के हो आर्थिक एकलता, के हुन्छ यसको प्रभाव ?

एउटा काल्पनिक संसारको कल्पना गर्नुहोस्, जहाँ रोबोट र आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) ले आज हाम्रा अधिकांश कामहरू सञ्चालन गरिरहेको छ । हामी केहीलाई यो विज्ञान कथाजस्तो लाग्न सक्छ । तर, यो वास्तविकतामा परिणत हुने तरखरमा छ । अहिलेको बौद्धिक विमर्शमा मात्र सीमित रहेको यो शब्द 'आर्थिक एकलता' बुझ्दै जाँदा हामीलाई भविष्यको समाज बुझ्न बाध्य बनाउँछ, जहाँ रोबोटहरू हाम्रो अर्थतन्त्रका सबै पक्षहरूमा निर्णायक हुन्छन् ।

नि:सन्देह आर्थिक एकलता एक काल्पनिक भविष्य हुन सक्छ, जहाँ मानिसहरू परिष्कृत सभ्यतामा बस्छन् । यो अत्यधिक उत्पादनशील पनि हुन सक्छ । यद्यपि, मानव इतिहासमा अघिल्ला क्रान्तिहरूजस्तै यसले हामीमाझ महत्त्वपूर्ण मानव जीवनको अर्थ र उद्देश्यका सम्बन्धमा प्रश्नचिह्न खडा गरेको छ । रोबोटहरू हाम्रो समाजको मेरुदण्ड बन्दै गर्दा आर्थिक एकलताको प्राथमिक चुनौती भनेको यसले सिर्जना गर्ने ठूलाे पुँजी र श्रमबजारलाई कसरी व्यवस्थित गर्ने भन्ने हो ?

श्रम र रोजगारीमा पार्ने प्रभाव

आर्थिक एकलताको युगमा श्रम र रोजगारीमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभाव पार्न सक्ने आकलन रहेका कारण पनि यसको विश्लेषण गर्न एकदमै चुनौतीपूर्ण छ । यसको सकारात्मक पक्ष भनेको यसले उत्पादनमा निक्कै वृद्धि गर्छ । साथै, रोजगारीका नयाँ अवसरहरू सिर्जना गर्ने पक्का छ । तर, यसको नकारात्मक पक्ष हेर्ने हो अत्यास लाग्दो पनि छ । यसले व्यापक रूपमा रोजगार विस्थापन र आर्थिक असमानता बढाउँछ भने यसले हामीलाई प्राविधिक रूपमा उन्नत समाजमा व्यवस्थापन गर्न ठूलाे लगानी गर्न बाध्य पार्दै छ ।

यो प्राविधिक परिवर्तन मानव इतिहासको एउटा अभूतपूर्व समय हुनेछ र मानव सभ्यताले यसमा कसरी समाहित गर्छन्, यो महत्त्वपूर्ण विषय हो । 'द सेकेन्ड मेसिन एज' पुस्तकका अनुसार डिजिटल क्रान्तिले औद्योगिक क्रान्तिजस्तै श्रम बजार र आर्थिक संस्थाहरूमा गहिरो प्रभाव पार्नेछ । पहिलो चरणमा, रोबोट र आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) ले ठूलो संख्यामा रोजगारी विस्थापन गर्नेछ । विशेष गरी यसले पहिलो चरणमा उत्पादन, खुद्रा, यातायात र प्रशासनजस्ता उद्योगहरूमा आर्थिक एकलताको आक्रमणमा पर्नेछ भन्ने कुरा 'द सेकेन्ड मेसिन एज' पुस्तकले उल्लेख गरेको छ । यस्तै, संयुक्त राज्यमा आउने दुई दशकभित्र कुल रोजगारीको लगभग ४७ प्रतिशत स्वचालित हुनेछ ।

यो अवस्थाले बेरोजगारी र आर्थिक अस्थिरताको अर्को चरण सुरुवात हुनेछ भन्ने देखाउँछ । सबै प्रभावित उद्योगहरूमा कामदारहरूले बेरोजगारीको अनुभव गर्नेछन् वा अत्यन्तै कम तलबका पदहरू स्वीकार गर्न बाध्य हुनेछन् । आर्थिक एकलताले नि:सन्देह रूपमा विद्यमान आर्थिक असमानतालाई बढावा दिने कुरा निश्चित छ । यस्तै, फोर्डको विश्लेषणअनुसार, एआई युगको फाइदा प्रविधिमा नियन्त्रण वा यसको प्रयोगमा उन्नत विशेषज्ञता भएका मानिसहरूमा मात्र असमानतापूर्वक केन्द्रित हुनेछ ।

आर्थिक एकलताले हामीले गर्ने श्रमको दार्शनिक बुझाइलाई ऐतिहासिक रूपमा परिवर्तन गर्नेछ । 'गिग इकोनोमी' मानिसहरूको दैनिक जीवनको दिनचर्या हुनेछ । सबै श्रम यसले फ्रिल्यान्सिङ वा करारमा आधारित कामहरू मात्र प्रचलनमा ल्याउनेछ । घरमा बसेर संसारका जुनै कम्पनीमा पनि काम गर्ने अवस्था सामान्य बन्नेछ र कम्पनीले स्वत: आफ्ना कर्मचारीहरूलाई कहीँबाट पनि काम गर्न अनुमति दिने विषय सामान्य बन्दै जानेछ । प्रमुख डिजिटल कम्पनीहरूले विश्वभरबाट कुनै पनि स्तरको सीपलाई रोजगारीमा लाभान्वित गर्नेछन् । राजनीतिक सीमाहरू मिथक बन्नेछन् । तर, कामदारहरूको रोजगारको सुरक्षामा भने गम्भीर चिन्ता खडा गरेको छ ।

विश्व अर्थव्यवस्थामा पार्ने प्रभाव

अर्थशास्त्री रोबिन ह्यान्सनका अनुसार विश्वको अर्थतन्त्र ढुंगेयुगको अवधिमा प्रत्येक २ लाख २४ हजार वर्षमा दोब्बर हुन्थ्यो, कृषियुगमा प्रत्येक ९०९ वर्षमा र औद्योगिक युगको अवधिमा ६.३ वर्षमा मात्रै दोब्बर भएको थियो । तर, प्राविधिक एकलताका कारण हामीले हाम्रो एउटा जीवनकालमा विश्व अर्थतन्त्र दोब्बर भएको कैयौँ पटक देख्न सक्नेछौँ । यसबाहेक, २०१७ मा, पीडब्लूसीले भविष्यवाणी गरेअनुसार एआई प्रविधिका कारण सन् २०३० सम्ममा १४ प्रतिशतसम्म विश्वव्यापी रूपमा जीडीपी बढाउन सक्छ र यसले सम्भावित रूपमा विश्वव्यापी अर्थतन्त्रमा १५.७ ट्रिलियन डलर योगदान गर्ने कुरा उल्लेख छ ।

McKinsey (विश्वव्यापी मान्यता प्राप्त व्यवस्थापन परामर्श कम्पनी)का अनुसार स्वायत्त कार र ट्रकहरूले सन् २०२५ सम्ममा प्रतिवर्ष २०० विलियन देखि १.९ ट्रिलियन डलरसम्मको आर्थिक उपार्जनमा निर्णायक भूमिका खेल्नेछन्, जसले गर्दा विश्वव्यापी रूपमा यातायातमा लागत सस्तो हुनेछ ।

यस्तै, लागत घट्दै जाँदा विश्वभरि व्यक्तिगत आयमा असर पर्नेछ । उदाहरणका लागि अमेरिकामा एउटा व्यक्तिले विभिन्न लाभहरूसहित लगभग २५ डलर प्रतिघण्टा कमाउँछन । तर, एउटा उन्नत रोबोट सञ्चालनको लागत भने ८ डलर प्रतिघण्टा मात्र हुन आउँछ । बोस्टन परामर्श समूहको २०१५ को रिपोर्ट अनुसार, २०३० सम्म यसको लागत मूल्य प्रतिघण्टा २ डलरमा झर्न सक्छ ।

अर्थशास्त्री रोबिन ह्यान्सनका अनुसार विश्वको अर्थतन्त्र ढुंगेयुगको अवधिमा प्रत्येक २ लाख २४ हजार वर्षमा दोब्बर हुन्थ्यो, कृषियुगमा प्रत्येक ९०९ वर्षमा र औद्योगिक युगको अवधिमा ६.३ वर्षमा मात्रै दोब्बर भएको थियो । तर, प्राविधिक एकलताका कारण हामीले हाम्रो एउटा जीवनकालमा विश्व अर्थतन्त्र दोब्बर भएको कैयौँ पटक देख्न सक्नेछौँ ।

त्यसैले पनि अर्थतन्त्रमा एआई हावी हुँदै जाँदा यसले हामीलाई 'jobs apocalypse' तर्फ लैजान्छ जहाँ ठूलो बेरोजगारी संख्या संसारभर नयाँ समस्याको रूपमा सिर्जना हुन जान्छ । धेरै अध्ययन र लेखहरूले यो तर्कलाई सत्यतातर्फ उन्मुख भनेका छन् । झनै, इतिहासकार युवल नोआह हरारीले आफ्नो पुस्तक 'होमो ड्युस'मा एआईको उदयले मानिसहरूको ठूलो संख्यालाई 'असान्दर्भिक' बनाउने दाबी गरेका छन् ।

अर्को पीडब्लूसी अध्ययनअनुसार, सन् २०३० को प्रारम्भमा एआईले गर्दा ब्रिटेनमा लगभग ३० प्रतिशत रोजगारी मानिसहरूको हातबाट रोबोटको हातमा पुग्नेछ । त्यस्तै, संयुक्त राज्य अमेरिकामा ३८ प्रतिशत र जर्मनीमा ३५ प्रतिशत रोजगारी मानिसहरूबाट गुम्नेछ, जबकि जापानमा २१ प्रतिशत हुने देखाउँछ । तर, जतिसुकै निराशाजनक भविष्यको परिस्थिति देखिँदा पनि हाम्रो आर्थिक इतिहासले हामीलाई 'प्रविधिले हाम्रो रोजगारी खोस्छ तर यसले हाम्रो कामलाई खोस्न सक्दैन,' भन्ने विश्वास गर्दछ ।

अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार र विकासमा पार्ने प्रभाव

संसारमा हुने हरेक परिवर्तनले पहिलो तबरमा सबैभन्दा कमजोरहरूलाई असर गर्छ भन्ने देखाएको छ । यस्तै, यो प्राविधिक विकासको प्रक्रियामा एआईले कृत्रिम परम्परागत विकास मोडेललाई खारेज गर्ने र यसले अधिकांश विकासोन्मुख देशहरूलाई क्रूर रूपमा आक्रमण गर्नेछ भन्ने आकलन गरिएको छ ।

विकासोन्मुख देशहरूको अर्थतन्त्रको विकास भनेको कम-ज्यालामा सामान उत्पादन गरी धनी देशहरूको निर्यातमा आधारित छ । तर, अब भने स्वचालित मेसिनका कारणले उत्पादन लागत धेरै घट्नेछ भने, 'इन-शोरिङ' वा 'रि-शोरिङ' ('इन-शोरिङ' वा 'रि-शोरिङ' भन्नाले विदेशबाट कम्पनीलाई स्वदेशमा पूर्ण स्थापना गरी उत्पादन गर्ने अभ्यासलाई जनाउँछ) भनेर चिनिने प्रक्रिया ठूलो संख्यामा हुन्छ । धनी देशहरूमै बढी सस्तोमा उत्पादन भयो भने विकासोन्मुख देशहरू आर्थिक रूपमा पतन हुन सक्नेछन्, जसको अर्थ गरिब देशहरूमा कम रोजगारी, अन्तर्राष्ट्रिय व्यापार र वाणिज्य घट्नु हो ।

गरिब देशहरूलाई अर्को ठूलो धक्का भनेको रेमिट्यान्सको क्षेत्रमा पार्नेछ । अहिले धनी देशहरू जसरी आप्रवासीहरूको श्रममा निर्भर हुनुपरेको छ, 'आर्थिक एकलता' को समयमा भने सस्तो- सुलभ रोबोटहरू निर्णायक हुनेछन् । उदाहरणका लागि; दुबईका निर्माण कम्पनीहरू र क्यालिफोर्नियामा फलफूल टिप्ने कामहरूमा विदेशी कामदारहरूको जरुरी पर्ने छैन । यसको परिणामस्वरूप गरिब देशहरूको अर्थतन्त्र झन् कमजोर बन्दै जानेछ भने कृत्रिम बौद्धिकताले विश्वव्यापी असमानताहरू झनै बढाउनेछ, जहाँ कार्ल मार्क्सको भनाइ फेरि पनि सान्दर्भिक हुनेछ । किनभने एआईको युगमा जसले रोबोटलाई नियन्त्रण गर्छ, उत्पादनको स्वामित्व पनि उनीहरूसँगै हुन्छ भन्ने कुराको पुस्ट्याइँ हुन्छ । त्यसले गर्दा धनी देशहरू अझ धनी हुन सक्छन् भने गरिब देशहरू अझ गरिब हुने देखिन्छ ।

भविष्यको तयारी

अहिलेको आधुनिक संसारमा मेरिटोक्रेसीको ठूलो भ्रम रहेको छ, जसले समावेशिताको विचारलाई स्वीकार गर्न अस्वीकार गरेको छ । उनीहरूले निष्पक्ष प्रतिस्पर्धाभन्दा पनि स्वतन्त्र प्रतिस्पर्धाको वकालत गर्ने गरेका छन् । तर, आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सले मानव जातिलाई आफ्नो सीमितता र हामी कति कमजोर छौँ भन्ने जान्न बाध्य पार्नेछ । यो अन्यायपूर्ण समाजमा योग्यता भन्ने कुरा भ्रम हो र यो हाम्रो विशेषाधिकारबाहेक केही होइन भन्ने कुरा उजागर गर्नेछ । विशेष गरी, प्राविधिक एकलताले हामी सबैलाई 'अशक्त' को वर्गमा राख्नेछ, जहाँ हामी सबैलाई बाँच्नका लागि कल्याणकारी राज्य चाहिन्छ ।

यस पृष्ठभूमिमा मानवतावादी दृष्टिकोणबाट भविष्यको निर्माण गर्नु अबको महत्त्वपूर्ण बाटो हो । हामीले समाजका सबैलाई सशक्तीकरण गर्दै सफल हुने अवसर प्रदान गर्ने थप वातावरण निर्माण गर्नुपर्ने हुन्छ । संसारको प्रत्येक देशले शिक्षा, कल्याणकारी योजना र सम्पत्ति पुनर्वितरणका लागि मूलस्तरमा तयारी गर्न सुरु गर्नुपर्छ । यस्तै, ओबामा प्रशासनको अन्तिम हप्ताहरूमा जारी गरिएको एआईसम्बन्धी ह्वाइट हाउसको प्रतिवेदनबाट प्रमुख सिफारिसहरूमध्ये भविष्यको तयारीका लागि विज्ञान, प्रविधि, इन्जिनियरिङ र गणितमा धेरै लगानी गर्नुपर्ने कुरा उल्लेख छ ।

कल्याणकारी सुधारका सन्दर्भमा धेरैले नोर्डिक देशको शैली अवलम्बन गर्नुपर्ने तर्क गर्ने गरेका छन् जसले 'flexicurity: flexible security' भनेर चिनिने यो विधि व्यक्तिहरूमाझ लोकप्रिय भएको तथ्य प्रस्तुत गरेको छ । 'flexicurity: flexible security भनेको एक नीतिगत रणनीति हो, जसले श्रमबजार, कम्पनीहरू र श्रम सम्बन्धहरूमा लचिलोपन बढाउने लक्ष्य राख्छ र साथसाथै रोजगारी र सामाजिक सुरक्षामा पनि ग्यारेन्टी गर्छ । त्यसले गर्दा कामदारहरूले कम्पनी फेर्दा पनि आफ्नो आय वा रोजगार सुरक्षा नगुमाई अघि बढ्न सक्नेछ ।

तर, आर्थिक एकलताले हामीलाई यस्तो जटिल आर्थिक प्रणालीतर्फ बढाइरहेको छ कि हामीले भविष्यका कठिनाइहरूको समाधानका लागि कुन प्रणाली अवलम्बन गर्ने भन्ने कुरा अहिले तोक्न सक्दैनौँ तर यो चुनौतीलाई सम्बोधन गर्न, हामीलाई विशेष गरी बढ्दो असमानता कम गर्न सबैभन्दा आक्रामक पुनर्वितरण विचारहरू चाहिन्छ भन्ने कुरा सत्य हो । यो सार्वभौमिक आधारभूत आय (यूबीआई) आर्थिक लाभहरू समान रूपमा वितरण गर्नका लागि उच्च प्राथमिकता हुनुपर्छ ।

यस्तै, विश्व आफ्नो क्षमताका साथ आर्थिक एकलतातर्फ अघि बढिरहेको अवस्थामा नेपालजस्ता देशहरूले फरक चुनौतीहरूका साथ यस अपरिहार्य क्रान्तिलाई सम्बोधन गर्न विभिन्न क्षमतामा सम्भव हुने व्यावहारिक विधि अपनाउनुपर्ने देखिन्छ । जस्तै; डिजिटल साक्षरता सुधार र विज्ञान, प्रविधि, इन्जिनियरिङ र गणितमा उल्लेखनीय लगानी नै अहिलेलाई प्राथमिकतामा राख्नुपर्छ । एआई र रोबोटिक्सजस्ता विकासोन्मुख क्षेत्रहरूमा व्यावसायिकताका लागि लगानी गरेको खण्डमा आगामी विश्वव्यापी आर्थिक मोडेलको तयारीका लागि महत्त्वपूर्ण कदम हुनेछ ।

(लेखक साउथ एसियन स्टडिजका अध्येता हुन् )

प्रकाशित मिति: शुक्रबार, साउन २५, २०८१ ०७:५४