एकले आफ्नो पदबाट हट्ने तयारीका साथ अघि बढ्नुपर्छ ।’
कूटनीतिज्ञ खनालको यो कुरा राजालाई उचित लाग्यो र त्यस विषयमा २०२६ असार ११ गतेको राइजिङ नेपालमा प्रधानमन्त्री कीर्तिनिधि विष्टको नाममा एउटा अन्तर्वार्ता छापियो । त्यसको केही दिनपछि तत्कालीन भारतीय राजदूत राजबहादुर सिंहले सिंहदरबार आएर खनाललाई भनेका थिए रे, ‘भाषा त जम्मै तिम्रै जस्तो लाग्छ नि ।’ त्यति मिहिनेत गरेर चलाखीपूर्ण तरिकाले खनालले नेपाल–भारत सम्बन्ध नबिगारीकन भारतीय सैनिक सल्लाहकारहरूको टोली फिर्ता पठाउने चाँजोपाँजो मिलाएर सफल कूटनीतिज्ञको परिचय दिएका थिए ।
त्यसपछि भारत र अमेरिकाबीच चिसिएको सम्बन्ध, चीन–भारतबीचको कटुता, शीतयुद्धकालीन गुटमा विभक्त विश्वमा कुनै पनि गुटमा नलागीकन तटस्थ कूटनीति सञ्चालन, नेपालको राष्ट्रिय हित र सुरक्षालाई ध्यानमा राखेर यदुनाथ खनालले बसालेको कूटनीतिक जगमा अघि बढ्नु नै आजको नेपालको आवश्यकता हो ।
अहिले पनि नेपाललाई भारत, चीन र अमेरिका आ–आफ्नै स्वार्थअनुकूल प्रयोग गर्न चाहन्छन् । भारत आफूले भनेको नमान्नेबित्तिकै नेपाललाई नाकाबन्दीजस्तो अमानवीय शैली अपनाएर झुकाउन तम्सेको धेरै भएको छैन । चीनले बीआरआई परियोजनाको नाममा नेपाललाई आफ्नो प्रभाव क्षेत्रमा राख्न चाहेको प्रस्टै छ । त्यति मात्र होइन, चीनले बीआरआईअन्तर्गत नेपाललाई ऋणमा फसाउन खोजेको कुरा पनि नेपालीहरूमाझ कुरा चल्न थालेको छ । अमेरिकाले एमसीसी परियोजना संसदबाट अनुमोदन गराउनुपर्छ भनेर अड्डी लियो । त्यसलाई रोक्न चीन कम्मर कसेर लाग्यो ।
शीतयुद्धकालीन तनावपूर्ण टकरावको स्थितिमा विश्व दुई ध्रुवमा विभाजित थियो । एउटा ध्रुवको नेतृत्व अमेरिकाले गरेको थियो भने अर्को ध्रुवको नेतृत्व रुसले गरेको थियो । राष्ट्रहरू आफ्नो हितअनुकूलको गुटमा समावेश हुँदै थिए । त्यस्तो अवस्थामा नेपालले तटस्थ कूटनीतिको बाटो अनुसरण गर्यो । र, त्यसलाई डोर्याउने रणकौशलकार थिए– यदुनाथ खनाल ।
एमसीसीको फाइदा/बेफाइदाबारे देशव्यापी बहस चल्यो । एकथरी नेपालीहरू एमसीसी ठीक छ भन्ने बुझाइमा पुगे भने अर्कोतिर त्यो ठीक छैन, त्यसले अमेरिकी सेनालाई नेपाल छिर्ने बाटो खोलिदिन्छ भन्ने कुरा गर्न थाले । विवादै–विवाद र तनावै–तनावका बीच संसदले एमसीसी अनुमोदन गरेर अगाडि बढ्ने निर्णय लियो । यद्यपि, एमसीसी परियोजनाबारे जति बहस भयो, त्यसको तुलनामा बीआरआईबारे खासै बहस भएको पाइँदैन । यसको अनुमोदन किन यति अपारदर्शी ढंगले भयो ? यसबारे पनि प्रश्नहरू उठ्न थालेका छन् किनभने नेपाल लोकतान्त्रिक शासनप्रणाली भएको मुलुक हो । खुला समाजमा सबै कुरा पारदर्शी नै हुन्छन्, हुनुपर्छ ।
यदुनाथ खनाल आज हामीमाझ छैनन् । १६ असोज २०६१ को बिहान उनको आफ्नै निवास पुरानो बानेश्वरमा ९१ वर्षको उमेरमा निधन भयो । उनी भएका भए एमसीसी र बीआरआई समस्यालाई कसरी हल गर्थे होलान् ? यसबारे उनको कूटनीतिक कौशल कस्तो हुन्थ्यो होला ? मुलुकमाथि यो वा त्यो बाह्य दबाब आइपर्दा खनालजस्ता अनुभवी कूटनीतिज्ञ तथा रणनीतिक ज्ञान भएका प्राज्ञहरूको अभाव महसुस मुलुकले गर्दो रहेछ ।
कृतिकार खनाल
प्राध्यापक यदुनाथ खनाल नेपाली, संस्कृत र अंग्रेजी तीनै भाषामा आफ्ना कुरा सम्प्रेषण गर्न सक्ने विद्वान् थिए । त्यसैले उनले तीनै भाषामा कलम चलाए । कूटनीतिक विषय अंग्रेजीमा लेखे भने साहित्यलाई नेपाली र संस्कृतको माध्यमद्वारा पस्के ।
उनले शिशुपालवधको ११औँ सर्गलाई नेपालीमा अनुवाद गरे । पूर्वी र पश्चिमी दुवै सभ्यता र साहित्यको अध्ययन गरेका उनी नेपाली साहित्यका समालोचकहरूमाझ समन्वयवादी समालोचकको रूपमा परिचित छन् । उनले अरुलाई यस्तो, उस्तो भनी आरोपित गर्ने काम कहिल्यै गरेनन् । बरु उनले महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ र कवि भूपि शेरचनहरूका बारेमा अंग्रेजीमा विश्लेषणात्मक परिचय दिने खालका कृतिहरू सिर्जना गरी विश्वमाझ नेपाली कविहरूलाई पुर्याउने प्रयास गरे । कृतिकार खनालका केही कृतिहरू यस प्रकार छन्ः
१. समालोचनाको सिद्धान्त
२. साहित्य चर्चा
३. सूक्ति सञ्चय (संस्कृत पद्यकृति)
४. रिफ्लेक्सन अन नेपाल–इन्डिया रिलेसन्स
५. नेपाल ट्रान्जिसन फ्रम आइसोलेसनिज्म
६. एस्सेज इन नेपाल्स फरेन अफेयर्स
७. नेपाल आफ्टर डेमोक्र्याटिक रिस्टोरेसन
८. नेपाल्स नन्–आइसोलेसनिस्ट फरेन पोलिसी
९. स्ट्रे थट्स
१०. यदुनाथ खनालका समालोचना
११. नेपाल इन् १९८५
१ सय ११औँ जन्मदिवसको सम्झना
त्यो बेला शीतयुद्धकालीन तनावपूर्ण टकरावको स्थितिमा विश्व दुई ध्रुवमा विभाजित थियो । एउटा ध्रुवको नेतृत्व अमेरिकाले गरेको थियो भने अर्को ध्रुवको नेतृत्व रुसले गरेको थियो । राष्ट्रहरू आफ्नो हितअनुकूलको गुटमा समावेश हुँदै थिए । त्यस्तो अवस्थामा नेपाललाई कुनै पनि गुटमा संलग्न नगराई तटस्थ कूटनीति सञ्चालन गर्न सक्नु कम्ता चुनौतीपूर्ण थिएन । तर नेपालले त्यही तटस्थ कूटनीतिको बाटो अनुसरण गर्यो । र, त्यसलाई डोर्याउने रणकौशलकार थिए–यदुनाथ खनाल ।
आज उनको १ सय ११औँ जन्मदिवस । उनी अर्का विद्वान् नयराज पन्तभन्दा दुई दिन मात्र भाइ थिए । कार्यक्रम ‘सम्झनु जरुरी छ’मा अस्ति हामीले नयराजलाई सम्झियौँ, आज यदुनाथलाई सम्झेका छौँ । नेपाली परराष्ट्र मामिलाका पथप्रदर्शक यदुनाथले कोरेको कूटनीतिक मार्गमा नेपाल हिँड्न सके उनको जन्मदिवस मनाएको सार्थक हुनेछ ।
भिडियो:
प्रकाशित मिति: बुधबार, साउन ३०, २०८१ २०:३५
