तेन्जिङले सगरमाथा चुम्नु २९ वर्षअघि नै सगरमाथा पुगेका थिए मेलोरी

A+ A A-

२९ मे १९५३ मा तेन्जिङ नोर्गे शेर्पा र एडमन्ड हिलारीले पहिलोपटक सगरमाथाको शिखर चुमे । शेर्पा र हिलारीले सगरमाथाको शिखर चुम्नुअगाडि पनि कैयौं पटक सगरमाथा आरोहणको प्रयास भएको थियो ।

शेर्पा र हिलारीले सगरमाथा आरोहण गर्नुभन्दा २१ वर्षपहिलेबाट नै सगरमाथा आरोहणको प्रयास थालिएको थियो । हर्बट मेलोरीले सन् १९२१ मै सगरमाथा आरोहणको प्रयास गरेका थिए । अहिलेसम्मको इतिहासमा मेलोरीको आरोहण प्रयास र उनको मृत्यु अझै पनि रहस्यमय नै मानिन्छ ।

मेलोरीभन्दा अगाडि नै सगरमाथा पत्ता लगाउने र सगरमाथा नामकरण गरिएको थियो ।

सगरमाथाको उचाइ, पहिचान र अंग्रेजी नाम ‘माउन्ट एभरेस्ट’ न्वारन गर्ने बेलायती मूलका चिकित्सक क्लिन्टन थोमस डेन्टले ‘सगरमाथा आरोहण सम्भव छ’ भनेको १ सय ३४ वर्ष भएको छ ।

पर्वतारोहीसमेत रहेका चिकित्सक डेन्टको पुस्तक ‘अभव द स्नोलाइन’ मा यस्तो लेखिनुभन्दा ३९ वर्षअघि बेलायती अन्वेषक जर्ज एभरेस्टले सगरमाथालाई पहिल्याएका थिए । एभरेस्टले सन् १८४१ मा सगरमाथा पहिल्याएका हुन् ।

तर, इस्ट इन्डिया कम्पनीका सर्वेक्षकले अहिले नेपालका प्रदेशहरूलाई अंकमा नामकरण गरेजस्तै गरी सगरमाथालाई ‘पिक एक्सभी’ नाम दिएका थिए । ‘पिक’को नेपाली अर्थ ‘चुली’ हुन्छ भने रोमनमा ‘एक्सभी’ले १५ अंक जनाउँछ । जसलाई नेपालीकरण गर्दै केही विद्वान् र हिमालप्रेमीहरूले ‘पन्ध्रौं चुली’ भने ।

बेलायती सेनाको लेफ्टिनेन्ट पदबाट पहिलो विश्वयुद्ध लडेको अनुभव बटुलेका हर्बट मेलोरीले सगरमाथाको चचुरोमा पहिलो मानव पाइला राख्ने प्रयास गरेका थिए । त्यसताका उनी बेलायतका सर्वाधिक चर्चित ‘पर्वतारोही’ थिए ।

मेलोरीले सन् १९२१ मा दार्जिलिङबाट तिब्बतहुँदै उत्तरी मोहोडाबाट पहिलो पटक सगरमाथा आरोहणको प्रयास गरे । तर, उनी संलग्न आरोहण अभियान सफल भएन । दोस्रो वर्ष फेरि सोही आरोहण दलले तिब्बततर्फबाटै प्रयास गर्‍यो । तर, मेलोरीको आरोहण दोस्रो प्रयासमा पनि सफल भएन ।

दुई वर्ष उत्तर भारतको बाटो हुँदै सगरमाथाको छेउछाउमा बिताएका उनी १९२३ मा अमेरिका फर्किए । त्यस वर्षको मार्च १८ मा उनले न्युयोर्क टाइम्सलाई दिएको अन्तर्वार्ता अहिलेसम्म पनि चर्चित छ ।

‘क्लाइम्बिङ माउन्ट एभरेस्ट इज वर्क फर सुपरम्यान’ शीर्षकमा छापिएको त्यो अन्तर्वार्तामा उनलाई पत्रकारले सोधेका थिए, ‘तपाईं किन सगरमाथा चढ्न चाहनुहुन्छ ?’ जवाफमा उनले भने, ‘बिकज इट्स देयर’, अर्थात् किनकि यो त्यहाँ छ ।’ उनको यो उत्तर अहिले हिमाल आरोहणको क्षेत्रमा प्रख्यात ‘कोटेसन’ बनेको छ ।

त्यो अन्तर्वार्तापछि फेरि तिब्बततर्फबाटै सगरमाथा उक्लेका मेलोरी ३७ वर्षको उमेरमा १९२४ मा सहयात्री एन्ड्रयू इरवाइनसहित बेपत्ता भए । सगरमाथामा पहिलो मानव पाइला टेक्ने उनको प्रयत्न सफल भयो वा भएन अहिलेसम्म यसको यकिन जवाफ फेला परेको छैन ।

मेलोरी बेपत्ता भएको ७५ वर्षपछि १९९९ मे १ तारिखमा उनको मृत शरीर भेटियो । जर्ज मेलोरी अग्रगामी सगरमाथा आरोही हुन् । एडमन्ड हिलारी र तेन्जिङ नोर्गेले सन् १९५३ मा सगरमाथा आरोहण गरेको इतिहास छ । तर, त्योभन्दा २९ वर्ष अगाडि, अर्थात् सन् १९२४ मै जर्ज मेलोरी सगरमाथा आरोहण गर्न त्यहाँ पुगेका थिए ।

दैव जानून् उनले चुचुरोमा पाइला राखे या राखेनन् तर, १९२४ मा बेसक्याम्पबाट उक्लिएका मेलोरी फर्किएर आएनन् । सन् १९२४ बाट लगभग ७५ वर्षसम्म मेलोरीको मृत शरीर सगरमाथाको हिउँमै रहिरह्यो । सन् १९९९ मा गएर एउटा आरोही दलले उनको मृत शरीर फेला पारेर उनको परिवारलाई बुझाएको हो ।

बेलायती अनलाइन सञ्चारमाध्यम एक्सप्रेसका अनुसार मेलोरीको मृत्यु अक्सिजनको कमीका कारण भएको हो । मेलोरी र उनको टोलीले तीन पटक सगरमाथा आरोहणको प्रयास गरेको थियो । तेस्रो आरोहणका क्रममा मेलोरी र उनका साथी एन्ड्रयू इरवाइन हराएका हुन् ।

मेलोरीसँगै आरोहणमा गएका एडवार्ड नोर्टनले २८ हजार १ सय २६ फिट उचाइसम्म आफू पुगेको बताएका छन् । तर, मेलोरीको मृत शरीर भने २६ हजार ७ सय ६० फिटको उचाइमा फेला परेको थियो ।

विज्ञान तथा खोजसम्बन्धी अध्ययन तथा वृत्तचित्र बनाउने नोभाले उल्लेख गरे अनुसार मेलोरी र उनका साथीको मृत्यु अक्सिजनको कमीका कारण भएको हो ।

वृत्तचित्रको विवरण उल्लेख गर्दै एक्सप्रेसले लेखेको छ, ‘पहिलो प्रयासमा मेलोरी र जेफरी ब्रस्युले हाइकिङ क्याम्प बनाउन सकेनन् । पहिलो प्रयासमा उनीहरू अक्सिजनबिना नै आरोहणका लागि गएका थिए ।’

एक्सप्रेसले अगाडि लेखेको छ, ‘तेस्रो प्रयासमा उनीहरू अक्सिजनसहित गएका थिए । यसअगाडिका दुई प्रयास अक्सिजनको अभावले असफल भएको उनीहरूले बुझिसकेका थिए ।’

‘२०औं शताब्दीमा अक्सिजन उपकरण निकै प्रारम्भिक अवस्थामा थिए । उच्च भूभागका लागि ठूलो बोझ, ३३ पाउन्डका ती उपकरण भरपर्दा थिएनन् । मेलोरीका साथी इरवाइनले त्यसमा व्यापक संशोधन गरी पाँच पाउन्ड घटाएर अलि भरपर्दो बनाएका थिए ।

तर, उनीहरूले त्यो डिजाइन प्रयोग गरेनन् । उनीहरूले १९ सिलिण्डर अक्सिजन लगेका थिए । जसमध्ये १५ सिलिण्डर उनीहरूले प्रयोग गरे भने चारवटा सिलिण्डर लिक भएर खेर गए । त्यसैले अक्सिजनको अभावमा उनीहरूको मृत्यु भएको हो,’ एक्सप्रेसले लेखेको छ ।

यसरी फेला परेको थियो मेलोरीको शव

१ मे १९९९, बेलायती पर्वतारोही कोन्राड एन्केर सगरमाथाको करिब ८ हजार मिटरको कुनै भिरालोमा हिउँ पन्छाउँदै थिए । उनीहरूले त्यहाँ एउटा पुरानो शव फेला पारेका थिए । थप अध्ययन गर्न उनी र उनका साथीहरूले त्यस वरपर ढुंगाका ससाना पत्र हटाए ।

दाहिने खुट्टाको टिबिया र फिबुला भाँचिएको थियो । दाहिने कुहिना फुस्केको र दायाँ भाग नै नराम्ररी बिग्रेको थियो । आरोहणमा प्रयोग हुने डोरी करङ वरपर कसिएको थियो । टोलीका अर्का सहभागी ट्याप रिचर्डले शवको सर्टको कलरमुनि केही लेखिएको फेला पारे ।

त्यहाँ लेखिएको थियो ‘जे. मेलोरी’ । अर्थात् सन् १९२४ मा एभरेस्टमा (त्यति बेला सगरमाथा भन्न थालिएको थिएन) हराएका पर्वतारोही जर्ज हर्बर्ट ली मेलोरी थिए उनी ।

यसरी हराएका थिए मेलोरी

८ जुन, १९२४, क्याम्प ६ उत्तरी मोहडाको करिब ८ हजार ३ सय मिटर उचाइमा थिए आरोही नोल ओडेल । उनले आफू उभिएको स्थानबाट करिब १ माइलको दूरीमा शिखरतर्फ जाँदै गरेका मेलोरी र इरवाइनलाई देखेको बताएका छन् ।

यो नै अन्तिम पटक मेलोरीलाई जीवित देखिएको समय थियो । ओडेलका अनुसार अचानक मौसम बिग्रिएको थियो । मौसम बिग्रिएपछि मेलोरी र इरवाइन देखिएनन् ।

यतिञ्जेलसम्म सगरमाथा आरोहण गर्ने रहर पालेका १३ जनाको मृत्यु भइसकेको थियो । १९२४ मा मेलोरी र उनका साथी हराएको ९ वर्षसम्म सगरमाथा आरोहण रोकियो ।

के साँच्चिकै अक्सिजन नपुगेर मृत्यु भएको थियो ?

विभिन्न अध्ययन र अनुसन्धानले मेलोरी र इरवाइनको मृत्युको विषयमा विभिन्न तर्क प्रस्तुत गर्दै आएका छन् । कतिपय अध्ययनअनुसार मेलोरी र इरवाइनको मृत्यु अक्सिजनको अभावले होइन खराब मौसमले भएको हो ।

मेलोरीको मृत्युजस्तै रहस्यमयी छ मेलोरीले सगरमाथाको शिखर चुमेको कुरा पनि । कतिपयले शिखरबाट फर्कने क्रममा मेलोरीको मृत्यु भएको बताउँछन् । तर, कतिपयले भने उनी शिखरमा नपुगेको तर्क गर्छन् ।

पहिलोपटक प्रमाणिक रूपमा सगरमाथा आरोहण गरेका तेन्जिङ नोर्गे शेर्पा र एडमन्ड हिलारीले आफूहरूभन्दा अगाडि कसैल शिखर चुमेको प्रमाण फेला नपारेको बताएका छन् ।

प्रकाशित मिति: बिहीबार, कात्तिक २१, २०७६ ११:५४